Әсіресе, қытай елінде молынан зерттелуде. Алайда ол зерттеулердегі сыңаржақ сыңай ғылымдағы шынайы ақиқатты ашуға дәрменсіздік танытуда

 

 

Eski Türk ve Çin Uygarlıkları: Etkileşim ve 

Bütünleşme 

 

Prof. Dr. Duken MASİMHANULI 

L.N. Gumilev Avrasya Milli üniversitesi 

 Çin Dili Bölümü Başkanı, 

 

Түркі өркениетінің ұзына тарих бойына этникалық қытайлардың дәстүрлі мәдениетіне тигізген ықпал-

әсері  деген  мәселе  ғылымда  күні  бүгінге  дейін  онша  назар  аударылмай  келе  жатқан  ақтаңдақ 

тақырыптың бірі.  

 

Ал қытай мәдениетінің түркі тілдес халықтардың мәдениетінің дамуына тигізген игі ықпалы туралы, 

әсіресе, қытай елінде молынан зерттелуде. Алайда ол зерттеулердегі сыңаржақ сыңай - ғылымдағы 

шынайы ақиқатты ашуға дәрменсіздік танытуда. 

 

Олай  дейтін  себебіміз  ешқашан  да,    ешқайда  да  халықтар  арасындағы  мәдени  ауыс-күйіс  сыңар 

бағытта, бір жақтылы болмайтындығы белгілі. «Ақыл ауыс, ырыс жұғыс» дейді халық даналығы.  

 

Әсіресе  бағзы  замандарда  тіпті  де  солай.  Өйткені  адамзат  мәдениеті  дамуының  тарихына  көз 

жіберетін  болсақ,  ыстық  белдеудің  орман-тоғайлы  өңірлерімен  салыстырғанда,  Еуропаның  ту 

батысындағы  Испан  түбегінен  бермен  қарай,  күн  шығыстағы  Жапон  теңізіне  дейін  көсіліп  жатқан 

еуразияның  ұшы-қиырсыз  һәм  табиғаты  тіршілікке  қолайлы  ұлы  далада  адамзаттың  мәдени  тірлігі 

әлдеқайда  бұрын  басталғанына  көз  жеткіземіз.  Олай  болатын  болса,  мыңдаған  тіпті  миллиондаған 

жылдардан бермен қарай еуразия даласының төсінде арлы-берлі, оңды-солды еркін жортқан, бірде 

алып  империя  орнатып,  бірде  өзгенің  боданында  күн  кешкен  біздің  ата-бабаларымызды  –  түркі 

тайпаларын – осынау ұлы дүбір тарих көшінде тек өзгенің  мәдениетін тұтынушы ғана болды деген 

еш қисынға келмейді. 

 

Керісінше бағзыдағы адамзат мәдениетінің  ту ұстаушысы көшпенділер болғаны айдан анық. Бір ғана 

қарапайым мысал, көшпенді халықтардың тілінде диалект болмайтыны өз алдына, тұрмыс-салтында 

да, діни наным-сенімінде де – жалпы рухани құндылықтарында ұлығаусар өзгешелік болмайды. Ал 

алақандай жерде отырған отырықшы жұртта жағдай бұның мүлде керісінше екені жасырын емес. Бұл 

нені  тұсіндіреді?  Бұл  көшпелі  өмір  салтының  мәдениеттің  таралуы  мен  қалыптасуында  атқаратын 

шешуші  ролін,  жетекші  ықпалын  көрсетеді.  Егер  біз  осы  принцип  бойынша  бағзы  дәуірлеріндегі 

мәдениеттің  жалпы  жер  жүзіне  қалай  тарағанына  назар  аударатын  болсақ,  онда  осындай  ұлы 

миссияның орындаушысы тек көшпенділер болғанына тіпті де айқын көз жеткіземіз.  

 

Бұл  туралы  АҚШ-тың  Орта  Азия  тарихын  зерттеуші  ғалымы,  профессор  У.М.Микговерн  (William 

Montgomery McGovern) өзінің әйгілі «Орта Азиядағы ежелгі мемлекеттер» («中亚古国史» «The Early 

Empires  of  Central  Asia»)    атты  еңбегінде:  «Еуропа  мен  Америка  құрлығының  мәдениетіне,  саясаты 

мен экономикасына Орталық Азия елдерінің ықпалы ерекше болды. Бұл өңірдің (Орталық Азия - Д.М.) 

әлемдік өркениетке қосқан үлесі туралы біз төменде арнайы тоқталамыз. Біз ендігі сөзді осы өңірде 

өмірге келген тұрмыс-салттардан бастасақ. 

 

Адамзаттың  жабайы  жылқыны  қолға  үйретуі,  оны  пайдалануы  айтып-айтпай  адамзат  өркениеті 

дамуындағы  маңызды  факторлардың  бірі  еді.  Біз  қазір  білеміз,  жабайы  жылқыны  қолға  үйрету  о 

баста Орта Азия сахарасында жүзеге асты. Біздің “жылқы мәдениеті”деп жүргеніміз – негізінен атты 

арбаға жегу, мінуді меңзейтін болса, оның өзі жер жүзіне осы Орта Азия өңірінен таралған. Ал осы 

атты пайдалануға қатысты толып жатқан заттардың – ертоқым, үзеңгі дегендей, - бәрінің отаны Орта 

Азия екені талассыз ақиқат.  

 

 

Бұдан  да  маңыздысы,  Орта  азиялықтардың  адамзаттың  киім  мәдениетіне  (әсіресе  ерлер  киімі) 

жасаған  ықпалы.  Жылқыны  қолда  үйрету  мен  жұмысқа  пайдалану  –  ежелгі  Орта  Азия  халқын 

өздерінің  дәстүрлі  кең  көйлектерін  тастап,  ықшам  да  қолайлы  киімдер  киюге  мәжбүр  етті.  Сондай 

киімнің бірі - бүгінгі шалбар. Алғашқыдағы талай ғасыр бойына шалбар кию тек Орта Азия өңірімен 

шектеліп келді де, кейіндеп атты пайдалану салтының таралуымен, шалбар да Орта Азиядан шығып, 

әлем жұртын шарлап кетті.  

 

Атпен  байланысты  Орта  Азияда  пайда  болған  тағы  бір  киім  бар,  оның  аты  етік.  Бағзы  дәуірлерде 

әлемнің  біраз  жерінде  жаппай  пайдаланатын  кебістің  орнын  бірте-бірте  етік  ауыстырды.  Ал  осы 

ежелгі етіктердің негізінен теріден, киізден жасалғаны белгілі. Бұның өзі киіз жасау  өнерінің отаны да 

Орта  Азия  екендігінің  дәлелі.  Сондай-ақ,  етік  пен  өзге  де  аяқ  киімдерге  өкше  жасау  да  Орта  Азия 

халқының тапқырлығы болатын. 

 

Бізде жаппай қалыптасқан мынадай түсінік бар, Орта Азия тұрғындары десе болды, сөз мейлі бағзы 

дәуірге немесе таяу заманға қатысты болсын,  бәрін жабайылар деп есептеп келген болатынбыз.  

 

Алайда,  бір  қызығы,  соңғы  жылдардағы  археологиялық  қазбалар  Орта  Азияның  ежелгі 

тұрғындарында  өнер  дәстүрінің  ерекше  жоғары  деңгейде  дамығанын  көрсетіп  берді»[1,2-б]-деп 

жазады.  

 

Сондай-ақ У.М.Микговерн сөз болып отырған еңбегінде, Орта Азия аймағы ежелден бері  Үнді-Қытай 

мәдениеті мен батыс мәдениеті ортасындағы белсенді дәнекер, алтын көпір болып келгендігін, сол 

барыста  өздерінің  мәдениетін  де  үздіксіз  байытып,  өсіріп  отырғандығын  баяндайды,  сондай-ақ, 

бәрінен де маңыздысы, жалпы тарихтағы Орта Азия көшпенділерінің адамзат мәдениетінің дамуына 

қосқан өлшеусіз  үлесін бұлтартпас айғақтармен дәлелдейді.  

 

Бұған әрине, адамзат мәдениетінің эволюциялық даму қисынына  жәй ой жүгірткеннің өзінде де көз 

жеткізуге болар еді. Өйткені бүгінгідей ғылым-техникасы, ұшағы мен ракетасы, танкісі мен зымыраны, 

дамыған  коммуникациясы,  индустриялық  әлеуеті  болмаған  заманда,  басқасы  басқа,  тек  қана 

Еуразияның  ұланғайыр  даласында  өмір  сүретін  елдердің  бірін  біріне  тоғыту,  батысын  шығысына, 

шығысын батысына сапырылыстыру тек тұлпар мінген көшпенділердің ғана қолынан келер керемет 

болатын. Бұл бір.  

 

Екіншіден,  мәдениет  тарихын  зерттеуші  ғалымдардың  пайымдауынша,  далалық  көшпенділер 

адамзаттың ежелгі мәдениетінің таратушысы, орнықтырушысы, жалғаушысы ғана емес, ең бастысы 

оның  негізгі  авторы  әрі  жанкешті  нәсихатшылары  да  болған  [2,4-б].  Себебі  отырықшылардың 

фантазиясын, философиялық ой-санасын оятқан әуелде далалықтардың ұшқыр ойы мен еркін қиялы 

болғаны дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Тағы бір жағынан көшпелі өмір-тынымсыз қозғалыстағы 

тіршілік олардың алдына күніне дерлік жаңа проблема тауып беріп отыратын. Ал көшпенділер болса,  

бұндай  проблеманы  ізін  суытпай  шешуге  мәжбүр  болатын.  Осы  барыста  туындаған  материалдық 

және рухани мәдениет үлгілері отырықшы елге барғанда өзгеше сипат алып, тіптен құлпырып жүріп 

беретін. Сөйтіп арада неше ондаған, жүздеген ғасырлар өткесін ол отырықшы елдің төл мәдениетіне 

айналып үлгіретін.  

 

Ежелгі  түркі  тайпаларының  көршілес  қытай  жұртының  дәстүрлі  мәдениетіне  жасаған  ықпалы  да 

бүгінде  мүлде  танымастай  өзгеріп,  «қытайланып»  кеткені  соншалық,  атүсті  қараған  кісіге  мүлде 

байқалмайды. Іс жүзінде қытайдың ежелгі мәдениетіне түркі өркениетінің ықпалы ерекше болғаны 

бесенеден белгілі. Олай дейтініміз біріншіден, Еуразияның апайтөс даласында емін-еркін ат ойнатқан 

түріктердің кіндік жұрты бүгінгі моңғұл үстірті, Алтай тауының атырабы, бүгінгі қытай қорғанының іші-

сыртындағы  байтақ  дала  болғаны    белгілі.  Екіншіден,  «Аспанды  көк  Тәңірі,  жерді  көк  түрік»  билеп 

тұрған  заманда,  Табғаш  жұрты  жүздеген  жылдар  түріктердің  боданы  болғаны  белгілі.  Үшіншіден, 

салқар тарих көші барысында қаншалаған түркі тайпаларының қытайға жұтылып кеткені де жасырын 

емес.  Міне  осындай  ұлы  дүбір  ауыс-түйіс,  тынымсыз  сіңісу  процесі  жүріп  жатқанда,  және  ол 

нешелеген ғасырларға жалғасып жатқанда қытай мәдениетіне түркілік өркениеттің сіңбеуі мүмкін бе?! 

Бізше мүлде мүмкін емес. Бұл пікіріміздің әрине, жәй уәж ғана болып қалмауы үшін, біз оны  төменде 

дәлел-дәйектермен  негіздеп көрейік. 

 

Қытай  дәстүрлі  мәдениетіндегі  түркі  өркениетінің  іздері  дегенде,  ол  көбінде  қытай  тіліндегі 

түркизмдерден байқалады.  

 

Бұл  туралы    қытай  тіліндегі  түркизмдерді  ішкерілей  зерттеп  жүрген  шынжаңдық  қандасымыз, 

түрколог-ғалым Ясин Құмарұлы өзінің  «Түркі тілі мен қытай тілінің байланысы» атты көлемді ғылыми 

зерттеу  еңбегінде  түркі  тілінен  ежелгі  қытай  тіліне  енген,    қазіргі  қытай  тілі  мен  оның    түрлі 

диалекттерінде   сақталып отырған   жүзден  астам  жеке сөздерге жан-жақты сараптама жасай келіп 

былай  дейді:  «Түркі  тілдері  мен  қытай  тілі  екі  үлкен  тіл  жүйесінде  жатқанымен,  Қытай  тарихына 

қатысты  жазбаша  болсын,  риуаят  түрінде  болсын,  ең  алғашқы  деректердің  барлығында  алдымен 

Орта жазық (кіндік қытайды меңзеп отыр - Д.М.) пен солтүстіктегі көшпенділердің қарым-қатынасы 

сөз болады.  

 

Бұлардың  риуаят  түріндегілері  осыдан  4500  жылдың  арғы  жағындағы  Хуаң-Диден  басталады.  Тіпті 

Хуаң-Дидің  өзі  тегінде  батыс-солтүстік  көшпенділерінен  шыққаны  белгілі.  Бізше  болғанда,  ол 

замандардағы  Орта  жазықтың  солтүстік  іргесіндегі  көшпенділер    негізінен    бүгінгі  түркі  тілді 

халықтардың арғы аталары болуы мүмкін. 

 

Өйткені  тарихшы  ғалымдар  моңғұлдар  алғашында    қазіргі  Ішкі  моңғұлдың  ең  шығыс  терістігіндегі 

Хэйлоңцзияң дариясының жоғарғы тармақ ағары болып есептелетін Эргуна өзенінің бойынан өрбіген 

деп қарайды. Ол кезде түркі тілдес халықтар Орта жазықпен ауылы аралас, қойы қоралас жатқан. Ал 

солтүстік  көшпенділерінен  Орта  жазыққа,  Орта  жазықтағылардан  солтүстікке  қоныс  аударған 

халықтар бертіндегі Хань патшалығына (б.з.д. 206 – б.з. 220 жж. – Д.М.) дейін жалғасып жатты.  

 

Осы  жағдайлардың  барлығы  жоғарыдағыдай  тілдегі  типологиялық  жақындықты  тудыруы  әбден 

мүмкін»[2,126-б].  Демек  ғалымның  пікіріне  сенсек,  қытай  тілінде  түркі  тілімен  фонетикалық, 

лексикалық жақындығы бар сөздер жүздеп саналады.  

 

Оның  үстіне  ол  сөздердің  көп  жағдайда  көшпелі  өмір  салтынан  туындағанын  ескерсек,  аталған 

сөздердің  ежелгі  қытайларға  түркі  тайпаларынан  барғанына  шүбәсіз  иланамыз.  Мысалға,  Қытай 

тілінің оңтүстік-шығыс диалектісіндегі төмендегі  сөздердің фонетикалық және лексикалық мағнасын 

қазақ немесе өзге де түркі тілдерімен салыстырып көрейік: 

 

 

Çin 

Hiyeroglifi  

 

Çağdaş  Çince  dilindeki 

okunuşu 

Çincenin güney –doğu 

diyalektindeki okunuşu  

Kazakça  ve  diğer  Türk 

lehçelerindeki anlamı 

水

 

Shui 

Sıu, su 

 

Su (Uygurca: su)  

雾

 

 

Wu  

 

bu 

 

Bult, bu (Bulut)  

铁

 

tie 

 

Tet  

 

Temir (demir)  

土

 

 tu 

 

to 

 

Topırak (Toprak)  

尘

 

chen 

 

Çañ 

 

Toz (toz- toprak)  

苍蝇

 

Cangying 

Çıñın  

Şıbın  (Sinek)  

蚊子

 

Wenzi 

Mansı  

Masa (Sivrisinek)  

现在

 

Xianzai 

Kaujir  

Kazir (Şimdi)  

衣服

 

Yifu 

Şampu 

Şapan (Kaftan)  

质

  

Zhi 

Zat  

Зат, заты(затында) 

Zat, zatı, zatında (Aslında)  

盒子

 

Hezi  

Hap 

 Kap, korap (Kap, kutu)  

阿爹

 

A die 

A tia  

Ata  

阿婆

 

Apo 

Apı   

Apa (anne)  

阿奶

 

Anai 

Ana  

Ana (anne)  

依奶

  

Yinai 

İne  

Ene (kayınvalide)  

阿兄

 

Axiong 

İhia  

Ağa  

阿哥

 

Age 

Aka  

Ağa  (Uyg.: aka) 

羔子

 

Gaozi 

Kazi 

Kozı (kuzu)  

抹抬

  

Motai 

Mat tay  

Mata (kumaş)  

甲

  

Jia 

Kap  

Kap, kabık  

崎

  

Qi 

Kiya  

Kiya  (kuz  –kiya)  (Sarp 

kaya)  

阿姐

  

Ajie 

Açiya  

Apke (Uyg.: aça) 

阿姐

 

Ajie 

Açe  

Aje (nine)  

姑爷

 

Guye 

Ku ye  

Küyev (güvey)  

事

  

Shi 

Ci  

İs (iş, jumıs, şarua) –İş  

毕

  

Bi 

Bit  

Bit (bituv, ayaktav), Bit  

笔

  

Bi 

Pit  

Bit,  bitig (jazu)- Bitig  

笔者

 

Bizhe 

Pitçi  

Bitikşi (badizşi)- muharrir    

看

 

Kan 

Kö 

Kör,  körüv,  karav  (gör, 

görmek, bakmak)  

听

 

тing 

Tıñ 

Tıñ+dav, tıñ+şı (dinlemek, 

casus)  

冻

  

Dong 

Toñ 

Toñ, toñu 

咳嗽

 

Kesou 

Кө сау Kö sau  

Köksau 

(hastalık) 

– 

Öksüren  

踏 

 

Ta 

Tap  

Tap+tav 

(çiğnemek, 

ezmek)  

洗 

 

Xi 

Şay  

Şayuv    (juvıp  –  şayuv  ) 

Durulamak, yıkamak  

白

 

Bai 

Pak  

Pak,  taza,  ak  (Pak,  temiz, 

ak)   

京 

 

Jing 

Kieñ 

Kent  (Uyg.: kent) 

曲 

 

Qu 

Kiük  

Küy (durum)  

道 

 

Dao 

Dau  

Dev,Aytu (Uyg..: de) 

 

 

 

Бұл  әрине  Я.Құмарұлы  келтіріп  отырған  сөздердің  бәрі  емес.  Біз  олардың  ішінде  шынымен  де 

фонетикалық  та,  лексикалық  та  жуықтығы  бар  деп  есептеген  сөздердің  бір  парасын  ғана  келтіріп 

отырмыз.  Негізінде  қытай  тіліндегі  түркизмдер  арнайы  зерттеуді  қажет  ететін  аса  ауқымды 

тақырыптың  бірі  болғандықтан,    ежелгі  қытай  тіліне  түркі  тілінен  енген  сөздер  жөніндегі  сөзді  осы 

арада доғаруымызға тура  келеді. 

 

Ал қытай мәдениетіндегі түркі өркениетінің сорабын анықтауға септігін тигізетін тағы бір үлкен сала – 

мифтер.  Негізінде  мифтік  әпсаналардың  ту  бастағы  отаны  –  дала,  «авторы»  -  көшпенділер  екені 

ғылымда  әлдеқашан  дәлелденген.  Өйткені  есте  жоқ  ерте  заманда  табиғат  құбылыстарымен  сәт 

сайын бетпе-бет келіп отыратын тайпалар ғана сол  табиғат құбылыстары туралы, оның тегі туралы, 

оны бағындыру туралы ойлануға көбірек мәжбүр болды. 

 

Кейінгі  дәуірлердегі  эпостық  жырлар  мен  ертегілердің  де  бүкілдей  Ұлы  далада  өмірге  келуінің  бір 

себебі осында жатыр. Қысқасы алғашқы мифтер пайда болған заманда санасы сәби адам баласының 

дені әлі де болса дала төсінде «жабайы» тірлік кешіп жатқан болатын.  

 

Кейіндеп олардың арасындағы кейбір топтар отырықшылық өмірге ауысты. Содан олардың тіршілігі 

өзгергенімен,  рухани  құндылықтарының  біразы  халық  жадында  сақталып  қалды.  Кейіндеп  жазуы 

пайда  болған  отырықшылар  оны  қағазға  түсірді,  ал  көшпенділердің  толып  жатқан  рухани 

құндылықтары Ұлы далалық жадыда сақталып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырды. 

 

Әрі сонымен бір уақытта маңайындағы жұртқа экспансия жолымен де, миграция арқылы да таратып 

отырды. Бүгінгі қытай мифтері мен түркі  халықтарының мифтерін салыстыра қарастыратын болсақ, 

бұған көзіміз тіптен анық жете түседі. Бұл арада екі халықтың күллі мифтерін салыстырып отырсақ, 

оны зерттеу көлемі көтермейді әрі ол міндетті де емес. Сондықтан ғылымдағы мифтік әпсаналарды 

салыстырудың қалыптасқан үрдісі бойынша, ғаламның және адамның жаратылыуы, адамзаттың өсіп-

өнуі, ақырзаман, топансу секілді басты мифтерді салыстырып көрмекпіз.  

 

Ғаламның, жер мен көктің жаралуы жөніндегі екі халықтың мифтерінде де «дүние ең алғаш көлкіген 

теңіз болған», оны  ұлы Жаратушы (бізде «Жасаған», қытайларда «Пангу») «ортасынан қақ бөліп, жер 

мен аспанға айырған», содан кейін «дүние бірте-бірте ұлғайып, үлкейе берген». Әрине екі халықтағы 

жаратушының есімдерінің ұқсамауы заңды құбылыс.  

 

Ең  бастысы  ғаламның  жаратылуындағы  өзекті  ой  мен  тұғырлы  оқиғада  айырмашылық  жоқ  деуге 

болады.  Алғашқы  адамзаттың  жаратылуы  жөніндегі  қазақ  және  қытай  мифтерінде  де  өзіндік 

ұқсастықтар байқалады. Яғни екі халықта да ұлы жаратушы «ғаламды жаратып болған соң, адамды 

балшықтан  илеп  жасап  шығады  да  жан  салады».  Әрине,  біз  бұл  арада  «алғашқы  адамды  ұлы 

жаратушы  балшықтан  жасады»  деген  мифтің  дүние  жүзінің  көптеген  халықтарына  ортақ  екенін 

жасырмаймыз.  

 

Алайда, тілдік жүйесі, діні, ұлттық менталитеті, тіршілік формасы т.б. толып жатқан салаларда мүлде 

алыс жатқан түркі және қытай халықтары мифтеріндегі бұндай ұқсас сарындар, әрине, назар аударуға 

әбден  татиды.  Бұдан  сырт,  алғашқы  адам  баласының  жаралуы  туралы  қазақ  халқында  сақталған  

«Көк  апа»  мифіндегі  балшықтан  бір  ер  бала,  бір  қыз  бала  жасап,  оларға  жан  салған  Көк  апа  мен 

Қытай  мифіндегі  балшықтан  адам  жасаған  Нүйуаның  «әйел  жынысты  жаратушы»  болуы  да  назар 

аударарлық.  

 

Тіпті қытай тіліндегі нүй сөзінің ежелгі мағнасы ( 女- қазіргі қытай тілінде әйел, ескі қытай тілінде апа, 

ана деген мағналарды білдіреді) мен уа сөзінің ежелгі оқылыуына (娲 – қазіргі қытай тілінде оқылыуы 

wa, ежелгі қытай тілінде оқылуы kwok немесе kwak)  зер салатын болсақ, «көк апа» немесе «көк ана» 

болып  шығатыны  тіптен  таң  қалдырады.  Бұдан  сырт  түркі  (қазақ)  мифтері  мен  қытай  мифтерінде 

топан су, ақырзаман, одан  адамзаттың аман қалған ерлі-зайыптылар, күн мен ай т.б. толып жатқан 

құбылыстар туралы да ұқсастықтар кездеседі.  

 

Ал Қытайдың оңтүстігіндегі Изулардың (қытай тектес халық) ерте замандағы «18 мың ғалам туралы» 

деген кітабында 18 мың ғаламның жаратылуын былай баяндайды: «Көктің жүзін торлаған қалың бұлт 

жеті қабат жер астынан шыққан. Жер бетінде азынаған асау боран үш қабат көктен келген» [3,47-б]. 

Бұл жер мен көк арасы ажыраған, бөлінген зат ретінде танып,  аспанды үш қабат, жерді жеті қабат 

деген көзқарастан туындаған. Ал қазақтың «Жасағанның әлемді жаратуы» атты мифінде « о баста көк 

те үш қабат, жер де үш қабат екен, бірте-бірте әр қайсысы жеті қабатқа жетіпті» делінеді. Бұл арада, 

біз,  сөз  болып  отырған    екі  халық  мифіндегі  мынадай  екі  түрлі  ортақ  сарынды  айқын  аңғарамыз. 

Оның  бірі,  екі  халықтың  да  аталған  мифтерінде  жер  мен  көк  бөлінген,  бір-бірінен  ажыраған  екі 

құбылыс, екі ұғым ретінде суреттеледі. Екіншіден, екеуінде  де жер мен көк жалаң, бір қабат емес, 

бірнеше (үш, жеті) қабат. Бұл ретте бізге қызығы, жер мен көктің құрылымы мәселесінен бұрын, екі 

халықтың қасиетті, қастерлі цифрларының (үш немесе жеті) ұқсастығы.    

 

Жалпы  архаикалық  мифтер  туралы  белгілі  фольклортанушы  ғалым,  академик  С.Қасқабасовтың: 

«Әдетте  архаикалық  мифте  аспан  мен  жер  бөлінбей  тұрғанда  әлем  шым-шытырық  хаос  болып 

суреттеледі.  Ал  хаосты,  көбінесе,  қараңғы  түнек  немесе  түн  кейде  ұшы-қиыры  жоқ  түпсіздік,  я 

болмаса  ұлан-ғайыр  мұхит  ретінде  бейнелейді.  Осындай  хаостың  тәртіптелген  космосқа  айналуы  – 

түнектің жарыққа, судың құрылыққа, түпсіздіктің затқа айналуы болып көрсетіледі.  

 

Осылардың  ішінде  ең  бастысы  болып  табылатындары  –  тұңғиық  судың  құрылыққа  айналуы  мен 

аспанның  жерден  бөлінуі.  Хаостың  космосқа  айналу  процесіндегі  осы  екі  саты  қазақ  мифінде  із 

қалдырған»[4,90-б].    Ал  қытай  халықының  топан  су  жөніндегі  мифтерінде  де  қазақ  халқынікімен 

ортақ сарындар кездеседі.  Осы айтылғандардың бәрін, әрине, тек қана тосын жағдай деумен ғана 

«ақтап» ала  алмасақ керек. Қанша жерден қазақ пен қытайды «тілдік жүйесі, діні, ұлттық менталитеті, 

тіршілік  формасы...»  алыс  жатқан  халықтар  дегенімізбен,  ұзына  тарих  бойындағы  екі  халықтың 

аралас-құраластығы,  іргелес  көршілігі  барысында  бірі-бірінен  «ақыл  ауысқан,  ырыс  жұғысқан» 

сәттерінің де аз болмағанына көз жұмбауға тиіспіз. 

 

Әрине,  қай  халықта  болмасын  мифтік  әпсаналардың  өзі  бай  қазына  екенін  ескерсек,  ол  туралы 

салыстыра  зерттеудің    бір  ғана  еңбектің  ауқымына  сыймасы  анық.  Осымен  бір  уақытта,  еуразия 

кеңістігіне  өз  тарихын  ат  тұяғымен  жазып  қалдырған  көшпенділердің  алғашқы  діни  нанымдары 

(аспан  денелеріне  табыну,  ата-баба  аруағына  сиыну  т.б.)  мен  тотемдері  де  ежелгі  қытай 

нанымдарына, кейінгі дүниетанымына көрнекті түрде ықпал еткенін айта кетуге тиіспіз. 

 

Ал енді  ежелгі түркі тайпалары би, музыка өнерінің этникалық қытай биі мен музыкасының дамуына 

тигізген әсері деген мәселе тіптен іргелі зерттеуге арқау боларлық дүние. Қытай жазба деректерінде 

қаңлылардың  ән-күй,  би  өнерінің  керемет  өркендегені,  тіпті  кез-кезінде  кіндік  қытай  жеріне  де  игі 

ықпал еткені жөнінде деректер мол. Бұл туралы шынжаңдық ғалым Амантай Әсейінұлы өзінің «Қазақ 

музыка  аспаптарының  тегі»  атты  зерттеу  мақаласында  аталған  тақырыпқа  жан-жақты  тоқталып, 

ежелгі қытай деректері негізінде түркі тайпалары би-музыка өнерінің қытай жеріне қалай барғанын 

баяндайды[5,70-б]  «Суй-шу.  Музыка  аспаптар  туралы  орамасында»:  «Джоу  хандығының  патшасы 

тойына  қаңлы  мен  көшаннан  музыка  аспаптар  алдырды»,  -  десе,  «Таң  дәуірінің  естеліктерінде»: 

«Ждоу-Уди түрік қызын ханымдыққа алды. Оны құттықтап келген батыстағы көршілері тойға қаңлы, 

көшан, сулық елдерінің музыка аспаптарын тарту етті», - деп жазады[5,70-б].  

 

Ал ғұндардың музыка мәдениеті де өз кезінде айта қаларлықтай дамығаны мәлім. Яғни ғұндардың 

саз өнері тек көршілес, қандас өзге тайпалар ғана емес,  кіндік қытай музыка өнерінің өркендеуіне де 

өзінің  игі  ықпалын  тигізіп  отырды.  Мысалы,  Шығыс  Хань  патшалығы  дәуірінің  соңғы  мезгілінде 

жасаған атақты музыкант (жетігенші) әрі әдебиетші  Цай-Иоң (

蔡邕) өзінің қызы  

 

 

Цай-Уынжиді (

蔡文姬) қаршадайынан саз өнеріне баулиды. 

Алайда енді  бойжетіп, таланты жаңа ұшталып, еліне де ептеп танылып келе жатқан Цай-Уынжи бір 

барымта кезінде ғұн сарбаздары тарапынан қолды болып, ғұн елінде 12 жыл өмір сүреді. Ғұндардың 

Солбілге  қағанына  әйел  болған  ол,  өмірге  екі  перзент  әкеледі.  Кейін  қытайлар  мол  тарту-таралғы 

беріп жүріп, оны ғұндардан қайтарып алады. Сазгер ару туған жеріне  келгесін «Хужиа сарыны»(

胡笳

十八拍)  деп  аталатын,  ұзақ  күйтолғауын  шығарады.  Бұл  толғаудың  сәтті  шыққаны  соншалық  өз 

кезінде кіндік қытайға кеңінен таралғаны  өз алдына, тіпті ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып бүгінге жетіп 

отыр[6,71-б].  Бұның  негізгі  сыры,  әрине,  толғау  сарынының  сонылығында  болатын.    Ал  қытай 

халқының пипа, арху дейтін музыка аспаптарын да, күй (қытайша qu – 

曲), жыр ( қытайша ger - 歌儿) 

деген  музыкалық  атауларды  да  көшпенді  түркі  тайпаларынан  қабылдағанын  ескерсек,  түркі 

өркениетінің  қытай  музыка  мәдениетінің  дамуына  тигізген  игі  ықпалына  талассыз  бас  изеуге  тура 

келеді. 

 

Әрине мәдениеттің қамтитын ауқымы қандай кең болса, ежелден көрші екі халықтың мәдени-рухани 

ауыс-күйісі  де  сондай  ауқымды  болғаны  ақиқат.  Соның  айқын  көрінісі  ретінде,  жоғарыдағы 

мазмұндардан  тыс,  ежелгі  кіндік  қытайға  түркі  халқының  ою-өрнектері,  тайпалық  таңбалары, 

малшаршаруашылық  (әсіресе  жылқы)  мәдениеті  қатарлы  толып  жатқан  құбылыстардың  дендеп 

енгенін айтуымызға болады. 

 

Жалпы  бүгінде  біраз  жұрт  «қытай»  деп  атайтын,  ал  өздерін  «ханьзу»  деп  атайтын  халық  ықылым 

замандардан  бермен  қарай  сан  түрлі  аталып  келіп,  тек  Лию-Баң  билік  басына  келіп  (б.з.б.206  – 

б.з.б.194жж.),  «Хань  патшалығы»(  б.з.б.206  –  б.з.  220жж.)  деп  аталатын  мемлекет  құрғаннан  кейін, 

оған  бағынышты  болған  барлық  тайпалар  мен  ұлыстар  өздерін  «ханьзу»  деп  атауға  тиісті  болды. 

Алайда бұл ат оларға осымен тұрақтап қалған жоқ, одан кейінгі кезеңдерде де бұл халықтың аты сан 

мәрте өзгерді. Мәселен, осы елді бір кездері көшпелі Қидандар (кәдімгі қара қытай деп те аталатын 

түркі  тілдес  тайпа)  жаулап  алып,  елдің  атын  бірде  «Қидан»,  бірде  «Лияо»  деп  өзгертіп,  мұнда  екі 

ғасырдан астам (б.з. 907-1121жж.) билік жүргізді. Бұл елге «қытай» деген ат осы кезде берілді. Ақыр 

аяғында қидандардың өзі де тарихи этникалық ханьзуларға сіңіп кетті.  

 

Тарихтан белгілі болғанындай, жалпы түркі тілдес жұрттардың хань ұлтына (этникалық қытайларға) 

сіңіп кетуі бір бұл ғана емес, екі халықтың арасындағы бұндай сіңісулер оған дейін де, одан кейін де 

сан мәрте болған. Біздің ендігі айтпағымыз, қытай жұртына әр кезеңде сіңген түркітектес мәдениет, 

өнер,  білім,  қоғам  қайраткерлерінің  қытай  мәдениетінің  дамуына  қосқан  өшпес  еңбектері  туралы 

болмақ.  

 

«Өшпес  еңбек»  дегенде  біз  бұл    арада  олардың  тындырған  жұмыстарының    жалпы  санын,  тұтас 

ауқымын емес, қытай мәдениетіне апарып қосқан түркілік «бояуын» меңзеп отырмыз. 

  

Атап айтқанда, сонау Суй, Таң дәуірлерінің өзінде Сау-Джұңда, Дихармашын, Уайжра Уазекен, Сексен 

Анда,  Уайжра  Күйші  қатарлы  әйгілі  суретшілер;Уайжрахан,  Химанзы,  Пейчеңен,  Хыто,  Пейшынфу, 

Сужұп, Уайжра Келте қатарлы әйгілі сазгер-әншілер, тағы басқа да толып жатқан ақын, жазушылар,  

қоғам  және  мемлекет  қайраткерлері  сол  кездегі  қытай  мәдениетін  бір  белге  көтеріп  тастағаны  өз 

алдына,  ең  бастысы  олар  отырықшы,  тынық  күй  кешіп  отырған  қытай  өнері  мен  мәдениетіне  ұлы 

даладан тың тыныс, мүлде жаңа леп алып барды[7,2-б].  

 

Тіпті  бұл  үрдіс  мұндағы  Юань  дәуіріне  (б.з.  1206  -  1368жж.)  дейін  жалғасын  тауып  отырған.  Бұл 

туралы қазақтанушы қытай ғалымы, профессор Су-Бейхай өзінің «Қазақ мәдениетінің тарихы» атты 

еңбегінде  Тоқтай, Таштемір, Тайбұқа секілді түркітекті ғұлама тарихшылардың, қаңлы Бұқұм, қарлұқ 

Найжан қатарлы бір туар ақындардың т.б. толып жатқан өнер қайраткерлерінің еңбектерін, олардың 

қытай мәдениетінің дамуына қосқан үлесін ерекше жоғары бағалайды[8,287-316-бб]...Ендігі әңгімені 

осы Юань хандығы дәуірінде қытай мәдениеті мен қоғамының дамуына елеулі үлес қосқан түркі текті 

тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы төңірегінде қысқаша болса да өрбітіп көрелік. 

 

Бұл  ретте  профессор  Су-Бейхайдың:  «Қазақ  мәдениетінің  тарихы»  атты  еңбегінің  өзінде-ақ  ХІІІ-  ХҮ 

ғасырлардағы  қытайлардың  тауарихнамасына,  мәдениеті  мен  өнеріне,  тіпті  әскери  істері  саласына 

елеулі  үлес  қосқан  көптеген  түркітектес  тарихи  тұлғалардың  есімдері  аталады.  «Шыңғысхан  қазақ 

даласын жаулап алғаннан кейін қазақтардың біразын әскер қатарына тартса, кейбіреулерін мәдениет 

саласындағы жұмыстарға жекті. Осылардың арасындағы көптеген адамдар қытай мәдениетінен нәр 

ала отырып, өздері де әр сала бойынша елеулі табыстарға жетті.  

 

Әсіресе қытайша тарихнама саласында көрнекті үлес қосқан Тото, Теміртас, Тайбұқа үшеуін ерекше 

атап айтуға болады. Олар әсіресе қытайдың Ляу, Зинь, Сұң – осы үш патшалығының тарихын жазуда 

өшпес  еңбек  сіңірді»  -  дейді  профессор  Су-Бейхай  жоғарыда  аталған  еңбегінде[8,287-б].  Әрі  қарай 

ғалым  аталған  еңбегінде  сөз  болып  отырған  тарихи  тұлғалардың  қытайдың  тауарихнама  ғылымын 

жазу,  жүйелеу  істерінде,  әскери  және  қоғамдық  салада  атқарған  істеріне  қысқасы  олардың  қытай 

мәдениетінің дамуына қосқан үлесіне жан-жақты тоқталады.  

 

Әрине, Юань патшалығы тұсында қытай мәдениетіне игі ықпал етуші түркітектілер тек тарих ғылымы, 

әскери  істер,  әкімшілік-мемлекеттік  қызмет  саласында  ғана  емес,  әдебиет,  бейнелеу  өнері,  музыка 

саласында да  аз болған  жоқ. Біз енді қазақ-қытай рухани қарым-қатынастарының ертедегі әдебиет 

пен  өнер  саласы  бойынша  ауыс-түйісін  көрсетуге  септігі  тиетін  біраз  ақын-жазушы,  хұснихатшы, 

суретші  т.б-да  өнер  иелерінің  өмірі  мен  шығармаларына  қысқаша  тоқталып  өтпекпіз.  Бір  ескерте 

кетер жай – сөз болатын ақындар, өнер иелері түркітекті болғанымен, шығармаларын қытай тілінде 

жазды.  Ал  өнер  адамдары  да  қытай  өнеріне  қызмет  етті.  Алайда  олардың  шығамаларынан 

қанындағы далалық қасиет, түркілік өркениет көрінбей қалған жоқ.  

 

Олай  болса  Юань  дәуіріндегі  шығармаларын  қытай  тілінде  жазған  ақындар  туралы  сөзді  Бұқым 

ақыннан бастайық. 

 

Қаңлы Бұқым ақын Қайранбайұлы біздің заманымыздың 1254 жылы туып, 1300 жылы қайтыс болған. 

Ол  да  бала  күнінен  қытайша  тәлім-тәрбие  алған.  Өз  шығармаларын  қытай  тілінде  жазған.  Бірақ 

ақынның хан ордасына бару себебі Кегменер ақынның жағдайымен онша ұқсамайды. ХІІІ ғасыр әрісі 

әлем тарихында, берісі Азия елдері тарихында Шыңғысхан жорықтарымен байланыстырыла отырып 

еске алынатыны белгілі.  

 

Бір  қызығы,  Шыңғысхан  шапқыншылық  жорықтары  кезінде  халықты  қанды-қырқынға 

ұшыратқанымен,  ел  ішіндегі  өнер-ғылым  иелерін  өлтірмей,  тұтқында  ұстап,  олардың  ақыл-

парасатын, өнерін пайдаланып отыратын болған. Бұл туралы қытайдың жазба деректері былай дейді: 

«Шыңғысхан  батыс  өңірге  (Орталық  Азия  өңірі  -  Д.М.)  шабуыл  жасап  кірген  кезде,  ол  өңірден 

көптеген  өнерлі-білімді  қайраткерлерді  тұтқындап  алып  кеткен.  Солардың  көмегімен  кейін  қару-

жарақ, тағы да басқа өнеркәсіп орындарын ашуға мүмкіндік алды».  

 

Ал бұл деректі  профессор Су-Бейхайдың мына мәліметі одан әрі толықтай түсетіндей: «Шыңғысхан 

қазақ даласын жаулап алған кезде, көптеген қазақтар ішкі Қытайға көшіп барып, қытайлармен қоян-

қолтық араласа өмір сүрді. Олар қаптаған қалың қытайды басқару үшін, мансап-шенге ие болу үшін 

жатпай-тұрмай  қытай  тілін,  Қытай  мәдениетін  үйренді.  Әсіресе  мұңғұл  билеушілері  өздерінің 

үстемдік  орнын  бекемдей  түсу  үшін,  ордадағы  әр  ұлт  перзенттеріне  Қытайдың  тіл-жазуын 

қаршадайынан бастап үйрететін» [8,294-б].   

 

Себебі  «қаптаған  қалың  қытайды»  басқару  үшін  таза  моңғұл  жұрты  аздық  ететіндіктен,  олар  орда 

істеріне  Орталық  Азиядағы  түркі  халықтарынан  да  көптеп  қатыстырып  отырған.  Бұл  туралы  Қытай 

деректері  тағы  да  былай  дейді:  «Олар  (моңғұлдар)  батыс  өңірліктердің  (Орталық  Азия  өңірі-Д.М.) 

көмегімен қытайларды езді әрі әр ұлт халқының қарсылығын әлсіретіп, өз үстемдігін нығайту үшін, 

қытай халқының ішкі ынтымағына да іріткі салды. Олар сондай-ақ Қытайда жасайтын халықтарды 4 

жікке (дәрежеге) бөліп қарайтын. Бірінші дәрежедегілер - өздері (Моңғұлдар), екінші дәрежедегілер 

–  батыс  өңірліктер  (түркі  халықтары),  үшінші  дәрежедегілер  –  солтүстіктегі  өзге  де  көшпенділер, 

төртінші дәрежедегілер – қытайлар мен оңтүстік халықтары» [8,308-б].. 

 

Міне,  бұл  деректерден  Юань  хандығы  ордасында  түркі  халқы  өкілдерінің    аз  болмағанын,    әрі 

олардың  мәртебесінің  де  аса  төмен  болмағанын  аңғару  қиын  емес.  Ал  әңгімені  Бұқым  ақынның 

Құбылай  хан  (Юань)  ордасына  қалайдан  –қалай  апарылғанына  бұратын  болсақ,  бұл  туралы  көне 

қытай  деректері  тағы  да  былай  дейді:  «Қаңлы  тайпасынан  шыққан  Бұқым  ақынның  Оңшен  деген 

лақап  аты  бар  еді.  Оның  әкесі  Қайранбай  кезінде  керей  тайпасының  ханы  болатын.  Ол  хандық 

Шыңғысхан тарапынан күйрегеннен кейін Қайранбай ханның он баласын Шыңғысхан тұтқындайды. 

Балалардың ең кішісі 6 жаста еді. Ал Бұқым болса, Қайранбайдың екінші ұлы-тұғын. Оның алғырлығы 

адам баласында жоқ еді. 

 

16 жасында Қытайдың Күллі тарихы, әдеби шығармаларын оқып шығып, жаттап та алады»[9,7-б].Әрі 

қарай Бұқымның өлең жаза бастағандығы, тіпті ел басқару істеріне араласа бастағандығы айтылады.  

 

Өкінішке орай, ақынның өлеңдері толығымен сақталмаған. Тек қана оның: 

 

Дулығадайын шыңдары, 

Бұлағы тұнбас биік тау. 

Сарқылған жұрттың сырлары, 

 

Мейірі мүлдем сұйықтау,- деген бір шумақ өлеңі ғана «Юань дәуіріндегі таңдамалы жырлар» деген 

кітапта «Аттың тауына мадақ» деген атпен сақталып қалғаны белгілі болып отыр.  

 

Ал  оның  азаматтық  болмысын  бейнелейтін,  дәлелдейтін  дерек-дәйектер  жеткілікті.  Сөйтсе  де  бұл 

пікірден Бұқым ақынның өлеңдері мүлде табылмайды деген ұғым тумауы керек. Егер, ықылас болып 

жатқан жағдайда Қытайдың Юань дәуіріне қатысты жазбаларды түгел сүзіп шығар болсақ ақынның 

біраз дүниесін табатынымыз күмәнсіз.  

 

Түрлі  себептермен  ішкі  Қытай  жерлеріне  апарылған  түркілер  онда  барғасын  да  өз  бойларындағы 

тектілік  пен  өрлікті,  парасаттылықты,  іскерлікті  танытып  отырған.  Оған  басты  себеп  -  олардың 

бойындағы намыс құдіреті еді. Екіншіден, өздері өмір сүрген қоғамдық ортаның да қамшылауы болса 

керек.  Олай  дейтініміз  тау-даласы  адам  баласының  көптігінен  көрінбейтін  жалпақ  Қытай  жерінде 

тіршілік етіп отырған екенсің, тек билік жағынан ғана емес,  ғылым-білім, ақыл-парасат жағынан да 

олардан асып түспесең, басқа-басқа, талқаныңды тауып жеудің өзі бір гәп. Міне, осындай мәжбүрлік 

сан түрлі саладан көшпенді халықтардың топжарған таланттарын өмірге әкелді.  

 

Қарлұқ  ақыны  Найжан,  міне  сондай  шашасына  шаң  жұқпас,  қара  үзген  таланттардың  бірі  еді.  Оны 

профессор  Су-Бейхай:  «1309  жылы  туып,  1368  жылы  қайтыс  болған.  Ақынның  арғы  ата-бабалары 

әуелде  Нанянь  қаласында  тұрған,  кейіннен  олар  Джыжияң  өлкесінің  Ниңпо  қаласына  қоныс 

аударған.  Қазірге  дейін  Найжанның  239  өлеңі  табылып  отыр»[8,297-б],  -  деп  жазады.  Осыған 

қарағанда,  Найжан  ақынның  өмірбаяны,  шығармалары  жөніндегі  деректер  біршама  толық 

сақталғанға ұқсайды.  

 

Ал  ақындық  талантына  келетін  болсақ,  Найжан  қөзі  тірісінде-ақ  қытай  әдебиетіндегі  айтулы 

тұлғалардың бірі болғаны аңғарылады. Бұған Найжанмен замандас қытай білгірі, әдебиетші Уей- Су 

«Алтын текше» деп аталатын ақынның жыр жинағына жазған алғы сөзінде: «Найжан ақынды байлық 

та, мансап та қызықтыра алған жоқ. Ол өзінің туған даласын кезіп жүріп, оның көрік келбетін, бақыт-

шаттығын,  қайғы-мұңын  жырлауды  ғана  білді»[8,298-б],  -  дегені  айқын  дәлел.  Ақын  тірлігінде  ел 

аралап, жер шолуды өмірлік мақсат тұтқанға ұқсайды. , 

 

 

Оны  өз  шығармаларында  ашық  та,  астарлы  да  аңғартып  отырады.  Сондай-ақ,  ақын  әрбір  жүрген-

тұрған  жерінің,  елінің  шежіресін  жазып,  тарихын  құрастырады.  Әйгілі  «Циянь  уан  жинағы»  мен 

«Ескерткіштерден  естелік»  деп  аталатын  еңбектері  ақынның  сондай  ізденістен  туған 

шығармаларының бір парасы еді. Егер қытай тарихшысы Лию-Рынбыннің айтуына жүгінсек, ақынның 

«Ескерткіштерден  естелік»  деген  еңбегі  ертедегі  тау-өзендер,  қала-қорғандар,  күмбездер  мен 

кесенелер, хан-патша ордалары, бай-манаптар, киім-кешек, салт-сана жөніндегі өте сирек кездесетін 

аңыз-әңгімелердің,  тарихи  деректердің  жиынтығы  екен[8,299-б].  Егер  ақынның  бұл  еңбегі  бүгінгі 

түркі  халықтарының  тілдеріне  тәржімаланатын  болса,  онда  біздің  тарихымыздың  да  «қалыңдай» 

түсері даусыз еді.              

 

Ақын  үшін  істелетін  бірінші  кезектегі  жұмыс  –  оның  жоғарыда  айтылған  екі  жүзден  астам  өлең-

толғауларын  ана  тілімізге  аудару.  Мүмкін  болса  жеке  кітап  етіп  шығарып,  бүгінгі  түркі  тілдес 

халықтарға  кеңінен  насихаттау.  Сөздің  осы  тұсында,  тағы  бір  ескере  кетер  жағдай,  қытай 

зерттеушілері  керек  кезінде  ғана  болмаса,  өздерінің  әдебиет  тарихында  аталған  ақындардың  атын 

атап, лайықты орын берген емес. Олар үшін бұл ақындар «түрік ақындары» деп шеттетіліп отырылса, 

әрине,  оны  түсінуге  болар  еді.  Ал  біз  оларға  «қытайша  жазғаны»  үшін  қырын  қарасақ,  онда  біздің 

«түркі  әлемін  түгендейміз»  деуіміз  шындыққа  жанаспай  қалған  болар  еді.  Ал  ақын  өлеңдерінің 

көркемдік, мазмұндық деңгейі туралы 7-8 ғасыр бойына қытай зерттеушілерінің тамсануымен келе 

жатқанын айтсақ та жеткілікті.  

 

Алайда біздің бұл пікірімізден Найжан поэзиясы мүлде қытайлық болмыспен  әдіптеліп, бөгделеніп 

кеткен  деген  ұғым  тумауы  керек.  Керісінше,  ақын  өзінің  түркі  қандылығынан,  нәсілінен,  көшпенді 

тайпа ұрпағы  екендігінен  айнымаған. Мәселен, ақын көп өлеңінде  атамекеннің ырысты тау-өзенін, 

тамаша  табиғатын  емірене  жырлайды.  Сондай-ақ  ақын  шығармаларынан  көшпенді  тайпа  өміріне 

арналған өлеңдері де көптеп кездеседі. Өмірінде бір емес, бірнеше мәрте тарихи атамекенін (Қытай 

қорғанының сырты) аралап қайтқан ақын, бір өлеңінде дала туралы былай жырлайды:  

 

   Тауы биік, суы бал гөзал далам, 

   Жұмыртқадай ақ үйлер көз арбаған.  

   Киіз есік түрулі қонағына, 

   Ол туралы ақын ба, сөз алмаған. 

 

   Ақын көңіл даладан жыр аңдайды,  

   Қайың-талы желменен бұраңдайды. 

   Қызғалдақпен жарысқан қыз алдында,  

 Өлең түгіл, қара сөз құралмайды. [10,78-б]. 

 

Тіпті  осы  екі  шумақ  үзіндінің  өзінен-ақ  оның  атамекеніне  деген,  туған  халқына  деген  ыстық 

махаббаты менмұндалап көрініп тұрған жоқ па?!   

 

Жалпы  тарихта  өз  шығармаларын  қытай  тілінде  жазған  түркі  қаламгерлері  жоғарыда  біз  аттарын 

атаған  қаламгерлермен  шектелмейді.  Біздің  бұл  сөзімізді  Қытайда  тұратын  қандас  бауырымыз, 

ғалым-жазушы Зейнолла Сәнікұлының зерттеулері де дәлелдей түседі. «Қытай тарихында поэзияның 

ең  гүлденген  дәуірі  –  Таң  хандығының  тұсы.  300  жылға  созылған  бұл  дәуірде  50  мың  шумақ  өлең 

жазылған. Бұлардың ішінен де Батыс өңір (түркі халықтары) ақын-жазушыларын кездестіруге болады. 

Ал түркі халықтарынан шыққан  ақын-жазушылардың ең көп шыққан дәуірі – Юань хандығы дәуірі. 

Жүз жыл дәурен сүрген бұл  хандық тұсында 30 мың шумақ өлең жазылған. 

 

Бұлардың  ішіндегі  түркі  халқынан  шыққан  қаламгерлердің  саны  200-ден  асады.  Олардың  қағазға 

түскен  өлеңдері  төрт  мыңнан  артық»  –дей  келіп,  З.Сәнікұлы  Үрімжі  қаласындағы  «Шынжаң  халық 

баспасынан»  1988жылы  «Батыс  өңір  аз  ұлт  ақындары  жырларынан»  деп  аталатын  кітаптың  жарық 

көргендігін, ол кітапқа 70-тен астам шығармаларын қытай тілінде жазған ежелгі түркі тайпаларының 

ақындарының өлеңдері топтастырылғанын айтады [11,29-б].  

 

Ал  қытай  әдебиетіндегі  түркілік  сарындарды  қарастырып  жүрген  ізденуші,  қытай  тілінің  маманы 

Д.Аманұлы  өз  зерттеулерінде  «Мулан  жыры»,  «Аққу  жыры»,  «Теле  жыры»  секілді  ежелгі  қытай 

поэзиясының  таңдаулы  үлгілері  болып  есептелетін  өлеңдерді  түркі  тілдес  тайпалардың  ақындары 

жазған деген ой айтады. «Хань дәуірінде халық арасынан жиналған хан ордасындағы қисапсыз өлең-

жырлардың  құрамында    қытайдың  батысы  мен  солтүстігіндегі    түркі  текті  ұсақ  халықтардың  ескі 

өлеңдері  де  кездеседі.  Ол  халық  жырлары  бүгінгі  12  өлкеден  жиналған.  Сол  аталық  әдебиеттің  

жұрнағы - «Мулан жыры», «Теле жыры», кәдімгі сәлем хат түрінде, тарих ретінде ертеден сақталған 

саф алтынның сынығы осы   «Аққу жыры» болатын» [12,32-б], - дейді Д.Аманұлы. 

 

Әрине,  жоғарыда  атап  көрсеткеніміздей,  қытай  мәдениетіне  өз  қолтаңбаларымен  қосыла  отырып, 

оның дамуы мен өркендеуіне өздерінің өшпес үлесін қосқандар тек әдебиет саласын да ғана емес, 

өнердің өзге де саласында аз болған жоқ. «Юань патшалығы тұсында қазақ ұлтының дерлік барлық 

тайпасынан  көптеген  адамдар  ішкі  қытайға  қоныс  аударды.  Онда  барғасын  олар  хань  мәдениетін 

құлшына үйренді. 

 

Соның  нәтижесінде  олардың  арасынан  талайлаған  талантты  хұснихатшылар  шықты.  Бұл 

хұснихатшылардың  бәрі  түгелдей  қаңлы  тайпасының  адамдары  болатын.  Қаңлы  тайпасы  қазақ 

халқын  құраушы  негізгі  тайпалардың  бірі.  Ол  жөнінде  тарихи  құжаттарда  өте  ертеде-ақ  анық 

жазылған.  Демек,  бір  ғана  Юань  дәуірінде  Қаңлы  Зысан  бастаған  жеті  бірдей  әйгілі  қытайша 

хұснихатшының қазақтан шығуы –  қазақ халқының қытай мәдениетіне, әсіресе қытайдың хаткерлік 

өнеріне қосылған өшпес үлесі деуге болады» [8,307-316-бб].  

 

Бұдан өзге, жоғарыда айтқанымыздай, ежелгі қытайдың музыка, би өнерінің дамуына да түркітекті 

тайпалардың қосқан үлесі аз болған жоқ. Бұл туралы ежелгі Жібек жолы мәдениетін зерттеуші ғалым, 

профессор Уаң-Руң былай дейді: «Екі хань дәуірінен (б.з.б.206-б.з.220ж.ж.) бермен қарай, әсіресе Таң 

дәуірі кезінде (б.з.618-907ж.ж.) батыс өңірдегі (Орта Азия деп түсінген жөн- Д.М.) көптеген елдер мен 

ішкі қытайдағы патшалықтар арасындағы саяси, экономикалық қарым-қатынас күн санап нығая түсті, 

соған ілесе мәдениет, өнер, саласындағы ауыс-күйіс те бұрын-соңды болмаған деңгейде жаппай өріс 

алды.  

 

Атап айтқанда Күсен, Ұдұн, Көктаң елдерін негіз еткен батыс өңірдің биі мен музыкасы ішкі қытайға 

жаппай ағылып кіріп, хан ордасы мен далаға бірдей таралды. Сөйтіп шығыс топырағына өнердің жаңа 

да  жанды  лебін  әкелді,  әрі  тыныш  та  тұнық  күйге  түсіп  қалған  Қытай  мәдениетін  дүр  сілкіндірді. 

Соның нәтижесінде Қытай мәдениетінде бетбұрыс болды әрі даму арнасын тапты. Сонымен бірге бұл 

билер мен музыкалар қытай мәдениетінен де өзінің тамсанарлық маңызды орнын иеленіп үлгерді. 

Сол кездегі батыс өңірдің биі мен музыка өнерінің онсыз да өресі биік болғандықтан талай замандар 

бойына ауқымды түрде ішкі қытайға ағылып кіріп жатты. Бұл жағдай бір жағынан қытай мәдениетінің 

өзге  мәдениетті  жатсынбайтындығынан,  томаға-тұйық  еместігінен  болса,  тағы  бір  жағынан  батыс 

өңірдің би-музыка өнерінің сиқырлы да баурағыштық қуатында деуге болады» [13,101-б].  

 

Орта  Азияда  өмір  сүрген  елдердің  би  өнері  мен  музыкасының  қытай  еліне  таралуы  жөніндегі  ең 

алғашқы тарихи дерек «Джоу тәпсірі. Көктем сарайы» деген құжаттан кездеседі. Яғни осыдан үш мың 

жыл ілгеріде өмір сүрген Джоу патшалығы заманында-ақ (б.з.б. ХІ ғасыр – б.з.б. 256 жылдар) түркі 

тайпаларының  биі  мен  музыкасының  Қытай  еліне  жаппай  енгенін  аңғаруға  болады.  Ал  батыс  хань 

патшалығының  (б.з.б.206  –  б.з.25ж.ж.)  алғашқы  жылдарында  түркітекті  ұдұн  елінің  ән-күйінің  ішкі 

қытайға  тарағандығы,  тіпті  патша  ордасының  өзінде  ұдұн  ән  күйінің  жиі  орындалатыны  туралы 

деректер бар [6,70-б].  

 

Бұдан  сәл  кейінірек,  Күсен  ханы  Сәнбен  Үйсін  күнбиінің  Джие-Ю  ханшасынан  туған  қызы  Дешіге 

үйленгеннен кейін, біздің жыл санауымыздың  65-жылы батыс өңірдің көптеген музыка аспаптарын 

сол  кездегі  қытай  астанасы  Чаңанға  алып  келеді.  Осының  өзінен  де  батыс  өңір  елдерінің  биі  мен 

музыкасының қытай елі музыка өнерінің дамуында жетекші роль ойнағандығын көруге болады.  

 

Ал  қытайдың  Уей,  Зинь,  Оңтүстік  және  Солтүстік  хандықтарының  (б.з.220-580ж.ж)  тұсында  батыс 

өңірдегі түркітекті елдер мен қытай елі би-музыка өнері тіптен сапырылысып кетті. Оның өзі қытай 

елінің би-музыка өнерінің дамуына ерекше игі әсерін тигізді. Енді мына бір дерекке назар аударып 

көрелік, Қытайдың алғашқы Чинь хандығының (б.з.б.221-б.зб.206 ж.ж.) бас сардары Лүй-Гуаң бұйрық 

бойынша қалың қолмен батыс өңірдегі елдерге шабуыл жасады. Отыздан астам мемлекет тізе бүгеді. 

 

Ең  соңында  Күсен  елін  жеңіп,  олжаға  түскен  қымбат  бағалы  заттар  мен  таңғажайып  өнер 

туындыларын 20 мың түйеге артып, 10 мыңнан аса жылқы айдап оралады. Осы «таңғажайып өнер 

туындыларының»  ішінде  би  мен  музыкадан  тыс,  театр  қойылымдары  мен  цирк  ойындары  да  бар 

болатын. Міне осылайша батыс өңірдің ән-би музыка өнері түр-түрімен кешенді түрде ішкі қытайға 

таралып жатты.  

 

Ал қытайдың хань патшалығы тұсында әйгілі жібек жолының ашылуына байланысты хань патшалығы 

мен батыс өңірдегі түркітектес патшалықтар арасындағы барыс-келіс тіптен қоюлай түсті. Бұның өзі 

батыс өңір елдері мәдениеті мен өнерінің қытай еліне тоқтаусыз ағылып кіруіне мұрындық болды. 

Тіпті сол замандағы хань патшалығы ордасына ойналатын әйгілі «үрлемелі күйлердің» өзі осы батыс 

өңір елдерінен барған.  

 

Деректерге  қарағанда  хань  патшалығының  сол  тұстағы  патшасы  Хань-Линдидің  батыс  өңір  (Орта 

Азиядағы  түркітектес  мемлекеттер  деп  түсініңіз)  елдері  мәдениетіне  құлай  берілгені  соншалық,  өз 

елін  жаппай  көшпелілерше  жүріп-тұруға  үндеді.  Мына  деректі  оқып  көрейік:  «Лиң-Ди  патша 

көшпелілердің  киімін,  үйін,  дастарханын,  тамағын  және  музыка  аспабын,  биін  құлай  сүйді.  Тіпті 

орталық  қалаларда  тұратын  ақсүйектер  де  бұдан  тыс  қалған  жоқ  [13,16-б].  Сонымен  ерлері 

көшпелілерше жасанып, әйелдері көшпелілер биін билейтін болды. 

 

Қысқасы,  көшпелілену  –  сол  кездегі  қытайдың  қоғамының  басты  сәніне  айналды.  Солтүстік  Джоу 

патшасы  Түрік  ханзадасы  Ашинамен  үйленгенде,  түріктердің  әрбір  тайпасынан  ұйымдастырылған 

алып  ансамбл  қыз  жасауы  ретінде  Астана  Чаңанға  келіп  концерт  берді.  Бұл  концертті 

астаналықтардың  ұнатқаны  соншалық,  тайлы-таяқтары  қалмай,  бір  емес,  бірнеше  мәрте  барып 

тамашалады.  Осыдан  кейін  У-Ди  патша  түріктерден  келген  ансамблді  «Орда  оркестрі»  деп  жарлық 

шығарды[13,16-б].  Бұдан  кейінгі  Сүй,  Таң  хандықтары  дәуірі    (б.з.581-907  ж.ж.)  батыс  өңірдегі 

Түркітектес  елдер  би,  музыка  өнерінің  қытайға  кіруі  ең  бір  шырқау  биігіне  жеткен  кезең  болатын. 

Әсіресе, Таң-Гаузу ел астанасын Чаңанға қайта ауыстырғаннан кейін, батыс өңір би, музыка өнеріне 

деген сұраныс тіптен арта түседі.  

 

Тіпті ежелгі түркі тайпаларының музыка өнеріне қарапайым халық немесе кәсіпқой өнер иелері ғана 

емес, Таң елінің патшасының да, ақындарының да аңсары қатты ауады. Мысалға мына деректі айтсақ 

та жеткілікті: «Барби аспабын ойнаудың шебері Пешенғұлдың талантына Таң патшасы Тайзұңның таң 

қалғаны  соншалық,  оны  өзінің  ордасына  алып  қалып,  ән-күйге,  өнерге  жауапты  қызметке 

тағайындайды. Ал әйгілі Таң ақыны Бай-Жүйи оған:  

Сәл бұрып басын, алдына алса барбиін, 

Әуендер әсем келтірер жанның бар күйін. 

Құлақ күй келіп, саусақтар тисе ішекке, 

Мастанып күйге, есімнен тана балқиым, - деген өлеңін арнайды» [7,88-б].  

Сондай-ақ  осы  Таң  дәуірінде  ел  әуендерінің  саны  (орда  күйлері)  бұрынғы  тоғыз  күйден  онға 

арттырылған  болса,  сол  он  күйдің  жетеуі  батыс  өңір  елдерінікі  еді.  Олар  «Күсен  күйлері»,  «Анкөк 

әуендері», «Қаңлы күйлері», «Шәлік саздары», «Көктаң күйлері», «Си-Мяң саздары», «Үнді әуендері» 

болатын.  Тағы  айта  кетер  жағдай,  ол  заманда  қытайға  батыс  өңірдегі  түркітектес  елдердің  өнер 

туындылары  ғана  емес,  толып  жатқан  өнер  адамдары  –  композитор,  орындаушы-күйші,  әнші, 

бишілері  де  барып,  өз  елдерінің  мәдениеті  мен  өнерін  өнімді  түрде  насихаттады.  Атап  айтқанда, 

Күсен  елінің  атақты  музыканты  Сәтбай,  Бамда,  Шәлік  елінің  әйгілі  барбишісі  Пешенғұл,  Пешеннұр, 

биші  Пешенкүн,  әнші  Педенем,  Ұдұн  елінің    музыканттары  Ғұйшекен,  Ғұйшежан,  Қаңлы  елінің 

барбишісі Қаңлы Құрым... т.б.-да жүздеген, мыңдаған өнер адамдары қытайдың сол замандағы өнері 

мен  мәдениетінің  дамуына  еселі  де  өшпес  үлес  қосты.  Біздің  бұл  пікірімізді  ежелгі  Орта  Азия 

халықтарының өнерін зерттеуші қытай  ғалымы, профессор Уаң-Рұңның:  «

同时，西域乐理，乐制，

乐谱和乐器也传到中原， 对汉民族乐舞艺术产生了革故鼎新的深刻影响» («Сондай-ақ Батыс өңірдің 

(Орта Азия өңірі деп түсініңіз – Д.М.) музыка теориясы, композиторлық өнері, ноталары  мен музыка 

аспаптары  да  кіндік  қытайға  ағылып  кіріп,  қытайдың  музыка,  би  өнерінің  жаңғырып,  жандануына 

ерекше ықпал етті») [13,17-б], - деген сөзі одан сайын дәлелдей түседі.  

 

Осының  өзінен-ақ,  түркітектес  халықтардың  ертедегі  қытай  елінің  би,  музыка  өнерінің  дамуына 

қосқан үлесі аз болмағанын аңғару қиын емес.  

 

Жалпы ол заманда  әсіресе музыка өнерінде көшпелілердің ту ұстаушы болғаны белгілі. Себебі Ұлы 

табиғатпен    тыныстас,  рухтас  жағдайда  өмір  сүру  көшпелі  тайпаларға  шалқар  шабыт,  керемет 

фантазия сыйлайтын. Ал осындай шалқар шабыттан, керемет фантазиядан туған ғажайып саз өнері 

тынысы  тар,  ой-қиялы  қамаулы  отырықшыларға  барғанда  тіптен  тәңірінің  өз  үніндей  сиқырлы  

құдірет  болып  естілетін.  Бұл  туралы  өнертанушы  ғалым,  профессор  А.Сейдімбек  былай  дейді: 

«Дүниеге  көшпелілер  қайталанбас  ғажайып  өнер  сыйлай  алды.  Олар  Адамдық  болмысты  Тәңірлік 

болмыспен шендестіруді армандау арқылы өнерлеріне мейлінше асқақ рух дарытты. Сол асқақ рухты 

өнерлерінің ішінде Тәңірдің тіліне баланған ең құдіреттісі музыкасы болды. Байырғы түркілер күйді 

«күк» деп атап, оны Тәңірмен тілдестіретін дәнекер деп білді. Сондықтан да Тәңір тектес қағандарға 

арнап  күн  сайын  жаңадан  шығарылған  мадақ  күйлері  тартылып  отырған.  Байырғы  түркілердің  бұл 

дәстүріне  тәнті  болған  қытай  императорлары  түркі  күйшілері  мен  әншілерін  қолқалап  шақырып, 

алтын ұстынды сарайларында олардың өнерін тамашалауды өздеріне мәртебе санады» [14,12-б]. 

 

Қорытып  айтқанда,  бір  кездері  апайтөс  Еуразия  даласын  ашса  алақанында,  жұмса  жұдырығында 

ұстаған  Ғұн,  Сақ,  Қаңлы,  Үйсін,  Түріктер  тек  әскери  қуатымен  ғана  емес,  бай  да  алғабасар 

мәдениетімен  де  өзгелерді  мойындата  білгені  белгілі.  Біздің  бұл  пікірімізді  профессор 

М.Мырзахметовтің: «Бүкіл адамзат тарихының өткен-кеткен ой көзімен барлай қарасақ, әр халықтың 

өз  рухани  қазынасын  қорландыру,  қалыптастыру  жолында  ерекше  орын  алған  көркем  ой 

туындылары  қарым-қатынассыз,  алыс-беріссіз  томаға  тұйық  даму  жолы  болған  емес.  Жай  мысал 

ретінде тілге алсақ, түркі тілдес халықтардың батыс пен шығысты жалғастырып, қоян-қолтық қарым-

қатынасқа түсірудегі қозғаушы әрекеті сонау гундер заманында-ақ елеулі қызмет атқарғаны  ғылым 

тарихынан әйгілі нәрсе. Есте жоқ ескі дәуірде-ақ бабаларымыз көне шығыстың көп халқымен әр қилы 

әлеуметтік  тарихи  жолдар  арқылы  бірде  жанама,  бірде  тікелей  өзара  рухани  байланысын  үзбей 

келген.  Шығыс  әлемінде  орын  алған  тарихи  оқиғалар  мен  бірегей  көркем  ой  туындыларының 

қоғамдық  санадан  ғасырлар  бойы  орын  алған  іздері  бүгінге  дейін  белгі  беруде»[15,150-б],  -  деген 

тұжырымы  одан  сайын  толықтай  түседі.  Біздің  жоғарыда  айтқандарымыз  сол  ақиқаттың  там-

тұмдаған  шет  жағасы  ғана.  Егер  шындап,  осы  ақиқатты  ашам  дейтін  адамға  ол  әлі  шеті  ойылмай 

жатқан ақтаңдақ. 

 

 

 

           Пайдаланған әдебиеттер 

1.  McGovern W.M. . The Early Empires of Central Asia. - Пекин：ҚХР Шузюй. 2004. – 364б. 

    2. Құмарұлы Я. Алыстағы атамұра. – Пекин: Ұлттар,2003. – 436б. 

    3.  Мәулітқанұлы Ә. Қазақтың жаралым жайындағы мифтері және ондағы философиялық 

көзқарастар// Шынжаң қоғамдық ғылымы. – 2005.№2.38- 55б. 

     4. Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма,- 2002.- 584б. 

     5. Әсейінұлы А. Қазақ музыка аспаптарының тегі//Шынжаң қоғамдық ғылымы. – 1998.№4.70-81б.  

    6. Сайрами А.М. Сүй, Таң сұлалирида өткән ұйғұр сәнәткарлари. –Пекин:  

     Милләтләр,1993. – 324б. 

    7. Су Бейхай.Қазақ мәдениетінің тарихы. – Үрімші：Шынжаң университеті баспасы，1989.- 555 页. 

     8.  «Юань тарихы», 130 Т. «Құбылайдың өмірбаяны».  

     9. Мәсімхан Д. Сарап. – Астана: Елорда,- 2001.- 238б. 

     10.  Сәнік З. Ежелгі қытай жазбаларындағы түркі (қазақ) ақындары// Жалын. –  2004. - №1. – 27-30б. 

    11. Аманұлы Д. Ши-Жүн ханша және “Аққу жыры”//Жалын. – 2005.-№4. –  27-32б. 

    12. Уаң Роң. Батыс өңір мәдениетінің жаңғырығы. – Үрімжі, «Жастар-өрендер» баспасы, 2004. – 

354б. 

     13.  Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. – Астана: Күлтегін, 2002. – 832б. 

     14. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым,- 1982.-296 б.   

     15.  Жұртбай Т. Дулыға. І том. – Алматы: Жалын,1994.