Тақырып бойынша дәйектелінетін ой-пікірлер мен ұстанатын қағидалар

 
346 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
 
P.SOYGÜN 
A.Yesevi UKTÜ Doktora ogrencisi 
 
TASAVVUF VE TARİKAT 
 
Бұл мақалада сопылық және тариқаттың құрылымдық ерекшеліктері қарастырылған  
 
В  статье  рассматриваются  структурные  особенности  суфизма  и  дервишского  религиозного 
пути - тариката. 
  
This article deals with the structural features of Sufism and Tarikat. 
 
Tasavvuf  kelimesinin,  ilk  sofilerin  kaba  yünden  (sof)  elbise  giymelerinden  ötürü 
“sofi” denilmesiyle çıktığını söyleyenler çoğunluktadır.  
Tasavvuf sözü değişik görüşlerle açıklanmaktadır. Bunlardan, Tasavvuf denilince 
ilk  akla  gelen  isim  olan  Cüneyd  Bağdadi’ye  göre,  “tasavvuf  kişinin  varlığından 
ölmesi, Allah ile dirilmesi”dir [1.38].
 
          
İlk  sufi  olan  Ebu  Said  b.Ebi’l-Hayr’a  göre,  «tasavvuf,  perişanlık  içinde  azamet, 
fakirlik  içinde  zenginlik,  kölelik  içinde  özgürlük,  ölüm  içinde  hayat  ve  acılık  içinde 
tatlılıktır...»  Sufi  yaptığı  her  şeyin  Allah’ın  hoşuna  gitmesi  için  Allah’ın  yaptığı  her 
şeyden hoşlanan kişidir [2.239]. Tasavvuf insanın Allah’a ulaşması, kendi benliğinden 
çıkıp yok olması ve Allah’ta dirilmesidir. Tasavvuf, var olan tek Gerçeğin, Hakikatin 
bilincine varmaktır. 
Bu  tür  tanımlar  sadece  bize  fikir  verebilir  ve  algılayabilmemiz  için  bize  yol 
gösterir. Çünkü varılmak istenilen bu gerçek, dile getirilemeyen bu hakikat, herhangi 
bir  açıklamayla  anlatılamaz.  Tasavvuf  ancak  yaşanarak  öğrenilir,  gerçek  tarifinin 
yapılması mümkün değildir. 
Tasavvufun  başlangıcı  Peygamber’e  kadar  uzanır,  ilhamını,  Kuran’da  onun 
elçiliğiyle bildirilen Allah kelamından alır [2.40].
  
 
Bakara  suresi  151.ayette;  ‘Kendi  içinizden  size  ayetlerimizi  okuyan,  sizi 
kötülüklerden  arındıran,  size  Kitab’ı  ve  hikmeti  talim  edip  bilmediklerinizi  size 
öğreten  bir  Resul  gönderdik.’  denilmektedir.  Ayet-i  Kerimede  geçen  arınma  yani 
«tezkiye»  tasavvufun  Kuran’daki  adı  olarak  ifade  edilir.  Arapça  kelimesiyle  tezkiye, 
tasavvufun  başlangıcının  Hz.Peygamber’in  yaptığı  arındırma  işlemlerinin,  olduğunu 
gösterir. 
Tasavvuf,  Allah’ı  görür  gibi  ibadet  etmek  yani,  İhsan  esasına  dayanır.  Cibril 
hadisi diye meşhur olan hadiste şöyle anlatılmaktadır [3.74].        
Bir gün, bir adam, Hz. Peygamberin olduğu meclise gelip sordu: 

 
Ey Allah’ın elçisi «iman» nedir? 
Peygamber  efendimiz  soruyu  cevapladı,  imanın  ne  olduğunu  (Cibril  hadisini) 
anlattı. 
Adam yine sordu: 

 
Ey Allah’ın elçisi «İslam» nedir? 
Peygamber efendimiz soruyu cevapladı, İslam’ın ne olduğunu anlattı. 
Adam yine sordu: 

 
Ey Allah’ın elçisi, «ihsan» nedir? 
Peygamber efendimiz soruyu cevapladı: 

 
İhsan, Allah’ı görür gibi ibadet etmektir. Sen O’nu görmüyorsun ama O seni 
görür... 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat 
 

 
347 
 
 
Tasavvuf  her  şeyden  evvel  bir  gönül  terbiyesidir.  Gönül  de  insanda  bulunduğu 
için  tasavvufun  konusu  insandır.  Gayesi  ise,  onun  kalbi  yönünü  eğiterek 
olgunlaştırmaktır. 
Tasavvuf  yolunda  zikir,  rabıta  ve  sohbet  vardır.  Zikir  kelimesi  lügatte  «anma, 
söyleme,  sözünü  etme»  anlamındadır.  Tasavvufta  zikir  son  derece  önemlidir.  İslam 
dini de bu husus üzerinde önemle durmuştur. Kur’an-ı Kerim’de, ‘Beni anın ki, ben de 
sizi  anayım.  Bana  şükredin,  sakın  bana  nankörlük  etmeyin.’  [5].  Bu  anlamda  Zikir, 
Allah’ı daima anmak, verdiği nimetleri hatırlayarak şükretmektir. 
Tasavvufun  başlıca  amacı;  insanın  nefsini  terbiye  ederek  nefsin  esaretinden 
kurtulmak, temizlenmek, olgun insan haline gelmek, ilahi sırlara erişmek ve en yüksek 
mertebeye,  Allah’a  ulaşmaktır.  Allah’ı  zikreden  kişi  Allah’a  yaklaşır  ve  kalbindeki 
Allah sevgisi artar. 
Nefs  insana  kötülüğü  emreder,  insanı  “Hakk”tan  uzaklaştırır.  Kendi  isteklerini 
yaptırmaya  zorlar.  Bazı  tarikatlarda  nefsi  terbiye  etmek  için  çok  az  yemek,  çok  az 
uyku  ve  zor  gelen  işler  yaptırarak  nefsi  terbiye  etmeye  çalışılır.  Bunlara  riyazet  ve 
mücahade denilir. Nefsi terbiye etmenin bir başka yolu da zikir ve ibadetleri arttırarak 
ruhaniyeti  güçlendirmektir.  Genellikle  bu  iki  yöntem  bir  arada  kullanılarak  nefs 
terbiye  edilir.  Nakşibendîlik  daha  çok  bu  ikinci  yolu  takip  eder  ve  Nakşibendîliğin 
İslam  Peygamberi’nin  en  yakın  dostlarından  birisi  olan  Hz.  Ebubekir’in  yöntemini 
takip ettiğine inanılır. 
Nefs  için  Kur’an-ı  Kerim’de  kullanılan  yedi  deyim  nefsin  yedi  kademesini 
gösteriyor.  Nefs-i  Emmare,  Nefs-i  Levvame,  Nefs-i  Mühimme,  Nefs-i  Mutmainne, 
Nefs-i Raziye, Nefs-i Merziye, Nefs-i Safiye [3.80]. 
Tasavvufu  iyice  anlayabilmek  için,  önemli  bir  konu  olan  dört  kapı  kırk  makam 
kavramını  bilmek  gerekir.  Bu  dört  kapı:  Şeriat,  Tarikat,  Marifet,  Hakikat.  Ahmet 
Yesevi’nin  Fakr-namesinde  geçen  dört  kapı  kırk  makam  esası  Hacı  Bektaş  Veli’nin 
«Makalat»  adlı  eserinde  açıklanmıştır.  Bu  mertebelerden  geçenler  “kâmil  insan” 
olurlar.  Olgunlaşmanın  tamamlandığı  en  son  devre  marifet’tir.  Bu  mertebede  artık 
insan kâmil olmuştur. 
Makalat’ta  da  açıklandığı  gibi  bu  dört  kapıya  bağlı  kırk  makam  bulunmaktadır. 
Sayın Celalettin Ulusoy bunları şöyle sıralar: [5.295].             
Şeriat Makamları: 1) İman etmek; 2) İlim öğrenmek; 3) İbadet etmek;  
4) Haramdan uzaklaşmak; 5)Ailesine faydalı olmak; 6) Çevreye zarar vermemek; 
7) Peygamberin emirlerine uymak; 8) Şefkatli olmak; 9) Nimet dağıtmak; 10)Yaramaz 
işlerden sakınmak. 
Tarikat  Makamları:1)  Tövbe  etmek;  2)  Mürşidin  isteğine  uymak;  3)  Temiz 
giyinmek;  4)İyilik  yolunda  savaşmak;  5)Hizmetli  olmak;  6)Haksızlıktan  korkmak; 
7)Ümitsizliğe düşmemek; 8) İbret almak; 9) Nimet dağıtmak, 10) Özünü fakir görmek. 
Marifet makamları:1) Edeb; 2) Masiva’dan tecerrüd (bencillik, kin, garezden uzak 
olmak); 3) Perhizkârlık; 4) Sabır ve kanaat; 5) Hayâ(utanma); 6) Cömertlik; 7) İlim; 8) 
Hoşgörü; 9) Özünü bilmek; 10) Ariflik. 
Hakikat  Makamları:1)  Tevazü  (alçak  gönüllü  olmak);  2)  Kimsenin  ayıbını 
görmemek;  3)Yapabileceği  hiçbir iyiliği  esirgememek;  4) Allah’ın  her    yarattığını  

 
348 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat 
 
 
sevmek, 5) Tüm insanları bir görmek; 6) Birliğe yönelmek ve yöneltmek; 7) Gerçeği 
gizlememek; 8) Mana’yı bilmek; 9) Sırrı öğrenmek; 10) Allah’ın varlığına ulaşmak. 
Kaygusuz Abdal dört kapı ile ilgili tarifi şöyle yapar: [6.289]. 
              
Şeriat bile tarikat anlaya 
Hakikat Piri ne dirse dinleye 
  
Her kimde kim ola bu üç hasiyet 
Şeriat ü tarikat ü hakikat 
             
Marifet anda biter kan oldurur 
Marifet cevher ü ma’den oldurur. 
 
Dört  kapı  ve  kırk  makamı  aşmanın  amacı  Allah’a  ulaşmaktır.  Hacı  Bektaş  bu 
konuyla ilgili düşüncesini Makalat’ta şu sözleriyle anlatır: 
 «Ariflerin taatı tefekkür ile dünya ve ahireti terk etmek ve dahi himmet nazarıyla 
velayet beklemek ve en büyük arzuları Cenab-ı Hakk’a ulaşmaktır» [7.172].
 
Şeriat bir ağaçtır, tarikat onun dalları, marifet yaprakları, hakikat de meyvalarıdır. 
Ağaç mevcut olmazsa, dalları ve meyveleri de var olmaz. Bu suretle anlaşılır ki şeriat 
asıl,  diğerleri  teferruattır;  teferruatın  varlığı  ancak  aslın  varlığı  sayesinde  olur,  asıl 
olmayınca, teferruat da olmaz.
                                                                    
                  «Şeriat, Hz. 
Muhammed’in ahkâmıdır. Din içinde tarikat ef’alidir. Hak yolda hakikat ahvalidir. Ve 
iman  marifet  erkânıdır.  «Şeriat,  âlem-i  nasüt;  tarikat,  âlem-i  ceberüt;  marifet,  âlem-i 
meleküt; hakikat; âlem-i lahüt’tür. Ayrıca şeriat, yel; tarikat, ateş; marifet, su; hakikat 
ise  topraktır.  Bektaşilere  göre  ise,  Şeriat,  anasından  doğmak;  tarikat,  ikrar  vermek; 
marifet, nefsini bilmek; hakikat, Hakk’ı kendi özünde bulmaktır [5.293].  
İslam tasavvufunun ve tarikatların en önemli konularından biri de Vahdet-i vücut 
konusudur. Vahdet-i vücut tasavvufun direği haline gelmiştir. 
Vahdet,  lügatte  bir  olma,  tek  olma,  birlik,  teklik  anlamındadır.  Vahdetin  temel 
esası da tevhit’tir. Tevhit’in sözlük anlamı ise, Allah’ın varlığına, birliğine inanmak, 
eşi benzeri olmadığını bilmektir. 
Vahdet-i vücut’un İslam’daki açık anlamımı şöyle özetlersek; Kâinatta görünen ve 
görünmeyen,  bilinen  ve  bilinmeyen,  yerde  ve  gökte  ne  varsa  hepsini  yaratan  ancak 
«Allah»tır. Âlem ve ondaki bütün varlıklar sonradan yaratılmışlardır [1.118]. 
Vahdet-i  vücut  inancına  göre,  kâinatta  ve  kendimizde  gördüğümüz  her  şey 
Tanrı’nın zatının yansımasıdır. Yani kâinatta bulunan bütün varlıklar O’nun kendisidir 
ve bulunan her şey ondandır. 
Vahdet-i  vücut  anlayışına  gelebilmek,  sadece  aşk’ın  gücüyle  olabilir.  Aşk’ın 
gücüyle  Tevhit’e  ulaşmayı  isteyen  kişinin  ona  yol  gösterecek,  yanlış  yollara 
sapmaması  için  onun  elinden  tutacak  gerçek  bir  mürşide  ihtiyacı  vardır.  İşte  Hoca 
Ahmet  Yesevi,  Hacı  Bektaşi  Veli  gibi  mürşitlerin  görevi  budur.  Mürşid;  irşad  edici, 
yol  gösterici  anlamına  gelir.  Nasıl  İslam  Peygamberi  yakın  çevresini  arındırmışsa, 
mürşitler  de  ondan  öğrenilen  uygulamaları  yaparak  kendilerine  bağlananları 
arındırırlar.  Tasavvufta  çok  önemli  olan  konulardan  biri  de  budur.  Allah’a  ulaşmak 
için çıkılan bu yolculukta mürşidin “kâmil kişi” olması gerekmektedir. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
Soygün P. Tasavvuf Ve Tarikat 
 
 

 
349 
 
Şeyhlik ve mürşitlik babadan oğla geçmez, devredilemez ve seçim veya herhangi 
bir  yolla  olunamaz.  Bu  ancak  kişinin  ruhi  olgunluk  mertebesine  bağlı  olarak,  kendi 
gayretleriyle elde edilebilinir.  
Makalat’ta  «Vahdet-i  vücut»  bir  terim  olarak  geçmemesine  rağmen  esrin 
tamamında bu fikir hâkimdir. 
Esasen  Hakk’ın  varlığından  ayrı  olmayan  insan,  ilme’l  yakın,  ayne’l  yakın  ve 
hakka’l  yakın  (bilmek,  görmek,  olmak)mertebelerinden  geçerek  Allah’ın  birliğine 
ulaşır.  Çünkü  salik’in  amacı  Allah’a  ulaşmak  ve  onunla  bir  olmaktır.  Şeriat,  tarikat, 
hakikat  makamlarını  geçen  kişi  ma’rifet  makamından  Tanrı’nın  Birlik  (Vahdet)  ini 
idrak eder [7.105]. 
O yüce mertebede artık insan, zaman, mekân olgusu yoktur. İnsan yoktur. Her şey 
O’dur.  İnsan  Allah’ta  yok  olmuştur,  kaybolmuştur.  Varlığın  sırlarına  erişmiştir  ve 
yeniden var olmuştur. Yani, varlıkta ölüm, Hakk’ta diriliş. 
Tasavvufta ön plana çıkan diğer bir konu da Aşk’tır. İlahi aşkın gücüyle ancak o 
yüce mertebeye ulaşılabilinir. Aşk, Allah’a olan büyük sevgi demektir. 
TARİKAT 
Tarikat,“yol”  anlamındadır.  İzlenilen,  gidilen,  takip  edilen  yol.  Arapça  bir 
kelimedir. 
Tasavvuf uygulamasındaki farklar tarikatların ortaya çıkmasına yol açmıştır. 
Tarikat  yolunu  tutan  ve  ona  bağlanan  kişi  sofilere  göre  varlığını  kayıtsız  şartsız 
«Allah»a adar. Kendini kayıtsız ve şartsız olarak Allah’a adamış bulunan bu kişi tabii 
olarak  her  şeyde  onun  kudret  ve  hikmetlerini  görür.  Tuttuğu  yola  göre  kendini  fani 
varlığını ve bütün fani varlıkları gerçek ve ebedi olan Allah’da yok eder ki bu duruma 
da  en  son  merhale  demek  olan  «Fena  fillah»  (Allah’da  Allah  olma)  mertebesi  denir 
[1.62]. 
      
Başlıca  büyük  tarikatlar  şunlardır:  Yeseviyye,  Kadiriyye,  Rifaiyye,  Kübreviyye, 
Mevleviye, Bektaşilik, Nakşibendiyye, Halvetiyye, Bayramiyye. 
Bütün mezhepler içerisinde dağılım gösteren tarikatlar kendilerine iki temel kişiyi 
başlangıç  alarak  Hz.  Muhammed’e  varırlar  ve  tarikatlarını  ona  bağlarlar. 
Hz.Ebubekir’i  başlangıç  olarak  kabul  edenler  zikirlerini sessiz, gizli, yalnız ve 
 
gece  yaparlar.  Bunların  zikirlerine  «zikr-i  hafi»  denir.  Hz.  Ali  yoluyla  Hz. 
Muhammed’e  varanlar  ise  zikirlerini  sesli,  açık  ve  toplu  olarak  yaparlar.  Bunların 
zikirlerine de “cehri zikr” denir. Bunun için, bu tarikatlara «cehri tarikatlar» denir. 
Tarikatların çoğunluğu ise Hz. Aliye bağlanır. İnanışa göre, Hz. Muhammed Hz. 
Aliye,  Hz.  Ali’de  Hasan  Basri’ye  olmak  üzere  birçok  kişiye  arınma  (tezkiye) 
yöntemlerini  öğretmiş  ve  mürşitten  mürşide  öğreti  anlatılarak  günümüze  kadar 
gelmiştir.  
KAYNAKÇA 
 
1.
 
Küçük, Dr. Hasan, Tarikatlar, İstanbul, 1976. 
2.
 
Schimmel, Annemarie, Çev. Ergun Kocabıyık, İslam’ın Mistik Boyutları, İstanbul, 2001, Kabalcı Yayınevi. 
3.
 
Zeybek, Namık Kemal, Ahmet Yesevi Yolu ve Hikmetler, Ankara, 2003. 
4.
 
Kur’an-ı Kerim, Bakara Suresi, 152. ayet 
5.
 
Fığlalı, Prof. Dr. Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik, Ankara, 1996. 
6.
 
Güzel, Prof. Dr. Abdurrahman, Kaygusuz Abdal. 
7.
 
Güzel, Prof. Dr. Abdurrahman, Hacı Bektaş Veli ve Makalat, Ankara, 2002. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
ҚҰҚЫҚТАНУ 
  
 
Е.МЕРГЕНБАЕВ  
заң ғылымдарының кандидаты   
 

 
350 
 
А.МҰРАТҚЫЗЫ  
 А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты 
 
ҚЫЛМЫС ЖАСАҒАН АДАМДАРДЫ ҰСТАУ ШАРАЛАРЫНЫҢ  
ШЕГIНЕН АСЫП ЗИЯН КЕЛТІРУ МӘСЕЛЕСІ 
 
В данной статье рассматривается проблема чрезмерного использования вреда при задержании 
лиц, совершивших преступление. 
 
This article deals with the problem of excessive using of harm during detention of people committed a 
crime. 
 
Қылмыс  жасаған  адамды  ұстау  барысында  ұстау  шегiнен  асып  зиян  келтiру 
қоғамға  қауiптi  iс-әрекет  ретiнде  бағаланып,  қылмыс  ретiнде  қарастырылады. 
Қылмыс  жасаған  адамды  ұстау  барысында  оған  ұстау  шегiнен  асып  зиян  келтiру 
қажеттi  қорғанудағы  сияқты  қорғану  шегiнен  асса,  ол  да  қоғамға  қауiптi  әрекет 
болып саналады.  Қылмыс  жасаған адамды ұстауда оған ұстау шегiнен шығып зиян 
келтiрiлдi ме, жоқ па бұл мәселе зерттеу жүргізіп отырған тақырыбымыздың негізгі 
мәселесі  болып  табылады.  Практикада  бұл  көбiнесе  iстiң  мән-жайларының 
жиынтығын  таразылай  отырып  шешіледі.  Қылмыстық-құқықтық  мәселе  ретiнде 
және  практика  көрсетiп  отырғандай,  қылмыскерге  зиян  келтiруде  ұстау  әрекеттерін 
жасаған адамның шектен асқанын немесе аспағанын анықтау қиынға соқтыруда. Бұл 
мәселеде судьялардың көпшілігі үкiм шығару барысында қиыншылықтарға кездеседі 
және көптеген сот-тергеу қызметкерлерi  іс-әрекеттiң қылмыстылығын жоятын мән-
жайлардың бір-біріне ұқсас болып кездесуіне байланысты оларды ажырата алмайды. 
Бұл  шатасу  көбiнесе,  қылмыс  жасаған  адамдарды  ұстау  барысында  қылмыскердің  
қарсылық  көрсетуіне  байланысты  ұстаушы  адамда  қажеттi  қорғанудың 
қолданылуына  байланысты  кездеседі,  яғни  осы  ұқсас  екi  институттың  қайсысын 
қолдану туралы мәселе туындайды.  
Мұндай мәселені шешкенде қылмыс жасаған адамның  қауіптілік  деңгейі,  оның 
күш-қуаты  мен  қарулану  шамасы,  жасаған  қылмысының  түрі,  қарсылық  көрсету 
кезіндегі  белсенділігі,  өзге  адамдарға  зардап  келу  мүмкіндігі,  сондай-ақ  ұстаушы 
адамның  қылмыскермен  салыстырғанда  күш-қуат  шамасы,  қарулану  түрі, 
қылмыскерді  ұстау  туралы  сауаттылық  деңгейі  сияқты  т.б.  жағдайлар  ескерілуі 
керек.  Қарастырылып  отырған  мәселенiң  күрделілігі,  қылмыстың  заңда  қылмыс 
жасаған  адамды  ұстау  мақсатын  және  зиян  келтiрудiң  шегiн  көрсетуге 
тырысқанымен,  бiрақ  осы  шектен  асудың  толық  сипаттамасын  немесе  белгілерін 
анықтамаған.  Заңның  бұл  осалдығы  кеңестiк  дәуiрден  қазiргi  заңдылыққа  көшкен 
сияқты. Ал қылмыскерді ұстау шегінен шығуды заңда толық және анық бейнелеудің 
теория және практика  жүзiндегi  маңызы  зор.  Бұл  түсiнiк  қылмыскерге келтiрiлген 
шектен    асқан  зиянның  азамат  үшiн  жауаптылығын  ғана  бiлдiрмей,  сонымен  қатар 
заңды  зиян  келтiру  мен  заңсыз  зиян  келтiрудiң  шегiн  анық  көрсетуі  тиіс. 
К.Халиковпен  Э.Ф.Побегайлоның  «шектен  шығу  қылмыскердiң  қауiптiлiк 
деңгейiнен зиянның асуы» дегенi заңға негiзделмеген [1]. 
 Қылмыскердi 
ұстау  барысында  зиян  келтiру  мәселесi  азаматтардың 
қылмыстылықпен күресу белсенділігі дәрежесіне өз әсерiн тигiзбей қоймайды. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
 Мергенбаев Е., Мұратқызы А. Қылмыс жасаған адамдарды ұстау шараларының шегiнен... 
 
 
Ең   алдымен, қылмыскерге шектен асып зиян келтiрудің бір белгісі – бұл ұстау 
барысында  қылмыс  жасаған  адамның  немесе  оның  қылмысының  ауырлық 
дәрежесіне сай келмейтін зиян келтiру болып табылады. Мысалы ұсақ ұрлық немесе 
жай  бұзақылық  жасаған  адамды  ұстау  үшін  оның  денсаулығына  немесе  өміріне 
зардап  келтіру.  Яғни,  қылмыскердi  ұстаушы  адамның  әрекеттері,  оның  келтірген 
зияны  қылмыс  оқиғасының  бағытына,  қауіптілігіне  сай  келуi  тиiс.  Мысалы,  егер 

 
351 
 
қылмыскер  адамның  өміріне  немесе  денсаулығына  қарсы  қылмыс  жасаған  немесе 
жасап жатқан болса, онда қылмысты тоқтату немесе қылмыскерді ұстау мақсатында, 
өзге  амалдар  қалмағанда  осындай  зардаптар  келтіруді  жасалған  қылмыстың 
бағытына сәйкес деуге болады. 
Г.В.Бушуев  қылмыс  жасаған  адамды  зиян  келтiрмей-ақ  ұстау  мүмкiн  болып, 
бiрақ  оның  денсаулығына  ауыр  зиян  келгенде  қылмыс  жасаған  адамды  ұстау 
шаралары шегiнен шығу ретiнде сараланады деп көкейге қонымды шешім келтіреді. 
Осындай  шешімді И.С.Тишкевич те келтіреді. Ол төменде келтiрiлген мысалдағы Б-
ның әрекеттерiн сынға алады [2]. 
Ұрлық  жасағаны  үшiн  К.  деген  ұсталып,  бiрақ  қашып  шығып  жақын  жерде 
орналасқан үйдiң подъезiне кiрiп, баспалдақпен жоғары көтерiле бастаған. Осы кезде 
жәбiрленушi  Б.  ұрының  артынан  қуып  келе  жатып    атып,  жаралаған.  Бұл  жерде  оқ 
атып  жаралау  қажет  емесе  едi,  өйткенi  қылмыскер  үйге  кiрген  соң  оның 
ұсталатындығы  түсiнiктi  едi.  Б.  денсаулыққа  қасақана  ауыр  зиян  келтiргенi  үшiн 
сотталған.  И.С.Тишкевич  «бiздiң  ойымызша,  Б-ның  әрекетiн,  қылмыс  жасаған 
адамды  ұстау  шегiнен  шығып  зиян  келтiру  деп  түсiнiп,  оны  БКСР  Қылмыстық 
кодексiнiң  109-бабымен  саралау  дұрыс  сияқты  дейдi.  Өйткенi  К-ға  қатысты  ұстау 
әрекеттерін жасауға негiз болды. Бiрақ мұндай жағдайда К-ға ауыр дене жарақатын 
келтіру  қажет  емес  едi,  сондықтан  да  Б-ның  әрекетi  шектен  шығып,  қылмыскердi 
ұстау барысында зиян келтiру ретiнде сараланады», – дейді. 
Демек,  қылмыскерге  ұстау  барысында  шектен  асып  зиян  келтiрудің  келесі  бір 
белгісі – бұл ұстап алу жағдайын қажет етпейтін зардап келтiру  болып табылады. 
Қылмыскердің  жеке  басының  қауіптілігі  қашанда  болады,  оны  дәлелдеп  жату 
артық,  бірақ оның қауіптілік дәрежесін ескеру  қажет тәрізді, өйткенi қылмыскердiң 
қауiптiлiгi оның жасаған қылмысының қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын көрсете 
алады және бұл белгілер ұстау жағдайын бағалағанда ескерiлуi керек. 
Қылмыскерге  шектен  тыс  зиян  келтiру  өзiнiң  объективтiк  белгiлерiмен 
ерекшелiнедi.  Бұл  келтiрiлген  зияның  нақты  қауiпке  және  ұстау  жағдайына  сәйкес 
келмеуi. Мысалы, ұрының денсаулығына ауыр зиян келтiру оның қауiптiлiгiне сәйкес 
келмейдi.  Зиянның  қауiпке  және  ұстаудың  жағдайына  сәйкес  келмеуi  ұстаушының 
өзi  келтiрген  зиянға  субъективтiк  көзқарасын  бiлдiредi.  Ұстаушының  бұл  қатынасы 
қысмыскердi ұстау барысында жалған ойының пайда болуын көрсетеді. 
Келтiрiлген ұйғарымнан мынаны көруге болады, қылмыскердi ұстау барысында 
шектен  асып  зиян  келтiру,  яғни  келген  зиян  төнiп  тұрған  қауiпке  немесе  ұстаудың 
мән-жайына  сай  болмауын  көрсетедi.  Өзге  сөзбен  жеткiзгенде,  қылмыскерді  ұстау 
кезінде шектен шығулық немесе шектен асып зиян келтіру:   
1)
 
ұстаудың жағдайына сай келiп, бiрақ қылмысының қауiптiлiгiне сай келмегенде; 
2)
 
келтiрiлген  зиян  қылмыскердiң  қаупiне  сай  болып,  бiрақ  орын  алған  жағдайға  сай 
болмағанда көрiнiс табады. 
Бiрiншi  жағдайда  зияның  шектен  тыс  келтiрiлуi  жайлы  болса,  екiншiсiнде 
зиянның дұрыс келтiрiлiп, бiрақ iстiң мән-жайына сәйкес еместiгiн көрсетедi. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2009 
 
 Мергенбаев Е., Мұратқызы А. Қылмыс жасаған адамдарды ұстау шараларының шегiнен... 
 

жүктеу/скачать 3,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: