Мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық-педагогикалық әдебиетте байланыстыра сөйлеуін дамыту мәселелері
жүктеу/скачать 61,83 Kb.
|
Мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру
|
МАЗМҰНЫ
І. КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТПЕН ТАНЫСУ БАРЫСЫНДА МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРА СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
ІІ. БАЛАБАҚША БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРА СӨЙЛЕУІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҰМЫС ТӘЖІРИБЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 2.1 Балабақша балаларының сөйлеу даму деңгейін бағалау...........................18 2.2 Мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру бойынша жұмысты әдістемелік сүйемелдеу......................................................19 ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................23 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ...........................................................25 КІРІСПЕ
Бұл проблеманы зерттеуге мектепке дейінгі іс тәжірибесі педагог – зерттеушілері О. И. Соловьева, Т. А. Маркова, А. М. Бородич, В. В. Гербова және т. б. үлес қосты. Олардың зерттеулерінің негізгі нәтижесі-баланың байланысты сөйлеуін меңгеру механизмінің буындарын анықтау. Ақыл-ойдың болуы, яғни есте сақтау, ұсыну, қиял, ойлау арқылы сыртқы әлемді танып білу қабілеті, сондай - ақ сөйлеу-адамның жануардан маңызды айырмашылығы. Ақыл-ой және адамда сөйлеу ерте жастағы балалар сатысында пайда болады, мектепке дейінгі, кіші мектеп және жасөспірім жасында қарқынды жетілдіріледі. Бірақ ақыл-ой баланың ағзасы өсе бастағандықтан ғана емес, бұл адамның сөзді міндетті түрде меңгеруі жағдайында ғана пайда болады. Егер баланы қоршаған ересектер оны бала жастан бастап дұрыс сөйлей бастауды үйретсе, онда мұндай бала қалыпты дамиды: оның елестету, одан кейін ойлау және қиялдау қабілеті пайда болады; әрбір жас сатысымен бұл қабілет жетілдіріледі. Осы уақытта туған әдебиетпен, көркем шығармалардың мәтіндерімен танысу ерекше маңызға ие болады. Бұл баланың байланысты сөйлеуді меңгеруінің басты шарттарының бірі, оны дамыту мен жетілдірудің шарты болып табылады. Осы жағдайды негізге ала отырып, біз өз жұмысымызда, мектепке дейінгі балалардың қарым-қатынасын дамытудағы көркем әдебиеттің рөліне, оның толыққанды сөйлеу және жалпы психикалық дамуының маңызды шарты ретінде ерекше көңіл бөлеміз. Бұл ереже «Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру» атты жұмыс тақырыбын анықтады. Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі жастағы байланыстырғыш сөйлеуді қалыптастыру процесі. Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балалардың байланысқан тілін дамыту барысында көркем әдебиет туындыларын (сюжетті суреттерді сипаттау, мәтіндерді талдау) қолдану. Бұл жұмыстың мақсаты-мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін дамыту үшін көркем әдебиеттің мәнін анықтау. Зерттеу гипотезасы: мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін дамыту педагогтың көркем шығармаларды талдау кезінде неғұрлым тиімді болады. Зерттеудің мақсаты, нысаны, пәні және гипотезасына сәйкес келесі міндеттер анықталды: Мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін дамыту үшін көркем әдебиеттің мәнін анықтау. 3 жастан 7 жасқа дейінгі балалардың сөйлеу тілінің даму ерекшеліктерін анықтау. Мектепке дейінгі жастағы баланың байланыстыра сөйлеуінің даму шарттарын зерделеу. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту барысында көркем шығармалармен жұмыс істеу тәсілдерін апробациялау. І. КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТПЕН ТАНЫСУ БАРЫСЫНДА МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРА СӨЙЛЕУІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ. 1.1 Психологиялық-педагогикалық әдебиетте мектепке дейінгі балалардың байланыстық тілін дамыту мәселелері Тіл-адамдардың материалдық қайта құрудағы қызметі процесінде тарихи қалыптасқан тіл арқылы жан-жақты қарым-қатынас түрі. Сөйлеу қарым-қатынас мақсаттары үшін немесе (жеке жағдайда) өз қызметін реттеу және бақылау мақсаттары үшін (сөйлеу ішкі, сөйлеу өзімшілдік) хабарламаларды қалыптастыру және қабылдау процестерін қамтиды. Психология үшін ең алдымен адамның жоғары психикалық қызметтері жүйесіндегі сөйлеу орны - оның ойлау, санамен өзара қарым-қатынасында қызығушылық тудырады, эмоциялар және т. б.; бұл ретте жеке тұлғаның құрылымы мен қызметін көрсететін ерекшеліктері ерекше маңызды. Кеңес психологтарының көпшілігі сөйлеуді сөйлеу қызметі ретінде немесе қызметтің тұтас актісі түрінде (егер ол қызметтің басқа түрлерімен іске асырылмайтын ерекше уәждемесі болса) немесе сөйлеу әрекетіне енгізілген сөйлеу әрекеттері түрінде қарастырады. Сөйлеу қызметінің немесе сөйлеу әрекетінің құрылымы негізінде кез келген іс-әрекеттің құрылымымен сәйкес келеді, яғни бағдарлану, жоспарлау («ішкі бағдарламалау» түрінде), іске асыру және бақылау фазаларын қамтиды. Сөйлеу белсенді, әр жолы қайта құрастырылатын және реактивті, динамикалық сөйлеу стереотиптерінің тізбегі болып табылады. Жағдайында спонтанды ауызша сөйлеу саналы таңдау және бағалау пайдаланылатын онда тілдік құралдарды, жинақталатын ең төменгі деңгейге дейін, ал жазбаша сөйлеу мен дайындалған ауызша сөйлеу айтарлықтай орын алады. Сөйлеудің әртүрлі түрлері мен формалары ерекше заңдылықтар бойынша құрылады (мысалы, сөйлеу тілі тілдің грамматикалық жүйесінен айтарлықтай ауытқуларға жол береді, логикалық және одан да көркем сөйлеу ерекше орын алады). Сөз сөйлеу психологиясы ғана емес, психолингвистика, сөйлеу физиологиясы, лингвистика, семиотика және басқа да ғылымдармен зерттеледі. Тәрбиеші балаға осы қажеттілікті толық қанағаттандыратындай жағдайларды қамтамасыз етуге міндетті. Адамды әлеммен таныстыру оның қоршаған ортаны көруден басталады. Бұның бәрін бала сөзбен атаған кезде біледі. Демек, ана тілі балаға оның айналасын қоршаған әлемді қандай нәрсеге ұқсатып түсінуге көмектеседі: байланыстар мен қарым-қатынастардағы нақты заттар мен құбылыстар әлемі. Бала сөйлеудің қатысуынсыз әлемді түсіне алмайды. Таным психологиясы қоршаған орта туралы білім адам санасына ауызша (сөзбен) формада кіреді. «Шындықтың бейнесі ауызша формаға ие болады, - деп жазады А. П. Леонтьев., - демек, оның мазмұны адам үшін тілдің объективті құбылыстары болып табылады. Адам өзіне әсер ететін заттар мен құбылыстардан әсер алып қана қоймай, заттарды, құбылыстарды сөзбен атай отырып, өз әсерінің мазмұнында өзіне есеп беру мүмкіндігіне ие болады. Және бұл оның әсерлері саналы болады дегенді білдіреді» Осылайша, кез келген көріністің басқа түрі сияқты саналы көрініс қоршаған заттар мен құбылыстардың әсерінің негізінде мида пайда болса да, бұл тек әсер ететін құбылыстар, сондай-ақ, адамның сөздерінде көрсетілген жағдайда ғана мүмкін. Саналы көрініс шындыққа арқылы жүзеге асырылады, тілін, сөйлеу. Демек, «жетістік инстинкты» балада, ең алдымен, ана тілін меңгерудің қажеттілігі ретінде, оған қоршаған болмысты тану құралы ретінде көрініс табуы мүмкін. Осылайша, баланың ана тілін меңгеруге психологиялық ынтасы бар. Тәрбиеші оның сөйлеу дамуын ақылға қонымды бағыттауы керек-оны қоршаған ортамен танысуға тәуелділікке қою керек. Сөйлеудің грамматикалық құрылысы, оның семантикалық негізі, ең алдымен күнделікті қарым - қатынаста және балалар қызметінде-ойында, құрастыруда, бейнелеу шығармашылығында қалыптасады. Демек, маңызды педагогикалық шарт - балалардың бақылаулар, тірі және тірі табиғат объектілерімен эксперимент жасау арқылы себеп-салдарлық қарым-қатынас жасауы үшін ересектердің күнделікті өмірде іс-әрекетін сауатты ұйымдастыру. Жүйелі ұйымдастыру, сабақтар мен күнделікті бақылауларды дұрыс басқару-маңызды педагогикалық шарт. Бірқатар тәуелділіктер мен қарым - қатынастар (уақытша, кеңістіктік, субъективті-объективті, атрибуттық) балалар қозғалмалы ойындарда меңгеріледі. Балалардың денсаулығы ғана емес, сөйлеу дамуы да оларды үнемі және білікті түрде ұйымдастыруына байланысты. Грамматикалық құрылымның семантикалық (мағыналық жағы) тікелей ықпалынан басқа, қозғалмалы ойындар сөйлеуге жанама әсер етеді. Олардың барысында қозғалу және сөйлеу салалары үшін маңызы бар мінез-құлықтың еркіндігі сияқты елеулі сапа қалыптасады. «Саусақты» ойындар, таспен, бумен, мозаикамен ойындар сияқты сөйлеудің грамматикалық құрылымын қалыптастыруға әсер етеді, өйткені қолдың ұсақ моторикасының жаттығулары мидың сөйлеу аймақтарын белсендіреді; дидактикалық ойындар ойнайтындарды тежеуге, ойламауға, жанжалдаспауға үйретеді. Сондай-ақ бұл сөйлеу тәртібінің еркіндігінің маңызды жағы. Балалардың сөйлеуінің грамматикалық құрылымын дамытуға қоршаған ортамен, табиғатпен, көркем әдебиетпен танысу, сөйлеуді дамыту, грамотаға дайындық бойынша сабақтар, ұйымдастырылған ойындар (ауызша, сюжеттік - дидактикалық, театрландырылған) оң әсер етеді. Қоршаған ортамен танысу барысында балалар себеп - салдарлық, уақытша, кеңістіктік тәуелділік туралы жүйелендірілген білім алады, бақылаулар мен эксперименттерден ақпарат алуды үйренеді. Бірақ бұл білімдер мен көріністер грамматикалық құрылымға ие болу деңгейіне әсер ету үшін алған білімдерін тілдік немесе ойын қызметінде (әңгімелер, жұмбақтар, ойындар сюжеттері) қолдануды талап ететін шығармашылық тапсырмалар қажет. Көркем әдебиетпен таныса отырып, балалар диалогтық (сұрақтарға жауап беру, әңгіме) және монологтық (ауызша шығармашылық) сөйлеуде грамматикалық Дағдылар мен біліктерді қолдануды, тілдің көркем мәнерлілігі мен оның грамматикалық құралдарын пайдалануды үйренеді. Сауатты оқытуға дайындық бойынша сабақ сөздің дыбыстық жағына бағдар жасайды, дыбыстық формаға деген сезімталдықты тәрбиелейді және сол арқылы тілдің морфологиялық және сөзжасамдық құралдарын, олардың дыбыстық келбетін игеруге ықпал етеді. Сабақ-мектепке дейінгі жоғары жастағы ана тілін оқытудың тиімді түрі. Олардың табыстылығы педагогтың балалармен қарым-қатынасының мазмұны, қолданылатын әдістері мен демократиялық стиліне байланысты ғана емес. Жүйелі сөйлеу сабақтары балаларды тілдік ақпаратпен жұмыс істеуге үйретеді, сөйлеу міндеттерін шешуге қызығушылығын, сөзге лингвистикалық көзқарасты тәрбиелейді. Дидактикалық ойындар мен грамматикалық мазмұндағы жаттығулар-балалардың тілдік ойындарын, олардың грамматика саласындағы іздеу белсенділігін ынталандырудың маңызды құралы. Мектепке дейінгі жастағы ересектермен бірлескен ойындар: сюжеттік - білім беретін, қозғалмалы, музыкалық, пластикалық жаттығулар, драмалық ойындар, сахналау, қуыршақ театры, суреттерді қарау, сурет салу, жапсыру, жапсыру кезінде ойын және драматизация элементтері. Олардың кең дамуы балалардың жағымды эмоцияларын тудырады, ойын және сөйлеу белсенділігін ынталандырады. Сол арқылы тілдік ойындардың, фольклор мен көркем әдебиет шығармаларынан қарыз алудың кездейсоқ пайда болуы үшін табиғи жағдайлар жасалады. Адамның тұлғасын қалыптастыру педагогикалық әсерге, оның қаншалықты ерте көрсетілуіне байланысты. Бала бақшаның мақсаты балаларды жан - жақты дамыту-сөйлеу барысында жүзеге асырылатын физикалық, ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық тәрбие. Сөйлеу дамуының негізгі түрлері: Балалардың тәрбиешімен, балабақшаның барлық басқа қызметкерлерімен еркін қарым-қатынаста сөйлеуін дамыту, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын дамыту бойынша жұмыс; Тіл дамыту бойынша арнайы сабақтар. Бала бақшада баланың еркін сөйлеуі: тұрмыста; серуендеу кезінде; процесінде ойындар; қоршаған ортамен таныстыру кезінде (жылдың барлық мезгілінде қоғамдық өмірмен және табиғатпен); еңбек процесінде; мереке және ойын-сауық кезінде; тілдік емес арнайы сабақтар кезінде жүреді: қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру, сурет салу, мүсіндеу, құрастыру, дене шынықтыру, музыка. Сөйлеуді дамыту бойынша арнайы сабақ бала өмірінің үшінші жылында, оны еркін қарым-қатынаста сөйлеуді меңгеруге, қарым-қатынас пен таным құралдарын, сондай-ақ өз мінез-құлқын реттеу құралдарын меңгеруге неғұрлым қабілетті ету үшін енгізіледі. Мектеп жасына дейінгі баланың тілін қалыптастыруға ықпал ететін жағдайларды сақтау сөйлеу үдерісін қажетті арнаға бағыттап қана қоймай, сонымен қатар сөйлеудің қалыптасуын бақылап, қажет болған жағдайда түзету қажет болады. Біз талданған шарттар сөйлеуді дамыту үшін қажетті шарттардың толық емес тізбесін білдіреді. Әр нақты жағдайда, әрбір нақты баламен жеке көзқарас қажет. Дегенмен, біздің аталған жағдайлар барлық жағдайларда жасалуы тиіс. 1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың байланыс тілін дамыту ерекшеліктері Қазіргі және толыққанды сөйлеуді меңгеру баланың толыққанды психикасының қалыптасуының және оның одан әрі дұрыс дамуының бірінші маңызды шарты болып табылады. Қазіргі - бала туғаннан кейін алғашқы күннен басталады. Тілді толық меңгеру-тілдік материал көлемі бойынша жеткілікті. Баланы сөйлеуге итермелейтін, толық өлшемде, әрбір жас сатысында оның мүмкіндіктері. Баланың алғашқы жас кезеңдерінде байланыстыра сөйлеуінің дамуына назар аудару өте маңызды, себебі осы уақытта баланың миы қарқынды өсіп, оның функциялары қалыптасады. Физиологтарға орталық жүйке жүйесінің функциялары олардың табиғи қалыптасу кезеңінде жаттығуларға оңай берілетіні белгілі. Жаттығуларсыз осы функцияларды дамыту кідіріп, тіпті мәңгілікке тоқтауы мүмкін. Баланың сөйлеуі оның сыртқы әлеммен үш байланыс қызметін атқарады: коммуникативтік, танымдық, реттеуші. Коммуникативтік функция - баланың тоғызыншы-он екінші айында модульденген лепеттен туған ең ерте, бірінші сөзі осы функцияны орындайды. Қоршаған адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттілігі баланың тілін одан әрі жетілдіруді ынталандырады. Екінші жылдың соңында бала айналасындағылар үшін өз ниеттерін, бақылауларын сөзбен жеткізе алады, ересектердің оған айтқан сөздерін түсінуі мүмкін. Үш жастан кейін бала ішкі сөзді меңгере бастайды. Осы уақыттан бері ол үшін сөйлеу тек қарым-қатынас құралы бола алмайды, ол басқа да функцияларды орындайды, ең алдымен таным функциясын атқарады: жаңа сөздер мен жаңа грамматикалық формаларды меңгере отырып, бала қоршаған әлем туралы, шындық заттары мен құбылыстары мен олардың қатынастары туралы өзінің түсінігін кеңейтеді. 3 жылдан 7 жылға дейінгі кезең-бұл орыс тілінің грамматикалық жүйесін меңгеру кезеңі, байланыстыра сөйлеуді дамыту. Осы уақытта тілдің грамматикалық құрылымы мен дыбыстық жағы жетілдіріледі, сөздікті байыту үшін алғышарттар жасалады. Баланың байланысқан сөйлеуінде жүйелі түрде жетілдіріледі: Сөйлемнің Синтаксистік құрылымы (сондай-ақ оның интонациясы мәнерлілігі); Сөздердің морфологиялық рәсімделуі; Сөздердің дыбыстық құрамы. Ең басынан бастап тілдің грамматикалық құрылымын меңгеру шығармашылық сипатқа ие, баланың қоршаған әлеміндегі және сөздегі өзіндік бағдарлы (іздеу) белсенділігіне, тілдік жалпылауға, ойындарға, сөзбен эксперименталдауға, мектепке дейінгі балалық шақтағы тіл логикасына, тілдік және тілдік шығармашылыққа негізделген. Балалардың сөйлеу дамуын басқару педагог, Ең алдымен, баланың өзімен, сондай-ақ басқа балалармен бірлескен іс-әрекет арқылы жүзеге асырады. Жасына байланысты қарым-қатынас түрлері де өзгереді. Кіші жас топтарында арнайы ұйымдастырылған ойындар-сабақтар ересектердің балалармен табиғи қарым-қатынасы ретінде құрылады. Бұл балаларға қарым-қатынаста субъективтілік көрсетуге мүмкіндік беретін қызметті ұйымдастыру. Сондықтан дидактикалық тапсырмаларды қою салыстырмалы түрде ортақ, дифференциалды емес түрге ие болуы тиіс,ал қарым - қатынас сценарийлері-импровизацияға бағытталуы тиіс. Сөз - мағынасы бірдей және оларға сәйкес жазбаша белгілер жүйесі сияқты маңызы бар айтылатын немесе қабылданатын дыбыстардың жиынтығы. Тіл-адамның коммуникативтік қызметінің бір түрі тіл ұжымының басқа мүшелерімен қарым-қатынас жасау үшін тіл құралдарын пайдалану. Сөз деп сөйлеу процесі (сөйлеу қызметі), сондай-ақ оның нәтижесі (жадпен немесе хатпен жазылған сөйлеу туындылары) түсініледі. Қарым-қатынас құралы ретінде байланысты сөйлеудің арқасында адамның жеке сана-сезімі, жеке тәжірибесімен шектелмей, басқа адамдардың тәжірибесімен қорытылады, сонымен қатар сезімдер органдары арқылы жүзеге асырылатын бақылау және басқа да сөйлеу емес, тікелей таным процестері: қабылдау, назар салу, елестету, есте сақтау және ойлау. Сөйлеу арқылы бір адамның психологиясы мен тәжірибесі басқа адамдарға қолжетімді болады, оларды байытады, олардың дамуына ықпал етеді. Білім алушылар ауызша, жазбаша және басқа да сөйлеу түрлерін белсенді жетілдірген сайын, өз сөздігін толықтырады, олардың танымдық мүмкіндіктері мен мәдениетінің деңгейі соғұрлым жоғары. Мектепке дейінгі балалық шақта (3 – 7 жас) баланың сөзі өзара байланысты болып, диалог формасына ие болады. Ерте жастағы балаларға тән сөйлеудің ситуативтілігі контекстік сөйлеудің орнына жол береді, оны түсіну жағдаятпен пікір алмасуды талап етпейді. Мектепке дейінгі балада, ерте жастағы баламен салыстырғанда, неғұрлым күрделі, өзіндік сөйлеу формасы – толық монологиялық сөз сөйлеу пайда болады және дамиды. Мектепке дейінгі жастағы «өзі туралы» сөйлеу және ішкі сөйлеу дамуы байқалады. Осылайша, мектепке дейінгі жастағы баланың сөйлеу тілінің даму процесі – күрделі және көп жоспарлы процесс және оны табысты іске асыру үшін сөйлеу сапасы мен мазмұндық жағына әсер ететін барлық компоненттердің жиынтығы қажет. Осындай құралдардың бірі-көркем әдебиет. 1.3 Көркем әдебиетті мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін дамыту құралы ретінде қолдану Мектепке дейінгі баланың сөзі стихиялық жағдайда дамиды (отбасында, көшеде). Оның дамуына ықпал ететін арнайы психологиялық-педагогикалық жағдайлар жасаудың маңызы зор. Тілдің коммуникативтік қызметі қарым-қатынас құралы ретінде оны ой дамуының мықты құралы ретінде жасайды және өз кезегінде, ойлау қабілетін дамыту оқушылардың ауызша және жазбаша сөйлеуін дамытуға, олардың сөйлеу мәдениетін арттыруға әкеп соғады. Оқытудың барлық процесі, егер ол дұрыс ұйымдастырылған болса және қатаң жүйеде жүзеге асырылса, сонымен қатар оқушылардың логикалық ойлауы мен сөйлеуін дамыту процесі болуы тиіс. Әңгіме балаға басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға ғана емес, әлемді тануға да көмектеседі. Сөзді меңгеру-шындықты тану тәсілі. Сөйлеу байлығы, дәлдігі, мазмұндылығы баланың санасының әртүрлі түсініктері мен түсініктерінің байуына, оқушының өмірлік тәжірибесіне, оның білімдерінің көлемі мен серпінділігіне байланысты. Басқаша айтқанда, сөйлеу, дами отырып, тек тілдік ғана емес, нақты материалға да мұқтаж. Кері тәуелділік те бар: тілдің байлығын толық меңгергенше, адам еркін болған сайын, табиғатта және қоғамда күрделі байланыстарды неғұрлым жақсы түсінеді. Бала үшін жақсы сөз-табысты оқыту мен дамудың кепілі. Сөйлеуі нашар балалар әр түрлі пәндер бойынша үлгермейді. Мектепке дейінгі жаста, ал ішінара мектеп тілінде де баланы стихиялы, қарым-қатынаста, сөйлеу қызметінде меңгереді. Бірақ бұл жеткіліксіз: стихиялық игерілген сөйлеу өте қарапайым және әрдайым дұрыс емес: нормаға бағынатын әдеби тілді меңгеру, әдеби тілді әдебиеттік емес, кең таралудан, диалектілерден, жаргондардан айыра білу. материалдың үлкен көлемі, көптеген жүздеген жаңа сөздер мен жаңа мәндер, бұрын меңгерген сөздер, балалардың ауызша мектепке дейінгі сөйлеу тәжірибесінде мүлдем қолданбаған көптеген синтаксистік құрылымдар. Үлкендер мен тіпті педагогтар бұл материалдың қаншалықты кең екенін түсінбеуі мүмкін,және ол бала күнделікті ересек адамдармен және кітаптармен қарым-қатынаста болуы мүмкін деп ойлайды. Бірақ бұл жеткіліксіз: балалардың тілін байыту және дамыту жүйесі қажет. Жоспарлы жұмыс, нақты және анық дозалаушы материал - сөздік, синтаксистік құрылымдар, сөйлеу түрлері, байланыс мәтінін жасау бойынша іскерліктер қажет Жоғарыда айтылғандай, мектепке дейінгі баланың тілін дамыту процесінде көркем әдебиет туындыларын қолдану мектепке дейінгі баланың дұрыс және толыққанды сөйлеуін дамытуға ықпал етеді. Алғашында тәрбиеші балаларды жан-жақты тәрбиелеуде көркем әдебиеттің рөлін зерттеуден бастау керек. Әсіресе, оның адамгершілік сезімдер мен бағалауларды, адамгершілік мінез-құлық нормаларын қалыптастыру, эстетикалық қабылдау мен эстетикалық сезімдерді, поэтикалық, музыкалық сезімдерді тәрбиелеу үшін маңыздылығын атап өткен жөн. Әдебиеттің тәрбиелік мүмкіндіктерін толық іске асыру үшін мектепке дейінгі балалардың осы өнер түрін қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін білу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу барысында көркем әдебиетті қабылдау ерекшеліктері Л. С. Выготскийдің, А. В. Запорожцаның, О. И. Никифорованың, Е. А. Флеринаның, Н. С. Карпинскийдің, Л. М. Гуровичтің, Т. А. Репинаның және т. б. еңбектерінде зерттеледі.Көркем әдебиетті қабылдаудың жалпы ерекшеліктерімен қатар, осы процестің жас ерекшеліктерін зерттеу қажет. Олар жалпыланған Л. М. Гурович. Сабақтарға дайындық кезінде балабақшадағы әдеби білім беру міндеттерін анықтау маңызды мәнге ие. Мектеп жасына дейінгі балаларды с. Я. Маршактың анықтамасы бойынша көркем әдебиетпен таныстыру мақсаты - үлкен «талантты оқырман», мәдени білімді адамды қалыптастыру. Жас топтары бойынша нақты міндеттерді мұқият зерделеу, көркем әдебиетті іріктеу қағидаттарының мазмұнын ашу, балалардың оқу шеңберін анықтау және жас топтары бойынша әдебиетті іріктеуде күрделене түсу жолдарын қадағалау ұсынылады. Сабақта кітаппен танысу әдістемесін зерделеп, әдебиетті мұқият оқып, осындай сұрақтарға назар аудару керек: - тәрбиеші мен балаларды көркем әдебиетті оқуға және әңгімелеуге дайындау; - балаларға шығарма беру; - оқуды қайталау; - бір сабақта бірнеше туындының үйлесімі; - әдеби шығармамен танысу бойынша сабақтың құрылымы; - оқуға байланысты әңгіме; - оқу уақыты мен орны; - көркем оқу және айту техникасы. Өлеңдерді үйрету әдістемесін қарастыру кезінде поэтикалық туындының екі жағы бар: көркемдік бейненің мазмұны мен поэтикалық нысаны. Өлең оқу поэтикалық мәтінді қабылдауды және оның көркемдеуін қамтиды, бұл өз сөзінде одан әрі эпитеттерді пайдалануға мүмкіндік береді, бұл оның дамуына ықпал етеді. Өлеңдерді есте сақтау және ойнату үшін мұндай факторлар әсер етеді: - материалды меңгеру мен есте сақтаудың психологиялық жас ерекшеліктері; - өлеңнің мазмұны мен формасы; - ересектерге мәнерлеп оқу сапасы; - сабақта қолданылатын тәсілдер; - балалардың жеке ерекшеліктері. Осы ережелерді тиісті әдебиетті оқып, мазмұнмен толтыру қажет. Сабақтың құрылымы мен балалардың жасына байланысты өлеңдерді үйрену әдістемесінің ерекшеліктерін елестету маңызды. Балаларды кітаппен таныстыру мәселесін түсіну үшін мектепке дейінгі баланың тілін дамыту мақсатында осы жанрда жұмыс істейтін бірнеше суретшілердің суреттерін таңдау қажет. Суретші-иллюстратормен көркем және педагогикалық тапсырмаларды шешу ерекшеліктері тұрғысынан талдау жасау. Иллюстрацияны қарастыру тәсілдерін ойластыру. Сөйлеу өнімдерін, үлгілі мәтіндерді талдау мектепке дейінгі балаларды нақты мәтіндерді құрастырудың жалпы топтық заңдылықтарының көрінуін көруге, оларда сөйлеу түрінің, стиль мен жанрдың ерекшелігін көруге үйретеді. Мәтінді талдау негізінде ұғымдар ұғымы немесе жиынтығы жатыр. Көркем шығармалардың ұғымдық-бағытталған талдауы «мәтін» ұғымының белгілерін, бір түрдегі немесе сөйлеу стилінің әр түрлі мәтіндерінің жалпы белгілерін бөлуге ықпал етеді. Ол тәрбиешіге мектепке дейінгі балаларды оқыту бойынша жұмысты ұйымдастыруға көмектеседі. Тәрбиеші ұғымдық-бағытталған талдаудың көмегімен мәтіннің құрылымы туралы, сол топқа жататын өз мәтінін жасау кезінде пайдалана алатын осындай мәтіндердің жалпы құрылымы туралы түсінік қалыптастырады. Оны меңгеру бойынша жұмыс қандай ұғымға сәйкес, талдаудың үш түрі бөлінеді: -мазмұндық-композициялық (мәтіннің жетекші ұғымы-оның тақырыбы, негізгі ойы, микротема, абзац, жоспары); - стилистикалық (функционалдық стильдің жетекші ұғымы-оның жанрлық түрлері, стилистикалық ресурстары); - типологиялық (сөйлеудің функционалдық-мағыналық түрінің жетекші түсінігі немесе мәтіннің типтік фрагменті-оның құрылымы, берілген және жаңа). Мәтінді талдаудың үлгі мазмұны: I. Сөз тапсырмасын анықтау: көрінген адамға өз көзқарасын бере отырып, сурет салды немесе нақты мәліметтерді хабарлаған. II. Мәтіннің негізгі ойын нақтылау, сөйлеу мазмұнына авторлық қарым-қатынасты анықтау (мәтіннің атауын тек тақырып ғана емес, сонымен қатар негізгі ойға да әсер ететіндей етіп нақтылаңыз; осы мәтінге қандай тақырыптарды ойлап табуға болады, сіз ұсынған тақырыптардың қайсысы авторлық тақырыптан өзгеше және т.б.). III. Сөйлеу түрін анықтау. Тілдің мазмұны мен құралдарын талдау. Үлгі сұрақтар: 1) Тақырып пен тақырыптағы негізгі ойды аша отырып, автор қай тілде сөйлейді? Неге әңгімеге (сипаттама, пайымдауға)? 2) Кейіпкердің мінез-құлқын салу арқылы кейіпкердің қандай әрекеттері көрсетіледі? Кейіпкердің мінез-құлқын суреттеу кезінде қандай кейіпкердің іс-әрекеттері көрінеді? Оның өмірінен мысалдар келтіре отырып, қандай сұрақ шешеді? 3) кейіпкердің іс-әрекетін автор толық және нақты емес, жалпылама деп атайтынын елестетіңіз. Мына экспериментті жасаңыз. Біз мұндай жағдайда суретті авторлық мәтінде қалай анық көреміз бе? Неліктен? Автордың сипатталған заттың осы бөлшектері неге сипаттайды? Автор тек затты атағанын және оның белгілерін сипаттамағанын елестетіп көріңізші. Бұл экспериментті жүргізіңіз: мәтіннен барлық сын есімдер мен нақыштарды алып тастаңыз («қалай?»). IV. Мәтін құрылымын талдау. Ол ең алдымен тақырыпты микротемдерге бөлу, тиісті абзацтар бөлу және олардың мазмұны, яғни жоспар құру кіреді. Сонымен қатар балалар мәтіннің әр бөлігінің рөлін анықтайды. Көркем мәтінде сөздер мен олардың үйлесімі қосымша мәндерге ие болады, жарқын бейнелер жасайды. Тілдің бейнелеу құралдары белгілер, эмоционалды, олар сөйлеуді жандандырады, ойлау қабілетін дамытады, балалардың сөздік сөздігін жетілдіреді. Көркем шығармалар тілінің бейнелеу құралдарымен жұмыс істеудің барлық мүмкіндіктерін пайдалану керек: негізгі түрлері (салыстырумен, эпитет, метафора,), стилистикалық тұлғалармен (шынайы лимитсіз синонимдері, антитеза және антонима, риторикалық өтініштерімен және мәселелерімен). Оқуға арналған кітаптардағы әдеби-көркем мәтіндер мектепке дейінгі балаларды орыс тілінің стилистикалық байлығымен таныстыруға мүмкіндік беретін көптеген мысалдар мен үлгілер береді. Балабақша мектепке дейінгі балаларға тілдің бейнелі мәнерлілігі туралы теориялық мәліметтер беру мақсатын алға қойған жоқ. Барлық жұмыс практикалық сипатқа ие және ойлау мен сөйлеуді дамыту жүйесіне бағынады. Сөйлеуді дамыту барысында тілдің бейнелеу құралдарымен жұмыс жасаудың негізгі тәсілдерін атаймыз.: а) мәтіндегі «бейнелі» сөздерді табу; б) балалардың өзі немесе тәрбиеші көрсеткен мәтіннен табылған сөздер мен сөйлеу айналымдарының мәндерін түсіндіру; в) сурет салу, сөздік сурет салу, мұғалім мәселесі бойынша бейнені қайта жасау: өзіңіз қандай суретті елестетесіз? г) өз әңгімесінде, жазбаша шығарма немесе мазмұнда талданған және түсінікті бейнелерді пайдалану; д) интонация жасау, көркем мәтіндерді мәнерлеп оқуға дайындау; е) салыстыру, эпитеттер, жұмбақтар құрастыру және т. б. арнайы жаттығулар Көркем шығармалардың тілі балаларға арналған тамаша үлгі болып табылады: оқу, талдау, үзінді оқу негізінде оқушылардың сөйлеуі қалыптасады, олардың тілдік шуақ, дәмі дамиды. Алайда, тіл бөлшектеріне шамадан тыс назар көркем шығармадан жалпы әсерді бұзуы мүмкін екенін ұмытуға болмайды. Сондықтан тілдің көркемдік құралдарын талдау оған қызығушылық таныта отырып, сөйлеуді дамыту процесіндегі жұмыстың басты түріне айналмауы тиіс. Тілдің бейнелеу құралдарымен жұмыс істеу шығармалардың идеялық-көркемдік талдау жүйесіне, олардың идеялық мазмұнын атап өтуге ұмтылу керек. Тілдің бейнелеу құралдарымен жұмыс істеу сөзге, сезімталдыққа, оның мәнінің реңктерін түсінуге, оның жасырын, бөтен мағыналарын, оның эмоциялық бояуларын түсінуге үйретеді. Мектепке дейінгі бала көркем сөз стилистикасына, оның қарапайым құралдарын меңгереді. Осы мақсаттарға, мағынада сөздік жұмыстың жалпы жүйесіндегі басқа да бағыттар қызмет етеді: балалардың синонимдерге, антонимдерге, қанатты сөздерге назар аударуы (фразеология), сөздердің көп мағыналы болуы; оларды сөйлеуде, әңгімеде, өз әңгімелерінде қолдануға арналған жаттығулар; интонацияны пысықтау, көркем мәтіндерді мәнерлеп оқуға дайындау; салыстыру, эпитеттерді таңдауға арналған арнайы жаттығулар, жұмбақтар құрастыру және т. б. Осылайша, қазіргі заманғы сөйлеуде әртүрлі көркем шығармаларды қолдану мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін тиімді және жемісті дамыту мүмкіндігін анықтайды, осылайша, мектепке дейінгі баланың коммуникативтік мәдениетін қалыптастыра отырып, соңғыларының сөздік қорын толықтыруға ықпал етеді. Байланысты сөйлеуді дамыту мектепке дейінгі жастағы баланы мектепте оқытуға дайындау процесінің құрамдас бөлігі ретінде осы бағдарлама бойынша педагог қызметінің бағыттарының бірі болып табылады. Бұл бағыттың негізі көркем мәдениет туындыларын қабылдауды дамыту құралдарымен, білім беру процесінің әртүрлі қатысушылары арасындағы өзара іс-қимылды ұйымдастыру құралдарымен байланысты сөйлеуді дамыту болып табылады. Осылайша, әдебиетті талдау келесі қорытынды жасауға мүмкіндік берді: баланың жан-жақты дамуы баланың ересектермен қарым-қатынасының арқасында адамзаттың көп ғасырлық тәжірибесін меңгеру негізінде жүзеге асырылады. Ересектер-адамзат тәжірибесін, білімін, шеберлігін, мәдениетін сақтаушылар. Бұл тәжірибені тіл арқылы ғана жеткізуге болмайды. Тіл-адам қарым-қатынасының маңызды құралы. Мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу мен оқытудың көптеген маңызды міндеттерінің арасында ана тілін оқыту, сөйлеуді дамыту, сөйлеу қарым - қатынасын дамыту-басты міндеттердің бірі. Мектепке дейінгі жастағы баланың сөйлеу тілін дамытудың маңызды шарттарының бірі осы үдерісте көркем шығармаларды қолдану болып табылады. Көркем әдебиет шығармаларымен танысу барысында баланың тілдік қарым-қатынасының қалыптасуы эмоциялық қарым-қатынастан басталады. Ол сөйлеу дамуының дайындық кезеңінде ересек және бала арасындағы қарым-қатынастың негізгі мазмұны болып табылады. Ол қалай заражается эмоционалдық жағдайын шығармалары. Кейіпкерлердің өмірі өмір сүреді, жаңа сөздік айналымына үйренеді, өзінің белсенді сөздігінің мазмұнын толықтырады. Бұл сөйлеу емес, эмоционалдық қарым-қатынас, бірақ онда болашақ сөйлеудің негіздері, оймен айтылған сөздердің көмегімен болашақ қарым-қатынастың негізі қаланады. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамыту жөніндегі жұмысты педагог грамматикалық қателерді, жекелеген «қиын» грамматикалық формаларды қателерді түзету міндеттерін шешу ретінде қарастырмауы тиіс. Сөз грамматика саласындағы өздігінен бағдарлы, іздеу белсенділігі негізінде баланың тілдің грамматикалық құрылысын толыққанды меңгеруіне жағдай жасау, көркем мәдениет шығармаларымен танысу барысында тіл құралдарын әртүрлі қарым-қатынас формаларында қолдану туралы болып отыр. ІІ. БАЛАБАҚША БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРА СӨЙЛЕУІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЖҰМЫС ТӘЖІРИБЕСІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 2.1 Балабақшадағы балалардың сөйлеу даму деңгейін бағалау Бағдарламада бала бақшадағы мектепке дейінгі жастағы баланың жеке мәдениетінің базисін дамытуға бағытталған қазіргі педагогикалық үдерістің мазмұны мен сипаты тұтас анықталған. Ол гуманистік педагогиканың маңызды қағидасын - ересектер мен балалардың, балалардың өзара, педагогтардың бір-бірімен, педагогтың ата-аналармен диалогын жүзеге асырады. Осы бағдарламаның негізгі мақсаты-туғаннан 7 жасқа дейінгі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны, оның әмбебап, оның ішінде шығармашылық қабілеттерін баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес келетін деңгейге дейін қалыптастыру; әрбір бала үшін тең даму стартын қамтамасыз ету; денсаулықты сақтау және нығайту. Бағдарлама мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің, оқытудың және дамытудың дидактикалық принциптеріне сәйкес құрылады. Бағдарламада әрбір жас кезеңі үшін төрт жетекші даму желісі бөлінген: әлеуметтік, танымдық, эстетикалық және физикалық; осы желілердің сәбилер, ерте, кіші және жоғары мектепке дейінгі жастағы даму ерекшеліктері ашылады; негізгі қызмет түрлерінің иерархиясы (қарым-қатынас, пәндік қызмет, ойын) беріледі. Мектеп жасына дейінгі баланың жеке басын дамытудағы негізгі ойын іс-әрекеті ретінде бағдарламада ерекше орын беріледі. Ойын бағдарламаның барлық құрылымдық компоненттерін және оның мазмұнын қамтиды. 2.2 Мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуін қалыптастыру бойынша жұмысты әдістемелік сүйемелдеу Әдістемелік сүйемелдеу ретінде 2 сабақ конспектісін келтіреміз, онда көркемдік құралдар мысалында мектепке дейінгі балалардың байланыстыра сөйлеуі дамиды. Сабақтың тақырыбы: Г. Х. Андерсеннің «Дюймовочка» ертегісі. Міндеттер: білім беру: балалардың кейіпкерлерді сипаттайтын эпитеттерді қолдана білуін бекіту, жануарлар туралы шағын сипаттама әңгімелерін құру, сөйлеуде диалогтарды қолдану, шығармаларды сахналау; тәрбиелік: мейірімділіктің, қайырымдылықтың қалыптасуы, мұқтаж адамдарға көмек көрсете білу (Қарлығаш-Дюймовочка, Дюймовочка-далалық тышқан). Құрал-жабдықтар: ертегі кейіпкерлерінің костюмдері; қыздарға арналған бутафор гүлі-Дюймовочкаға; «батпақ», әшекейленген құмыра, қамыс және т. б. қыздарға арналған бутафор гүл түймедақ-Дюймовочкаға; гүлдер: түймедақ, кекіре, қоңырау. Сабақ барысы Тәрбиеші. Бүгін біз Дюймовочкаға қонаққа барамыз. Музыка естіледі, Қарлығаш пайда болады, онымен барлық балалар. Тәрбиеші. Қош Келдің, Қарлығаш! Сен бүгін жалғыз емес, балалармен. Барлықтарыңыз ерекшесіздер (балалар ертегі кейіпкерлерінің костюмінде). Сіз қандай ертегіденсіз? («Дюймовочка»). Ал бұл ертегіні кім жазды? (дат ертегішісі-Ганс Христиан Андерсен). Бұл ертегіні еске түсірейік.
Мейірімді фея костюмінде қыз шығады. Мейірімді фея: «Мен мейірімді әйелге арпа дәнін бердім. Бұл астық гүл құмырасына отырғызылып, одан керемет гүл өсті. Кенеттен, ол ашылып, одан керемет қыз шықты, ол оны Дюймовочка деп атады" (бутафор гүлінен қыз-Дюймовочка). Тәрбиеші. Неге қыз Дюймовочка деп аталды? [оның бойы 2,5 см-дюйм] Ол қандай? (кішкентай) Құрбақа пайда болады. Құрбақа. Ква-ква-ква. Қандай керемет қыз. Ол менің ұлымның тамаша әйелі болады. Батпаққа барайық. Дюймовочка. Мен бармаймын. Құрбақа. Мен сені ұлыма көрсетемін, ол қуанып қалар. [Ұлын шақырады]. Ұлым, міне саған қалыңдық. Құрбақа-ұлы. Квакс-квакс, брекекс. Қандай керемет, әдемі қыз. Ол өте жақсы. Құрбақа. Сен қашып кетпес үшін, сізді құмыраға байлап қоямын. Біз қазір келеміз, сен күте тұр. Бұл ертегі сюжеті бойынша еркін түрде жүретін диалог үлгісі. Тәрбиеші. Автор айтады: бұл құрбақа – ұсқынсыз және ұлы да – ұсқынсыз, басқаша қалай айтуға болады, олар туралы? (қорқынышты, жиренішті, жағымсыз, және т. б.) Батпақтан Дюймовочканы құтқару керек. Оған кім көмекке келді? (Көбелек) Музыканың сүйемелдеуімен Көбелек пайда болады, Дюймовочкаға өз көмегін ұсынып, оны құтқарады, олар батпақтан «ұшып кетеді». Дюймовочканың айналасында гүлкекірелер көктеді. Қоңыраугүлдер сыңғырлады.
Және бүкіл дала түймедақтан ақшылданды. Балалар П. И. Чайковскийдің «Гүлдер вальсі» биін билейді. Дене шынықтыру үзілісі жүргізіледі. Тәрбиеші. Жылы жаз өтті. Суық күз келді. Қыз қыста баспана іздеді. Өрісте ол інді көрді, онда дала тышқаны тұрады. Бұдан әрі ертегі сюжеті бойынша дала тышқаны мен Дюймовочка диалогы еркін түрде жүреді. Дала тышқаны Дюймовочкаға қысқа қалуды ұсынады. Тәрбиеші. Сіздерге дала тышқаны ұнады ма? Ол қандай? [мейірімді, мейірімді, қайырымды, жайдары, сараң емес және т.б.]. Тәрбиеші. Ал сол уақытта суық болды. Міне, алғашқы қар ұшқыны ұшып. Құстар жылы жаққа ұшып кетті. Бірақ Қарлығаш. Неге ол ұшып кетпеді? Балалар Қарлығаштың жылы жаққа ұшып кете алмауы туралы пантомимикалық әңгімесін көреді (бейсезімдік пайдаланылады). Пантомиманы көріп, балалар Қарлығаш туралы әңгімелейді. Тәрбиеші. Сол кезде дала тышқаны інінде маңызды қонақты күтті. Дала тышқаны ән айтады [А. Крыловтың әні]: Өзіме қонақ күтемін, Көртышқан мықты ғалым. Ол керемет күйеу бала, Ол керемет күйеу бала. Сен оған қалыңдық боласың. Тәрбиеші. Жақында көрші келеді – Көртышқан. Оны қандай деп ойлайсыңдар? Балалар қысқаша сипаттайды. Көртышқан тышқаннан үлкен, мұрны кең, тістері өткір, көздері соқыр, қара, әдемі, жылтыр, барқыт сияқты тоны бар, ол мықты. Көртышқан Дюймовочка мен дала тышқанын қонаққа шақырады. Жолда Дюймовочка тоңып қалған Қарлығашты көреді. Дюйм. Байғұс құс! Мүлде тоңып қалған, мен сені жылытамын, сен бұрынғыдай ұшып және тамаша ән саласың. Тәрбиеші. Балалар! Ал сіз сол жерде Дюймовочканың орнында қалай жасар едіңіз? (Балалар өз жауаптарын береді. Қарлығашты жылытып, тамақтандыруға тырысады). Қарлығаш. Тви-дау, тви-дау, тви-дау! Рахмет Дюймовочка. Менің өмірімді құтқардың. Рахмет және балалар, қиын жағдайдадостарыңның болғаны қандай жақсы. Балалар ән айтады. ҚОРЫТЫНДЫ Ана тілін меңгеру, сөйлеуді дамыту баланың мектепке дейінгі балалық шағындағы ең маңызды білімдерінің бірі болып табылады және қазіргі мектепке дейінгі тәрбиеде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың жалпы негізі ретінде қарастырылады. Отандық психологтар мен педагогтардың зерттеулері сөйлеуді меңгеру баланың дамуына бірдеңе қосып қана қоймай, оның барлық психикасын, барлық қызметін қайта құратынын дәлелдеді, сондықтан мектепке дейінгі мекеменің педагогикалық үдерісінде балалардың тілдік дамуына маңызды мән беріледі. Мектепке дейінгі кіші жастағы балалардың тілін дамыту жұмысында сөйлеудің фонетикалық және грамматикалық жақтарын қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар баланың лексикалық қорын қалыптастыру маңызды, оның негізінде дұрыс ауызша сөйлеуді дамыту бойынша жұмыстар жүргізіледі. Көркем шығармалар поэзиялық және музыкалық - поэтикалық жанрлардың тұтас жүйесін қамтитын Балалар әлемі мен ересектер әлемін біріктіретін ерекше шығармашылық саласын біріктіреді. Жұмыста сипатталғаннан, балалар тілін көркем әдебиетпен қалыптастыру мүмкін емес деген қорытынды жасауға болады. Мектепке дейінгі балалар поэзияға бейім. Әсіресе балаларға басты әрекет етуші тұлғалар – балалар, жануарлар, ойын және тұрмыстық жағдайлар сипатталған шығармалар қызықты. Бала ересектермен бірге ертегілердің, көркем шығармалардың сюжеттерін қуана ойнайды. Бала оқиғаны бастан кешіреді, оған ұнаған ертегіні бірнеше рет тыңдайды. Оның кейіпкерлерін иллюстрациялар мен ойыншықтарда қуана танып, әр ертегі немесе әңгіменің бақытты аяқталуын қайта бастан өткеріп, сюжеттік әрекеттердің әдетті дәйектілігін қадағалайды. Көркем әдебиет арқылы мектеп жасына дейінгі балаларда дамиды: 1. шығармаларға эмоционалды жауап беру, оларға қызығушылық; 2. мәтінді тыңдау және оның мазмұнына белсенді жауап беру қабілеті дамиды; 3. тәрбиеші айтқан кезде құрдастарымен бірге тыңдау қабілеті қалыптасады; 4. балалар таныс шығармалардың, ертегілердің мәтініне ықпал ететін ойын әрекеттерін орындауды үйренеді; 5. балалар шығармаларды және олардың батырларын бірнеше рет айту арқылы біледі; 6. балада ертегілерден, әңгімелерден, өлеңдерден бөлек сөздер мен сөздерді қайталау қабілеті дамиды; 7. балалар иллюстрацияларды қарастыруды, оларда шығармалардың кейіпкерлерін білуді және иллюстрациялардың мазмұны бойынша қарапайым сұрақтарға жауап беруді үйренеді (мысалы: бұл кім? Онда қоянның құлақтары қайда? Ол не істейді?) 8. мектепке дейінгі жастағы балалар қысқа әңгімелерде, ертегілерде (суреттер, ойыншықтар) көрнекі сүйемелдеуімен, содан кейін онсыз да әрекет жасауды үйренеді. Зерттеуге қойылған міндеттер шешіледі: Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту үшін көркем шығармаларды қолдану мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиет оқытылады. Балалардың сабақтарда және күнделікті өмірде байланыстыра сөйлеуін дамыту үшін көркем шығармаларды, ертегілерді пайдалану іс жүзінде сынақтан өткізіледі. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамыту үшін көркем шығармаларды қолдану арқылы сабақтар жүйесі сипатталған. Мектепке дейінгі балалардың байланыс тілін қалыптастыруға ықпал ететін көркем шығармаларды қолдану бойынша одан әрі жұмыс неғұрлым нақты оң нәтиже береді деп болжаймыз. Зерттеу проблемасын теориялық зерттеу және педагогикалық эксперименттің нәтижелері ұсынылған гипотезаның дұрыстығын растады және келесі тұжырымды тұжырымдауға мүмкіндік берді: мектепке дейінгі кіші жастағы балалармен жұмыста көркем әдебиетті мақсатты және жүйелі пайдалану олардың байланысқан тілінің неғұрлым тиімді дамуына ықпал етеді, бұл жұмыстың гипотезасын растайды. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Арушанова А. Дошкольный возраст: формирование грамматического строя речи./Дошкольное воспитание. 1993 г. № 9 Ахунджанова С. Развитие речи дошкольников в продуктивных видах деятельности. / Дошкольное воспитание 1983 г. № 6 Божович Л.И. Изучение мотивации поведения детей и подростков.- Москва, 1972г. Выготский Л.С. Собрание сочинений, том 4. Москва, 1982 г. Кольцова М.Н. Ребенок учится говорить. Москва, 1974 г. Люблинская А. А. Воспитателю о развитии ребенка. Москва, 1972г. Мухина В.С. Психология дошкольника, Москва, 1975г. Новотворцева Н.В. Развитие речи детей. Москва, 1995г. Немов Р.С. Психология. Том 2, Москва, 1998г. Река Л. О занятиях по развитию речи. / Дошкольное воспитание 1990 г. № 10 Репит М.Г., Герман Н. А. Обучение дошкольников правильной речи. Чебоксары, 1980 г. Розенкарт - Пупко Л. Формирование речи у детей раннего возраста. Москва, 1963 г. Сохин Ф.А. Осознание речи дошкольниками и подготовки к обучению грамоте. / Вопросы психологии. 1974, № 2 И.Сохин Ф.А. Психолого - педагогические проблемы развития речи дошкольника. / Вопросы психологии. 1989 г. № 4. Смирнова А.А, Леонтьева А.Н., Рубинштейн С.Л. Психология. Москва, 1962г. Тихеева Е.И. Развитие речи детей. Москва, 1981 г. Ушакова О. Развитие словесного творчества детей 6-7 лет. / Дошкольное воспитание. 1972 г. № 9. Федоренко Л.П. и др. Методика развития речи детей дошкольного возраста. Москва 1977г. Фомичева М.Ф. Воспитание у детей правильного произношения. Москва, 1989г. Швайко С. Игры и игровые упражнения для развития речи. Москва, 1988г. жүктеу/скачать 61,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|