Әлемнің жаратылуы туралы  мифтер

непзінен  шетсіз-шексіз  космос  мұхиты  ретіңде  сипаттаиды  да,  сол 
судан  қара жер алғаш  бөлініп  жаратьшғандығын  айтады.  Кейде  аспан 
мен  жер  эу  баста  тұтас  болып,  одан  кейін  Жаратушы  ие  тарапынан 
ажыратыльт, ретке келгендігі айтылады. «Тіпті кейде адам табиғаттан 
бұрын пайда болады да, табигагтың жаралуына куәгер болады», — деп 
жазады  С.А.  Қасқабасов  [12,  324-6.].  Расында,  әлемдік  мифологияда 
кейде  адам  бұрын  пайда  болады  да,  галам  соның  денесінен  бөлініп 
жаратылады.  Ал  кейде,  керісінше,  әлем  жаралып,  соның  бөлшегінен 
адам пайда болады.
Бірақ  бірден  айтарымыз,  қазақ  мифологиясында  жекелеген  қазақ 
даласындағы  тау-тас,  өзен-көл,  бұлақ-бастаудың  жаралғандығы  тура- 
лы сюжеттер мол да, керісінше, жалпақ жаһанның пайда болуы туралы 
сарындар сирек кездеседі.  Себебі  рух-иелік стадияда қалып жүйелен- 
беген, содан кейін бір құдайлық діннің ықпалына түскендіктен де, жер- 
дің  жаралуы  туралы  ежелгі  түсініктер  көмескіленген.  Сондықтан  да 
бізде кейбір космогониялық ұғымдар жекелеген сөз тіркестерінде ғана 
сақгалған.  Мысалы,  «Көтеріп  тұрған  аспаның  болса,  тастап  жібер!», 
«Жер мен көктің тиегі сенбісің?» «Қара аспанды төндірме», «Аспанды 
сен тіреп тұрмысың?!» деген  сөздерде жэне  «Әуелі,  құдайым  көк  жа- 
саған,  одан  кейін  жер жасаған»  [174, 20-6.]  деп  басталатын  бақсы  са- 
рынында  ежелгі  заман  адамдарының  космостың  жаратылуы  туралы 
ұғымдарының ізі бар.
Қазақгағы  ғаламның  жаратылысы  туралы  түсініктер  айтыста  да 
әжептәуір сипатта көрініс тапқан. Мәселен, «Елентай мен қыз Болық», 
«Акдама  мен  Асан  айтысында»  ғарыш  әлемі  туралы  сұрақ-жауаптар 
кең көлемде қамтылған [27, Б.237-238].
Балық:
Елентай, жақсы жауап береді екен,
Сұрауға тағы бір сөз келеді екен,
Дүниенің әуелінше жер жаратса,
Қара жерді көтерген немене екен?
Елентай:
Қыз Болык өлең айт деп қылды тілек,
Шошымас сұрағанга біздің жүрек.
Жарапған алып болып бір көк өгіз,
Тұрады мүйізімеы жерді тіреп.
Айтыста көк өгіз қара тастың үстінде, қара тас балықтың миыгында, 
ал  балықгың  басы  мен  құйрыгына  бір  тұрымтай  үш  жыл  ұшып  жет- 
пейтін алып екендігі суреттеледі [269].
Бұл  жайттарды  жұмбақ айтыс  барысында әріптестер  бірін-бірі  жа- 
ңылдырып ұтатын кездейсоқ амал-тәсіл деп ұқпау керек, өйткені  элем 
халықтарында  салттық  рәсімдер  кезінде  абыздар  бір-біріне  алдымен

космогониялық  сұрақтар  қойып  сынайтыны  ғылымда  анықгалған. 
Бұндай  «қасиетті  шындық»  туралы  сайыстар  Ригведа  мэтіндерінде 
кездеседі [270].  Демек, осы ежелгі ғұрыптық ұгымның ұштығы  айтыс 
жанрында өзгеше реңде жалғасып, заман өте келе халықтың ғалам ту- 
ралы  білімі  мен  білігінің  бір  парасына  айналған  деп  түйін  жасауға
болады. 
*
Қазақ мифологиялық материалын саралағанда эзір бізге әлемнің жа-
ралуы туралы қазақта үш сюжет белгілі болып отыр. Бұнда там-тұмдап
айтылған  коне  ұғымдарды  толықтыра  түсу  үшін  біз  қайта  жаңғырту
тәсілін  қолдана  отырып,  бабаларымыздың  жердің  жаралуы  туралы
байырғы  түсінігін  бауырлас  түрік-моңғол  халықтарының  эрі  әлемдік
мифология  материалымен  салыстыру  арқылы  елестете  аламыз.  Біз
бұл  зергтеуімізде  қазақта  әлемнің  жаралуы  туралы  қандай  сюжеттер
бар,  алдымен  соны  түгендейміз.  Содан  кейін  ғалам  туралы  халықгық
түсініктердің  сарқыншағын  жинақтап,  қазақгың  өз  ұғымындағы  кос-
мостың  мифологиялық  бейнесі  қандай  болған,  соны  қайта  қалпына
келтіруге әрекет жасаймыз.
Біз зерттеу жүргізіп отырған моңғол халқының да әлемнің жаралуы
туралы  ұғымына  будда  дінінің  әсері  болғандығын  зерттеушілер  бір-
ауыздан  мойындаған.  Сондықтан  да  ол  елдің  ғалымдары  туысқан  ал-
тай,  бурят,  саха  халықтарының  деректерімен  салыстыра  отырып,  өз
мифологиясын қалпына келтіруге тырысады.
Сонымен, біз алдымен қазақтың жердің жаралуы туралы төл түсіні- 
гін  талдайық.  Содан  кейін  оны  басқа  халықтармен,  алдымен  зерттеу 
нысанамызға алып отырған моңғол халқымен салыстырып көрейік.
Алдын  ала айтарымыз,  қазақга әлемді жаратушы  негізінен  Тэңірі- 
нің  өзі,  бұл  іске  басқа  қосалқы  кейіпкерлер  (жасампаз  қаһармандар) 
көп жағдайда араласа алмайды.  Біздің қолымыздағы әлемнің жаралуы
туралы бірінші сюжет былай:
«Сонау-сонау соңы меңіреу заманда, арғы-арғы, аңғырт тұйық алаң- 
да:  ерте-ерте,  ертеден  де  ерте,  астан-кестен  аунаған  лай  теңіз  ішінде, 
жұмыртқадай жұмыр  малта тас  жүзіп  келе  жатты.  Жалғыз  Жаратушы 
жасаған  бұл  тасқа  ынта-мейіріммен  таңырқай  қарапты.  Қолына  алып 
байқаса,  оң  беті  оттай  қызыл,  астар  беті  судай  мөлдір,  таңғажайып 
тамаша  тас  екен.  Жасаған  өзінің  шебер  қолымен  бүл  тамаша  тасты 
қоспасынан  қақ жарыпты.  «Қарш»  етіп  айырылған  жұмыртқадай  жұ- 
мыр тастың қақ жартысы отқа, қақ жартысы суға айналыпты да, от пен 
су  қайта қосылып  қайнап,  одан  көтерілген  будан -  көк  аспан,  қайнап, 
тандыр болған қабыршағынан қара жер жаралыпты. Ең алғашында жер 
де, көк те тым кішкене -  эуе айнадай, жер тебінгідей ғана болған екен. 
Жер  мен  көк  бірте-бірте  өсіп  үлкейе  беріпті.  Өскен  сайын  көк  аспан 
кеңейіп,  көтеріле  беріпті  де,  қара  жер  қатайып  қалыңдап,  салмағы 
ауырлап,  төмендей  беріпті.  Мұны  көрген  жасаған  қара  жерді  киелі 
көк  өгізге  көтертіпті.  Алайда  қара  жер  өгіздің үстіне  орнықпай,  ауып
86

кала  беріпті.  Жасаған  оны  орнықтыру үшін  жалпақ жердің әр  өңіріне 
ұлылы-қіші  тауларды  түрғызып,  салмағын  теңгеріп,  ауып-талмайтын 
етіп, тшіиақтандырған екен.
Жер  мен  көк  жаралғаннан  кейін  де  қара  түнек  айыға  қоймаған... 
Жасаған ... екі асыл перзент -  Күн (үл) мен Ай (ару) сынды екі жарықгы 
туғызьшты... Алайда алғаш айыққан аспан элі де аласа еді, қара жер тыр 
жалаңаш тақыр  қалпында қаңырап  жатқан-ды...  Жасаған  көк еңсесін 
көтеріп,  қаңыраған  жерге  тірлік  көркін  енгізу  үшін,  ең  алдымен,  жер 
бетіне жалғыз ағаш -  киелі  теректі  жаратыпты.  Бүл ағаш  әуелеп  өсіп, 
көк күмбезінің түңлігін көтеріпті...» [13, Б.23-24].
Бұл сюжетте әлемнің жаралуы туралы мифтерде кездесетін бірнеше 
типологиялық  сарындар бас қосып түрғанын байқаймыз.
1.  Хаостың  бейнесі  элемдік  мифологиялық  мәліметпен  үндес 
берілген.  Яғни  қараңғылық, лай  су,  негізгі  элементтер -  от  пен  судың 
шарпысуы.
2. Жер жүмыртқадай тастан екі бөлініп жаралған, оның оң беті -  от,
екінші беті су екен.
3.  Алғашында  эуе  айнадай,  жер  тебінгідей  кішкене  болған.  Одан
кейін өсіп үлкейген.
4.  Жаратқан  аспан  мен  жерді  ажырату  үшін,  киелі  көк  теректі
жаратқан.
5. Жерді көк өгіз көтеріп түр, жер соның арқасында, ол ауып кетпеу
үшін Қүдай тауларды жаратқан.
Енді  космостың қүрылымы туралы екінші  сюжетті келтірейік: 
«Бүрынғы күні жерде су жоқ екен. Көк өгізді екі кісі бағады. Ол күні 
өгіз ішейін десе, су жоқ. Екі адам да шөлдейді, өгіз де шөлдейді. Өгіз су 
шығарам деп жер қазып кетеді... Өгіз су берді мүйізімен жер қазып, су 
қайнап шықты. Біреуі — Жайсаң, біреуі —
 Теңіз, екі көл. Жердің астында 
үлкен көл, үлкен көлдің үстінде жайын тас, соның үстінде төрт аяқтап 
түрғанда көк өгіз мүйізімен жер көтереді... Талғанда жер сілкінеді» [77,
297-6.].
Әрине,  бүнда  жердің  қалай  жаралғандығы  нақтылы  айтылмайды. 
Бірақ  бажайлап  байқасақ,  оның  астарында  әлемнің  жаралуы  туралы 
көне үғымдардың сорабы жатқандығын көреміз. Дәлірек айтқанда,  тө-
мендегідей сарындарды байқаймыз:
Әу баста көк өгіз жэне екі адам болган.
Су  жоқ  болған,  суды  тапқан,  мүйізімен  қазып  шығарған  жасампаз 
қаһарман —
 ол  көк өгіз.  Көк өгіз шығарған  көлдің біреуі —
 Зайсан  көлі,
екіншісі -  Теңіз.
Жер астында үлкен көл, оның үстінде жайын тас бар, жайын тастың 
үстінде көк өгіз төрт тағандап, жерді мүйізімен көтеріп түр.
Енді үшінші сюжетті келтірейік:
«Так, киргизы осознают прочность мира втом, что вся земля покоится 
на  огромной  рыбе,  которая  плавает  на  воде,  поддерживаемая  силой
87

космогониялық  сұрақтар  қойып  сынаитыны  ғылымда  анықгалған. 
Бұндай  «қасиетті  шындық»  туралы  сайыстар  Ригведа  мэтіндерінде 
кездеседі [270].  Демек, осы ежелгі ғұрыптық ұғымның ұштығы  айтыс 
жанрында өзгеше реңде жалғасып, заман өте келе халықтын ғалам ту- 
ралы  білімі  мен  білігінің  бір  парасына  айналган  деп  түйін  жасауға
болады. 
'  • 
_ 
’■
 
'Щ
Қазақ мифологиялық материалын саралағанда эзір бізге әлемнің жа- 
ралуы туралы қазақта үш сюжет белгілі болып отыр. Бұнда там-тұмдап 
айтылған  көне  ұғымдарды  толықтыра  түсу  үшін  біз  қайта  жаңғырту 
тәсілін  қолдана  отырып,  бабаларымыздың  жердің  жаралуы  туралы 
байырғы  түсінігін  бауырлас  түрік-моңғол  халықгарының  эрі  әлемдік 
мифология  материалымен  салыстыру  арқылы  елестете  аламыз.  Біз 
бұл  зергтеуімізде  қазақта  элемнің  жаралуы  туралы  қандай  сюжеттер 
бар,  алдымен  соны  түгендейміз.  Содан  кейін  ғалам  туралы  халықгық 
түсініктердің  сарқыншағын  жинақтап,  қазақгың  өз  ұғымындағы  кос- 
мостың  мифологиялық  бейнесі  қандай  болған,  соны  қайта  қалпына
келтіруге әрекет жасаймыз.
Біз зерттеу жүргізіп отырған моңғол халқының да элемнің жаралуы 
туралы  ұғымына  будда  дінінің  эсері  болғандығын  зерттеушілер  бір- 
ауыздан  мойындаған.  Сондықтан  да  ол  елдің  ғалымдары  туысқан  ал- 
тай,  бурят,  саха  халықгарының  деректерімен  салыстыра  отырып,  өз
мифологиясын қалпына келтіруге тырысады.
Сонымен, біз алдымен қазақтың жердің жаралуы туралы төл түсіні- 
гін  талдайық.  Содан  кейін  оны  басқа  халықтармен,  алдымен  зертгеу 
нысанамызға алып отырған моңғол халқымен салыстырып көрейік.
Алдын  ала  айтарымыз,  қазақта әлемді  жаратушы  негізінен  Тэңірі- 
нің  өзі,  бұл  іске  басқа  қосалқы  кейіпкерлер  (жасампаз  қаһармандар) 
көп жағдайда араласа алмайды.  Біздің қолымыздағы әлемнің жаралуы
туралы бірінші сюжет былай:
«Сонау-сонау соңы меңіреу заманда, арғы-арғы, аңғырт тұйық алаң- 
да:  ерте-ерте,  ертеден  де  ерте,  астан-кестен  аунаған  лай  теңіз  ішінде, 
жұмыртқадай  жұмыр  малта тас  жүзіп  келе  жатты.  Жалғыз  Жаратушы 
жасаған  бұл  тасқа  ынта-мейіріммен  таңырқай  қарапты.  Қолына  алып 
байқаса,  оң  беті  оттай  қызыл,  астар  беті  судай  мөлдір,  таңғажайып 
тамаша  тас  екен.  Жасаған  өзінің  шебер  қолымен  бұл  тамаша  тасты 
қоспасынан  қақ  жарыпты.  «Қарш»  етіп  айырылған  жұмыртқадай  жұ- 
мыр тастың қақ жартысы отқа, қақ жартысы суға айналыпты да, от пен 
су  қайта  қосылып  қайнап,  одан  көтерілген  будан -  көк  аспан,  қайнап, 
тандыр болған қабыршағынан қара жер жаралыпты. Ең алғашында жер 
де, көк те тым кішкене -  эуе айнадай, жер тебінгідей ғана болган екен. 
Жер  мен  көк  бірте-бірте  өсіп  үлкейе  беріпті.  Өскен  сайын  көк  аспан 
кеңейіп,  көтеріле  беріпті  де,  қара  жер  қатайып  қалыңдап,  салмағы 
ауырлап,  төмендей  беріпті.  Мұны  көрген  жасаған  қара  жерді  киелі 
көк  өгізге  көтертіпті.  Алайда  қара  жер  өгіздің  үстіне  орнықпай,  ауып
86

қала  беріпті.  Жасаған  оны  орнықтыру үшін жалпақ жердің әр  өңіріне 
ұлылы-кіші  тауларды  тұрғызып,  салмағын  теңгеріп,  ауып-талмайтын 
етіп, тиянақтандырған екен.
Жер  мен  көк  жаралғаннан  кейін  де  қара  түнек  айыға  қоймаған... 
Жасаған ... екі асыл перзент -  Күн (үл) мен Ай (ару) сынды екі жарықты 
туғызыпты... Алайда алғаш айыққан аспан әлі де аласа еді, қара жер тыр 
жалаңаш  тақыр  қалпында  қаңырап  жатқан-ды...  Жасаған  көк  еңсесін 
көтеріп,  қаңыраған  жерге  тірлік  көркін  енгізу  үшін,  ең  алдымен,  жер 
бетіне жалғыз  ағаш -  киелі  теректі  жаратыпты.  Бүл  ағаш  әуелеп  өсіп, 
көк күмбезінің түңлігін көтеріпті...» [13, Б.23-24].
Бүл сюжетге әлемнің жаралуы туралы мифтерде кездесетін бірнеше 
типологиялық  сарындар бас қосып түрғанын байқаймыз.
1.  Хаостың  бейнесі  әлемдік  мифологиялық  мәліметпен  үндес 
берілген.  Яғни  қараңғылық,  лай  су,  негізгі  элементтер -  от пен  судың 
шарпысуы.
2. Жер жүмыртқадай тастан екі бөлініп жаралған, оның оң беті -  от,
екінші беті су екен.
3.  Алғашында  әуе  айнадай,  жер  тебінгідей  кішкене  болған.  Одан
кейін өсіп үлкейген.
4.  Жаратқан  аспан  мен  жерді  ажырату  үшін,  киелі  көк  теректі
жаратқан.
5. Жерді көк өгіз көтеріп түр, жер соның арқасында, ол ауып кетпеу
Құдай
қүрылымы
«Бүрынғы күні жерде су жоқ екен. Көк өгізді екі кісі бағады. Ол күні 
өгіз ішейін десе, су жоқ. Екі адам да шөлдейді, өгіз де шөлдейді. Өгіз су 
шығарам деп жер казып  кетеді... Өгіз су берді мүйізімен жер қазып, су 
қайнап шықты. Біреуі —
 Жайсаң, біреуі — Теңіз, екі көл. Жердің астында 
үлкен көл, үлкен  көлдің үстінде жайын тас, соның үстінде төрт аяқтап 
түрғанда көк өгіз мүйізімен жер көтереді... Талғанда жер сілкінеді» [77,
297-6.].
Өрине,  бүнда  жердің  қалай  жаралғандығы  нақтылы  айтылмайды. 
Бірак  бажайлап  байкасақ,  оның  астарында  әлемнің  жаралуы  туралы 
көне үғымдардың сорабы жатқандығын көреміз. Дәлірек айтқанда,  тө-
мендегідей сарындарды байқаймыз:
Әу баста көк өгіз және екі адам болған.
Су  жоқ  болған,  суды  тапқан,  мүйізімен  қазып  шығарған  жасампаз 
қаһарман —
 ол  көк өгіз.  Көк өгіз шығарған  көлдің біреуі — Зайсан  көлі,
екіншісі -  Теңіз.
Жер астында үлкен көл, оның үстінде жайын тас бар, жайын тастың 
үстінде көк өгіз төрт тағандап, жерді мүйізімен көтеріп түр.
Енді үшінші сюжетгі келтірейік:
«Так, киргизы осознают гірочность мира в том, что вся земля покоится 
на  огромной  рыбе,  которая  плавает  на  воде,  поддерживаемая  силой
87

пара (бу)  и  ветром.  Она опоясана колоссальным драконом  (айдагар)  и 
на ее  краю  стоит голубой  бык,  кок  огуз,  на  одном  роге держащий  все 
небо.  Если двинится  рыба -  бывает землятрясение,  если  пошевелится
голубой  бык  наступит -  киямет хайым»  [193,  с.147].  Бұнда да  жердің
қалай  жаралгандыгы  айтылмаған.  Бірақ  ғаламның  құрылымы  туралы 
байырғы космологиялық түсінік біршама толық күйінде көрініс тапқан. 
Осында кездесетін кейбір мәліметтерді біз жинаған басқадай деректер 
толықгырып отыр. Бүндағы сарындарға тоқгалсақ:
1. Жер үлкен балықтың үстінде орналасқан.
2. Әлемнің белдеуі бар, ол -  алып айдаһар.
3.  Көк өгіз бір мүйізімен жерді, бір мүйізімен көкті көтеріп түр.
4.  Балық  қозғалса,  жер  сілкінеді,  .өгіз  қозғалса,  қиямет-қайым
болады. 
і
 
, • 
;
Бірден айтарымыз, бүнда эсхатологиялық сарын бар. Яғни өгіз қоз-
ғалса, ақьфзаман болатындығы айтылған.
Сонымен,  қазақгың  әлемнің  жаратылуы  туралы  мифтерінде  бас 
кейіпкер Жаратқанның өзі екендігін көреміз. Одан кейін көк өгіз, алып 
айдаһар, үлкен балықгың бейнесін кездестіреміз. Енді осы бейнелердің
эрбіреуін  қысқаша талдап көрейік.
Әуелі жерді көк өгіз көтеріп түр деген сюжет ислам мифологиясында
да бар [106, 58-6.].
Сонымен  бірге  мүндай  сарын  Еділ  бойы,  Кавказ  бен  Қырымды
мекендеген түрік текті халықтарға ортақ тарағандығы белгілі.
Бір  ескерте  кететін  жайт,  моңғол  мифологиясын  зерттеген  ғалым-
дар  бүндай  сюжеттің  моңғолда  бар  екендігі  туралы  ешқандай  дерек
келтірмеген.  Біз  зерттеу  барысында  бүл  сарынның  тек  түрік  халық-
тарында  ғана  емес,  моңғолда  да  айтылатынын  байқадық.  Нақтылап
айтқанда,  ойраттарда,  соның  ішінде  торғауыт тайпасында  осы  сюжет
кездеседі екен. Ол былай:
«Земля, по верованию торгаутов держится на огромном сером быке
(кок-буху).  Землетрясение  (казыркытыльня)  бывает  тогда,  когда  этот
бык  пошевелится.  Ветер  (салькін)  это  дыхание  серого  быка»  [165,  с.
263]. 
_ 
_  _ 
1
Бүл  мифтің  қазақпен  үқсас  екендігін  дәлелдеп  жату  артық.  Тек 
бүнда желдің көк бүқаның демі екендігі айтылғандығы қызықты.
Сонымен,  көк өгіз туралы сюжет түрік-моңғол халықтарының кей- 
біріне ортақ таралғанын білдік.  Бүл сюжеттің көптеген нүсқалары бар. 
Мысалы,  қазақга  кейде  жер  көк  өгіздің  арқасында  орналасқан  десе, 
кейде «жер  жүмыртқадай, ол көк өгіздің мүйізіне қойылған, бір мүйі- 
зі  талғанда  көк  өгіз  екінші  мүйізіне  ауыстыра  салады,  сол  кезде  жер 
сілкіну болады» деп баяндалады  [194, 5-6.].
Тіпті  көк  өгіздің  бір  мүйізі  сынған,  енді  екінші  мүйізі  сынғанда 
ақьфзаман  болады  деген  де  аңыз  бар.  Тағы  бір  нүсқада  көк  өгізге 
Қүдай  тарабынан  өлшеулі  тыныс  берілген,  оның  соңғы  демі  біткен 
күні ақьфзаман болады делінеді [106, Б.59—60 ]. Бір анық жайт: көк өгіз 
туралы  сюжетте  осылайша  үдайы  заманақыр  сарыны  кездесіп  отыра-
88

ды.  Мысалы,  қазақ  жұмбағында  көк  өгіз  белі  талғандықтан  ақырза- 
манды ансайтындығы сипатталады:
Бір жанды бұл уақытга неғылып тұр,
Боларын қияметтін сағынып тұр.
Құдайдың құдіретін дұрыс деме,
Ү стіне он төрт көрпе жамылып тұр.
* 
(Шешуі: Жер астында көк өгіз) [195, ЗЗ-б.].
Бұндағы он төрт  көрпе жеті қат көк, жеті  қат аспан болса керек.
Біз  келтірген  мысалдардан  қазақга  кездесетін  кейбір  сарындарда 
жерді  жайын  балық  көтеріп  тұр  деген  ұғым  да  бар  екендігін  білдік. 
Бір  аңызда  Сүлеймен  патша  сол  жайын  балықгы  қонаққа  шақырып, 
тойғыза  алмай,  қауіпке ұшырай  жаздағандығы  айтылады  [13,  104-6.]. 
Г.Н.  Потанинге  қазақтар  «жандыда -  балық үлкен,  жансызда -  қамыс 
жуан», «Мир стоит на китовом  усу и на рогу серого или синего быка» 
деген деректерді айтып берген [196,114-6.]. Жұмбақ айтыста:
«Басы еді өлеңімнің бұлғақ бұлаң,
Күн көрер аягы жоқ жылжып жылан.
Қалқатай, сен сұрасаң, мен айтайын,
Жандыда -  балық үлкен, қамыс -  жуан», -
деген  жауап бар [197,  150-6.].
Жалпы,  жердің  балықгың  үстінде  орналасқандығы  туралы  сарын 
бүкіл адамзатқа тэн. Соның ішінде мұндай түсінік моңғол, бурят, саха, 
алтай  т.б.  түрік-моңгол  халықтарына  кең  таралған.  Алтайлықгарда 
Улген  тэңірі  жердің  «кербалық»  деп  аталатын  үш  балықгың  үстіне 
орналасқандығы айтылады  [106, Б.60-61].
Біз келтірген үшінші сюжетте, яғни Б. А. Куфтиннің жариялаған мате- 
риалында айтылған  жерді орап жатқан алып  жыланның (айдаһардың) 
бейнесіне тоқгала кетейік. Қазақтын космологиялық түсінігінде жердің 
белдігі бар, ол алып жылан деген көне ұғымның болғандыгына көз жет- 
кізіп огырмыз.  Жұмбақ айтыста  ол туралы:  «Құрсауы  жер  мен  көктің 
не болады?» деген сұраққа  «Құрсауы жер мен  көктің -  әбу жылан», —
деп жауап береді  [197,48-6.].
Моңғолда  басы  әлем  тауы  -  Сүмбэр тауының төбесінде  жатқанда,
құйрығы етегінде оралып жататын алып айдаһар туралы сюжет бар [45, 
106-6.]. Бірақ бұл тіршілікке кесірлі, зияндас айдаһарды  Очирвань деп 
аталатын  будда  құдайы  жоймақ болып,  хангарьд  (самұрық) бейнесіне 
құбылып күресіп, осылайша орналастырып, жеңіске жеткен дейді.
Дүние  жүзіндегі  көптеген  халықгар  жердің  белдеуі  бар  -   ол  алып 
жылан, жердің тіреуі бар -  ол киелі терек деп ойлаған. Бұл ұғымның түбі 
космос белдеуі  мен  космос  агашына барып тірелетіні  сөзсіз.  Мысалы,
89

үндістандықтар  жер  астында  алып  тасбақа  бар,  оның  үстінде  үш  піл 
бар, сол  үш піл жерді көтеріп тұр, ал бэрін сыртынан алып жылан орап 
жатыр деген.  Ал  солтүстік  америкалық ирокез тайпасы  жерді тасбақа 
көтеріп тұр, жер кіндігінде зэулім бәйтерек өсіп, аспанды тіреп тұр деп 
есептеген [106, 60-6.;  106, 68-6.;  106, 70-6.]. Қазақта да осыған барабар
ұғымдар болғанын біліп отырмыз.
Жерді  жаратушылар:  Тэңір  мен  Эрлэгтің  (шайтанньің)
бэсекелесуи
  Қазақга жерді  жаратушы  бір  Құдайдың  өзі,  жердің  пайда 
болуына  негізінен  ислам  дінінің  шарты  бойынша  жауап  беріледі. 
Керісінше,  түрік-моңғолдың  басқа  халықтарында  жердің  жаралуына 
көптеген  кейіпкерлер  қатысады.  Мысалы,  алтайда,  хакас  пен  шорда 
жерді  Улген тэңірі  мен  оның  інісі  Эрлэг  бірігіп  жаратады.  Ал  бурятта 
Эхайрхан  Тэңір  мен  сарала  қаз  құсы  бірлесіп  жаратады.  Моңғолда 
тэңір мен сайтан, кей нұсқада жаратқан мен сарала қаз, татарда  Тэңір 
мен сарала қаз сияқты жасампаз қаһармандар әлемді өзара бэсекелесіп 
жаратады. Яғни  осы  халықтардың мифологиясындағы  негізгі  ерекше- 
лік — космогониялық  кейіпкерлердің  молдығы.  Ал  басты  ұқсастық —
хаостың космос мұхиты ретінде суреттелуі.
Моңғол мифологиясының негізгі ерекшелігі сол —
 онда жерді жара- 
тушы кейіпкерлер ұжымы мол.  Онда жасампаз қаһарман мен трикстер 
ғаламды  бәсекелесіп  жаратады.  Мысалы,  жерді  Құдай  мен  шайтан, 
Шагжтүб  тэңір  мен  сарала  қаз,  галбинга  құсы  (самұрық),  Көгедай 
мерген т.б.  кейіпкерлер жаратуға қатысады  [189, Б.7-10].  Кей сюжетте 
Шагжтүб,  Майдар,  Манзушири,  Хурмаст тэңір  сияқты  құдайлар өзара 
бэсекелесіп  жасайды.  Бұндағы  үш  құдайдың  аты  будда  дінінен,  Хур- 
маст тэңір зардушт дінінен  келіп, жергілікті  мифтік бейнелерге арала- 
сып,  сіңіскен  [51,  96-6.;  51,  101-6.].  Басқаша  айтқанда,  көп  құдайлы 
дін  будданың  әсерінен  моңғолда  космосты  көптеген  құдайлар  бірігіп
жаратады. 
х
Сонымен  бірге  космогониялық  мифте  көне  бейне  трикстер  -   шай-
танның  әрекеті  де  белсенді  екендігі  байқалады.  Өсіресе  элемдік  дін- 
дердің  эсеріне  аз  ұшыраған  деп  саналатын  алтай  халқының  мифо* 
логиясында  жоғарғы  элемнің  иесі  Улген  тэңірі  ғаламды  жаратқан 
шақга  оның  інісі  Эрлик  космос  мұхитының  астынан  топырақ  экеліп, 
оған  көмектесіп  жүреді  де,  екеуі  жаңадан  жаралған  жерге  иелік  етуге 
таласып,  содан  Эрлик  қарғысқа  ұшырап,  төменгі  элем  -   жер  астына 
қуылып, кейіннен қараңғы  дүниенің қожасына айналады. Кей сюжетте 
Улген тэңірі Эрликке таяқтірейтін ғана жер береді, ол сол жерді асамен 
ұрғанда  құрт-құмырсқа,  жылан,  бақа-шаян  сол  арадан  өніп  шығады. 
Жаратқан мен  ғалам жаралғанда бәсекеге түсетін  кейіпкер де, осыған 
үндес  сюжет  те  моңғол,  бурят,  хакас,  шор  халқында  бар.  Мысалы, 
Очирбани  құдайдың  тапсырмасымен  су  астынан  Цагаан  шунгад 
деген  құс  алғашқы  топырақты  экеледі  де,  екі  жаратушы  тоқымдай 
жерді  жасап  ап,  шаршап,  ұйқыға  кетеді.  Сол  кезде  тұтқиылдан  пайда
90

болған «шулмас» деген шайтан оларды кұлатып, суға ағызғалы, жердің 
ұшынаі»  ұстап  ап,  тұра  жүгіреді.  Шайтан  жүгірғен  сайын  жер  ұлғая 
береді дь, ақыры, шаршаған соң тастап, қашып кетеді. Ал жаратушылар 
ояна  салып  жер  аумағының  үлкейгенін  сезеді  [45,  Б.38—42].  Бурятта 
Эсэғэ-Малаан  тэңір  Арахан-зэдхэрғе  (шайтанға)  жаңадан  жасаған 
жерін  көрсеткенде,  ол  үрлеп  қалады  да,  содан  тау-тас,  қыңыр-қисық 
қия-шатқал  пайда  болады.  Сол  сэтте  Эсэгэ-Малаан  тэңірі  сайтанға 
ашуланғанда,  ол:  «Адам  тауцан  түскенде  сені  еске  алып,  биікке 
өрмелегенде  маған  қарғыс  айтып  жүретін  болады»,  -   деп,  сабасына 
түсіреді  [42,  Б.23-24].  Тағы  бір  сюжетте  Эсэғэ-Малаан,  Ой-харьхан, 
Архан-Шүдхэр  -   үшеуі  жерді  бірігіп  жасайды.  Баяғы  Архан-Шүдхэр 
(шайтан)  су  астынан  алғашқы  топырақты  алып  келгенде,  тәңірілер 
оған тоқымдай да топырақ бермейді, таяғының ұшын ғана тірейтін жер 
береді. Оған өкпелеген сайтан асасымен жерді ұрады да, содан зиянкес 
жәндіктер  өріп  шығады  [42,  Б.24—25;  189,  20-6.].  Хакастағы  нұсқа да 
бұдан аумайды [273, Б.522—523].
Алдын  ала  қорытынды  жасасақ,  көшпелілер  мифологиясының 
көне  қабатын  сақгаған  алтай,  хакас,  шорларда Тэңір  мен  Эрлик  екеуі 
ағайынды  да,  ал  будда дінінің  әсеріне  недәуір ұшыраған  моңғол,  бу- 
рятта жаратушыларға кездейсоқ тап болатын бақталас кейіпкер, туыс- 
тык қатынасқа ешқандай ие емес, эуелі оның аты -  сайтан. Ал Шулмас, 
Арахан-зэдхэр, Архан-Шүдхэр -  осы атаулардың түпкі мағынасы моң- 
ғолша сайтан  деген  ортақ ұғымды  білдіреді.  Архан,  Арахан,  Раху де- 
ген сөздер үнді-тибет мифологиясынан ауысқан  ай-күнді жұтатын Ра- 
ху  деген  жалмауыздың  атынан  пайда  болған  [42,  147-6.;  198,  31-6.]. 
Сонымен,  түрік-моңғол  космогониялық  мифологиясының  ежелгі 
қабатында  трикстер  қызметін  қаз-үйрек,  одан  кейін  Эрлик,  бертін
келе  әлемдік  діндердщ  ықпалына  ұшыраған  соң  саитан  деген  жаңа 
типтегі  кейіпкер атқаратын болғандығын анықтап отырмыз.  Рух-иелік 
кейіпкерлердің  даму  стадиясы  туралы  М.И.  Шахнович  «В  ранних 
верованиях не было деления духов на добрых и злых, одни и те же духи 
оказывались  попеременно то добрыми, то злыми.  По  мере  классового 
расслоения  общества  усилилась  дифференциация  духов  на  белых,  и 
черных, чистых и нечистых» деп орынды пікір білдіреді  [54, с.  141].
Түйіндесек, сайтан деген шартты атауға ие болған біз талдап отырған 
осынау  кейіпкер  иудей,  христиан,  ислам,  будда дінінде  кездесетін  зү- 
лым  ібілістен  алшақ  түрған,  түрік  —
  моңғол  мифологиясында  игілік- 
ті  істер  жасап  жүретін  ерекше  бір  бейне  екендігі  аңғарылды.  Яғни 
түрік  -   моңғол  мифологиясында  трикстер  қызметін  сайтан  деген  ке- 
йіпкер  атқаратындығы  дәлелдене  түсті.  Бүл  жайында  ғалым  Ш.Гаа- 
дамба  «Моңғол  мифологиясында  жасампаз  қаһарман  Тәңірдің  қар- 
сылас  сыңары  Эрлэг  хаан  екендігі  анық.  Мәселен,  Тәңір  жылқыны 
жаратқанда,  оған  ерегесіп  Эрлэг  хаан  түйені  жасап,  ол  олпы-солпы 
хайуан  болған  деген  аңыз  моңғол  мен  түрік  халықтарында  кездеседі.
91

Тәңір адамның мүсінін жасағанда оны сайтан (чөтгөр) былғаған деген 
сюжет бар. Моңғол ертегілерінде «чөтгөр» Эрлэг хаанның өкілі ретінде 
бейнеленеді. Сонымен, Эрлэг хаан немесе оның өкілі сайтан жасампаз 
қаһарман Тэңірдің бақгалас сыңары екендігі көп жайттан аңғарылады»
деп жазады [43, 52-6.]. 
'  .
Әлемнің жаралуы туралы мифте қазақта сайтан мүлде кездеспейді, 
өйткені  ислам  діні  оны  ығыстырған  деп  ойлаймыз.  Керісінше,  му- 
зыкалық  аспаптың  пайда  болуы  мен  антропогониялық  мифте  казақ 
пен  моңғолда  сайтан  ортақ  сюжетте  тоқайласады.  Ал  мифологияның 
көне  қабатын  сақгаған  әлемдік  діндердің  әсеріне  аз  үшыраған  ал- 
тайлықтарда трикстер  қызметін  Эрлик атқарады.  Мэселен,  Эрлик  ша- 
мандықтың  негізін  салушы,  түңғыш  рет  іангара  деген  кісіге  бақсы 
ойынын  үйретуші,  ал  Улген  оған  кам  деген  ат  беруші 
жасампаз
қаһарман  [199,85-6.].
Қазақга  кейде  космогониялық  тақырыпқа  да  қатысты  сайтан  бей- 
несі  кездеседі.  Бірақ  бүндай  сюжет  қазақга  миф  жанрында  емес,  са- 
тиралық ертегіде  үшырасады.  Мысалы,  Алдар  көсе  мен  сайтан  өзара 
кімнің  үлкен  екендігіне  таласады.  Сонда  сайтан:  «Мен  жаралғанда 
аспан айнадай, жер тебінгідей еді», — дегенде, Алдар жылап:  «Дэл сол 
кезде менің кенже балам атқа шауып жүріп, қаитыс болған еді», — дейді 
де, жеңіске жетеді.  Қазақ пен  моңғолда элем  алғаш  жаралғанда  «жер 
тебінгідей,  аспан  айнадай  болған»  деген  сарын  бар.  Түптеп  келген- 
де,  бүл  әлем  эу  баста  кішкентай  топырақ,  ілкі  төмпешіктен  өсіп-өніп 
үлғайған  деген  мифологиялық  танымның  сарқыны  деуге  болады. 
Г.Н.  Потанин  дэл  біз  талдап  отырған  осы  сюжетті  моңғолдардан  жа- 
зып  алады,  бірақ ондағы  кейіпкер  сайтан  мен  Алдар  емес,  керісінше, 
түлкі  мен қасқыр  [79,  168-6.].  Демек, түрік — моңғол халықгарына кең 
таралған  ежелгі космогониялық мифтің сюжеті заман өте келе қасиетті 
сипатынан арылған соң біртіндеп ертегі жанрына тасымалданғандығы 
көрініп түр. Мэселен, бүл сюжет қазақга сатиралық ертегіге, моңғолда 
хайуанаттар жайлы ертегіге көшкеніне көз жеткіздік.
Жалпы,  элемдік  дін  келгенде  трикстер  образы  ығысып,  алдымен 
сайтанға,  одан  кейін сатиралық ертегінің күлдіргі  кейіпкеріне айнала-
тындығы ғылымда дәлелденген жайт.
Бұл жайында Т.А.Апинян  «Для любой религии  этот образ -  контр-
культурный  и  полный  жизненных  сил  -  трудно  допустим,  но  в  то  же 
время  энергийная  сущность  трикстера  не  позволяет  исключить  его 
из  культуры.  Нашлось  несколько  путей  избавиться  от  него.  Первый  -  
сделать его просто смешным, предать функции развлечения. Для этого 
утрируются  его уродство, обжорство и особенно фаллический момент. 
Второй -  превратить в демона, дьявола, что произошло в христианстве, 
когда  к  трикстеру  приравняли  Сатану,  т.е.  низвергнутое  божество, 
которое  утратило  свою  высшую,  божественную  природу  по  воле
другого божества.
Третий вариант -  слить двух культурных героев в одного. Трикстер -
92

воплвщение беспорядка и порядка одновременно. Его поступки лукавы, 
обманьы,  но  он  выступает от лица справедливости  и  в  результате  его 
предпрйятий  побеждает  добро.  Таков  Хаджа  Насреддин,  Мудрый 
Акоп, Иван-дурак  и прочие фольклорные персонажи» деп жазады  [62, 
с.126].
Сонымен, зерттеу барысында жасампаз қаһарман Т әнірге қарсыласа- 
тын  ежелгі трикстер бейнесінің сілемі бар екендігін дэлелдеп отырмыз. 
Әлемдік дін келген соң қазақ -  моңғолда оның заты да, аты да өзгеріп, 
сайтан деген рух-иеге айналып кеткен көне бейне екендігі анықтала түс- 
ті (Қосымша Ә).  Қазақта, негізінен, ислам дінінің ықпалымен ғаламды 
бір Алла жаратады деген түсінік берік қалыптасқанын байқаймыз.
Космос  тасбақасы:  түптөркіні,  таралу  ерекшелігі.
  Моңғолда 
жерді  көтеріп түрған  алып тасбақа немесе алтын бақа образы  бар.  Ал 
қазақга бақа бейнесі мүлде жоқ екендігі белгілі. Сонымен бірге космос 
мүхитының астына сүңгіп, алғашқы топырақгы әкелетін сүңгуір қүс -  
қаз-үйректің бейнесі де кездеседі. Осы образ қазақта мүлде жоқ, татар, 
алтай,  тува,  хакас,  шор  секілді  түрік  тектес  хальгқтарда  бар.  Демек, 
қазақтағы ғаламды реттеуші кұстың бейнесі мүлде өшіп, көмескіленген 
деуге болады.  Енді  осы айтқан жайттарды дәлелдеу үшін мәтіндерден
қысқаша үзінді келтіреиік.
«Әу  баста  әлемді  су  басып  жатқан.  Содан  Хурмаст тэңір  галбинга 
қүсын жібереді.  Ол қүс жүмыртқасын баскалы үя салу үшін қауырсы- 
нын  жұлып,  су бетіне тастайды.  Сол  қауырсынға тозаң  жинала  келіп, 
топыраққа айналып, жер пайда болады»  [45, 38-6.].
«Әу баста  әлем  жоқ,  су мен  ауа ғана болған.  Аспандағы  Очирбани 
құдай  жерді  жаратқалы  өзіне  көмекші  таңдайды.  Ол  Цагаан  Шүхэрт 
(Цагаан шунгад) деген сүңгуір құсты серік етеді. Ол екеуі мұхитқа төніп 
келгенде бір алып бақаның жатқанын көреді де, Очирбани қүсқа «Сен 
бақаны  сүйреп  шығарып,  төңкеріп  таста.  Мен  кеудесіне  отырайын. 
Содан  су  астынан  топырақ  экел.  Сен  бірақ  эрбір  эрекетті  жасағанда 
мені есіңе алғайсың. Сонда бәрі сәтімен бітеді», -  дейді. Бақаны сүйреп 
шығарып  сап,  су астынан топырақ алмақ болғанда қатты  қабыршаққа
тап  болып,  кедергіге  кездеседі.  Бір  заманда  құдаидың  аитқаны  есіне 
түсіп,  «Мен  емес,  Очирбани  құдай  алғалы  тұр»  дегенде,  уысына  құм 
іліне кетеді. Соны әкеліп,  бақаның үстіне сепкенде, жер пайда болады 
да, Очирбани екеуі шаршап, ұйықтап кетеді. Сол кезде бұларды сайтан 
көріп,  жер-мерімен  аударып  тастайын  деп,  жана  жердің  бір  шетінен 
ұстап  ап,  тұра  жүгіреді.  Жүгірген  сайын  жер  ұлғайып  өсе  береді. 
Ақыры, эбден титықгаған сайтан бұларды қалдырады да, қашып кетеді. 
Очирбани  оянған  соң  адамды,  тіршілік  иелерін  жарата  бастайды...  »
[45,40-6.].
«Манзушири  құдай  бақа  боп  құбылып,  үстіне  жерді  арқалап,  аяқ- 
тарын  баурына  басып  жатты.  Сол  бақаның  арқасы  қозғалғанда  жер
сілкінеді» [45,43-6.].
93

Бірінші  сюжет Охот теңізі жағалауын  мекендейтін  нифх тайпасын- 
да да бар. Осы мифологиялық сюжетті коркемдік эдіс етіп пайдаланып, 
Ш.Айтматов  «Теңіз  жағалай  жүгірген  тарғыл  төбет»  хикаятын  жаз- 
ған  [200,  Б. 193-195].  Екінші  сюжетте  Очирбани,  Цагаан  Шүхэрт  күс 
екеуі  жасампаз  қаһарман,  ал  сайтан  -  трикстер.  Моңғол  космогония- 
лық  мифологиясының  бір  ерекшелігі  сол,  онда трикстер -  сайтанның 
бейнесі жиі кездеседі. Ал бізде сайтан образы, керісінше, өнердің пай- 
да  болуы  туралы  мифте  тұрақты  кездеседі  де,  трикстер  қызметін  ат-
қарады.
Моңғол космогониялық мифологиясында түрақты кездесетін бір ке-
ремет бейне — тасбақа немесе бақа образы.  Қазакта, керісінше, бүл об- 
раз мүлде жоқ. Ал көне түрік мемлекеті дэуірінде тұрғызылған байыр- 
ғы  ескерткіш  кешендердің  кейбірінің  тағанында  алып  тасбақа  мүсіні 
орналасқанымен,  ол  туралы  Орхон-Енисей  жазуларында  ешқандай 
мэтін  де,  мәлімет те  жоқ.  Тіпті  бақа  туралы  мардымды  дерек  қазақта 
эпоста, не ертекте кездеспейді. Неге бұлай? Енді осы мәееленің себеп-
салдарын  аныктауға талпыныс жасайық.
Әзірше бізге тасбақа туралы  қазақгың екі сюжеті  белгілі.  Оның бі- 
рі  таразыдан  жеп,  қарғыс  атып,  тасбақаға  айналған  жемқор  саудагер 
туралы  эйгілі  сюжет  түрік  халықгарына  кең  таралған.  Әрине,  мұнда 
тасбақа жағымсыз  кейіпкер ретінде  сомдалады.  Ал  келесі  сюжетті  біз 
ел  аузынан  өзіміз  жазып  алдық.  Маңғыстау  өңірінде  айтылатын  бұл
мифте тасбақаның киелі сипаты көрініс табады.
«Тасбақа  қыста  ұйықтағанда  тандайының  астына  бір  тал  шөпті 
басып ұйықтайды. Ол өте қасиетті шөп. Маңғыстау жақта көкек айында 
соғатын  желді ел «Тасбақаның дауылы» деп атайды. Сол кезде тасбақа 
ұйқысынан  оянып,  қүм  астынан  өріп  шығады.  Жаңадан  жанданған 
тасбақаның аузынан қылтиып көрінген бір  тал көк шөп -  сол қасиетті 
шөп  болмақ.  Оны  кімде-кім  көріп,  орайын  тауып  алып,  бойына  сақ- 
тап  жүрсе,  жолы  болғыш  келеді.  Сол  адамға  құт  дарып,  бақ  қонады 
деген  ырым  бар.  Тасбақаның  мұндай  киелі  шөбі  екінің  біріне  көріне 
де,  табыла  да  бермейді.  Тасбақа  небір  шипалы,  асыл  шөпті  жейді. 
Соның  ішінде  ең  қасиетті  бір  талын  тандап,  таңдайына  басады  екен. 
Тасбақаның  сондай  асыл  шөбін  табу  аталарымыздың  арманы  болған. 
Жаугершілік  заманда батырларға бойтұмар  ететін  болған,  сонда олар- 
ға  оқ дарымаған  дейді»  [201].  Тасбақаның осы  шөбін  оңтүстік  өңірде 
«Мариям шөп» деп те атайтын көрінеді.
Бүдан  басқа  қазақга  тасбақа  туралы  айтылатын  қандай  бір  ырым-
тыйым, наным-сенім жоқ деуге болады.
Керісінше,  моңғолдардың әлемнің жаралуы туралы  мифінде тасба- 
ка  мен  бақаның  негізгі  тұлға  екендігіне  көз  жеткіздік.  Енді  моңғол 
халқында  кездесетін  космос  бақасы  туралы  екі  сюжетгі  келтіріп,  тал-
дауымызды жалғастырайық.
Моңғол,  бурят,  эвенкілерде  ғаламдық тасбақаны  аткан  мерген  жа-
йында сюжет бар. Ол былай:
94

«Ертеде бір тасбақа батыстан шығысқа қарай бет алыпты. Оны көр- 
ген  бір, батыр  атып  жібереді.  Батырдың  оғы  тасбақаның  денесін  те- 
сіп  өтігі} тоқтайды.  Тасбақа  төңкеріліп  түсіп,  жантәсілім  болады.  Са- 
дак  оғының  ағані  жағы  тасбақаның  сол  жақ  денесінде  қалады,  содан 
жер бетінде орман, тоғай өсіпті.  Оң жақ бүйірінен садақ оғының темір 
жебесі қылтиып шығып тұр екен, ол темір жақ атанады. Тасбақа өлгенде 
артынан  көп  сұйық  ағады,  оны  терістік  су  жақ деп  санайды,  аузынан 
жалындап  от  шыққая  екен,  оны  күншығыс  ыстык жақ дейді.  Тасбақа 
төрт  алақанына  топырақ  уыстаған  екен,  содан  жер  пайда  болыпты. 
«Төрт тоңірек » деген ұғым содан пайда болыпты» [73, Б.47-48].
Бурятта  кездесетін  осыған  үндес  сюжетте  баканы  атқан  Когедай 
мерген  екендігі  айтылады.  Ол  былай:  «Аспандағы  мың  тэңірі  жерді 
жаратады.  Олар:  аққу, қарға, Көгедай мерген жэне басқалар.  Аққу мен 
қарға  ғалам  мұхитының түбінде  құм  уыстап  жатқан  алып  бақаны  ко- 
ріп,  мергенге  хабарлайды.  Когедай  мерген  сол  алтын  бақаны  атқанда, 
ол аунап түседі де, жердің  пайда болуына тірек болады» [42, 25-6.].
Бірінші  сюжетте метафизикалык философияда  айтылатын  космос- 
тың пайда болуына негіз болған 5 элемент -  ағаш, темір, от, су, топырак 
туралы дерек берілген. Сонымен бірге төрт тоңіректің осы элементтерге 
сэйкес сабақгасып  пайда болғандығы тұспалданған.  Әрине,  космосты 
бұндай жүйелі жіктеу дәстүрі тибет-қытай халықтарының руханияты- 
ның әсері.  Алып  бақаны  немесе  басқадай  космостык масштабтағы  ірі 
тірлік  иесін  өлтіру  арқылы  жалпақ ғаламды  жасау  коркемделген  коп 
құдайлы  мифологияда жиі  кездеседі.  Ал  біз талдап  отырған рух-иелік 
стадияда  қалған  моңғол  мифологиясының  осынау  сюжетінде  жалпақ 
элем тұтас жаратылмаса да, оның негізгі элементтері пайда болғандығы 
айтылады.  Бурятта  кездесетін  біз  келтірген  екінші  сюжетте  негізінен 
жердің  пайда  болуы  тұтас  қалпында  біршама  жүйелі  көрініс  тапқан 
деуге  болады.  Миф  поэтикасы  бойынша  тасбақа  құрбандыққа  шалы- 
нып өлтіріледі, бірақ есесіне жердің пайда болғандығы суреттеледі.
Фольклортанушы  Х.Сампилдэндэв  жазып  алған,  біз  талдап  отыр- 
ған  «Жұлдызнама тақтасы» деп аталатын бірінші сюжетте тасбақаны 
белгісіз мерген атқан соң  ғалам емес, тек төрт тарап пайда болғаны ай- 
тылады. Содан кейін сол тасбақаның сауытынан жұлдызнама тақтасы, 
мергеннің  жебесін  тұспалдаудан  тақтаға  жазу  жазатын  қалам  пайда 
болғандығы да баяндалады. Тасбаканың сауытындағы бедерлер санына 
байланысты  12  жыл,  оны  5  элементке  көбейтіп,  содан  алпыстық жыл 
санау күнтізбесі өмірге келгендігі айтылады.
Біз зерттей келе осы сюжеттің қалыптасуына моңғолдың шығыста- 
ғы  көршілері  қытай  мен  корей  халқының  белгілі  молшерде  ықпалы 
болғандығын  анықтадық.  Себебі  корейлер тасбақаны  болашақты  бол- 
жайтын  көріпкел  хайуан  ретінде  түсінеді.  Сондықтан  бал  ашқанда 
тасбақаны  пайдаланады.  Және  оларда  бақсы  арбауында  тасбақаның
аты кездеседі  [202, Б.28-30].
Мысалы,  ежелгі  корейдің Карак ұлысының патшасын тэңір қауым-
95

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: