Паразит  популяциясының  ез  бетінше  фазалық  ©згеруі

Қоздырғыштың  эгшдемиялық  түрінің  және  оның  вирулентгілік 

потенциалының  құрылу  жылдамдылығын  анықтайтын  негізгі  фак- 

торлары дегеніміз -  жаңадан қүрылған үжымның мөлшері мен қоз- 

дырғыштың берілу механизмінің белсенді  салалары,  яғни  қабылда- 

ғыш  адамдардың  қоздырғыштың  таралу  тізбегіндегі  саны.  Үжым- 

дағы  адамның  саны  неғүрлым  көп  болса,  сырқаттанушылықтың 

деңгейі де соншалықты жоғары болады.  Мысалы, үйыкгайтын бөлме 

жатақханада, демалыс орындарында, балалар бақшасында үлкен бол­

са,  ондағы  адамның саны да  көп  болады,  яғни  осы  орындар эпиде- 

миялық қолайсыз фактор болып  есептеледі.

Осы  теория  туралы  жоғарыда  келтірілген  жорамалдар  тек  қана 

қоздырғыштың берілу механизмі  оның түрақты  көп таралуын қам- 

тамасыз  ететін  инфекциялар  жағдайында  және  иммунитет  арқылы 

ие мен паразиттің қарым-қатынасын реттеуге болатын жағдайда ғана 

пайдалануға  болатынын  айқын  көрсетеді.  Бүл  теорияның  барлық 

инфекцияларға  бірдсй  тиімді  емес  екенін  дөлелдеу  үшін  бір  мысал 

келтірейік.  Көптеген  гельминтоздарда,  тіпті,  бактериалдық  инфек- 

цияларда  (бруцеллез,  дизентерия,  сальмонеллез жөне  т.  б.)  инфек- 

циялы қ  иммунсшогиялық  қарым-қатынас  нашар  болады,  сондық- 

тан қоздырғыштың вирулентгілігі мен иммундықтьщ деңгейі арқылы 

ішкі  реттелу  осы  науқастарда  басты  роль  атқарады  деп  айту  қиын. 

Бруцеллез қоздырғышы адам организмінде өзінің вирулентгілігін он- 

шалықты өзгертпейді жөне оның иммуногеңдік қасиеті де онша емес. 

Сондықтан бүл жерде ішкі реттелу механизмін тек инфекциялық-имму- 

нологиялық көзқараспен түсіңдіру,  қалай айтқанда да жеткіліксіз.

Өз бетінше дайындалуга арналган сурақтар

1.  “Берілу механизм!

 ” 

“берілу механизмінің  сатылары ”,

 

“берілу фактор- 

лары ”,  “берілу жолдары " деген  угымдарга  анықтама  беріңіз.  Осы анықтама- 

ларга қандай толықтырулар енгізілген?

2.  Эпидемиялық процестің даму механизмдерін түсіндіретін теорияларды 

жөне олардың авторларын атаңыз.  Осы  теорияларга сүйеніп,  жуқпалы ауру- 

лардың антропоноз, зооноз, сапроноз топтарындагы эпидемиялық процестердің 

даму механизмдерінің ерекшеліктерін сипаттаңыз.

3.  Л. В.  Громашевский түжырымдаган берілу механизм! теориясының негізгі 

принципіне  түсініктеме  беріңіз.  Бул  принцип  неліктен  жуқпалы  аурулардың 

барлық топтарына тиімсіз? Оны нақты мысалдармен тусіндіріңіз.

87

4.  Жүқпалы аурулардың табиги ошагы деген теориям сипаттама беріңіз. 

Табиги  ошақ  қандай  факторлардан  куралады?  “Биоценоз”,  “биотип”,  “био­

геоценоз ”,  “антропургиялық оиіақ ” деген угымдарга анык/пама беріңіз.

5.  “Сөйкестік ” теориясының мөнін түсіндіріңіз.  Осы теория қандай ауру- 

лардагы эпидемиялық процестің даму механизмам тусінуге комектеседі?

6.  Паразитарлық  жүйенің  өздігінен  реттелу  теориясының  мәні  неде? 

Өздігінен реттелудегі төрт механизмге сипаттама беріңіз

. 

Неліктен осы тео- 

рияга суйеніп, зпидемиялық процестің дамуын жан-жақты, толық түсіндіруге 

болмайды ?

9-тарау

ЭПИДЕМ ИЯЛЫ Қ  ПРОЦЕСТІ 

ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ 

ТҮРҒЫДАН  ҚАРАУ  КОНЦЕПЦИЯСЫ

Эпидемиялық  процесс  күрделі  өлеуметтік-биологиялық  қүбы- 

лыс болгандықтан оның қүрамын, мөнін, ішкі жөне сыртқы реттелу 

механизмдері  арқылы көрінуін алдыңғы тарауларда келтірілген тео- 

рияларда жан-жақты сипаттадық. Осы теориялардың арқасьшда оның 

өрқилы  жақтары  біраз  ашылды,  көігтеген  сырларын  үғьшуға  мүм- 

кіңдік туды.

Дегенмен де, эпңдемиялық процестің жеке-жеке морфологиялық 

қүрамдарыньщ жөне олардың фунхциональдық қызметінің бір-біріне 

өсерінің  реттелу  мехапизмдерін,  сонымен  қатар  оны  біртүтас  қүбы- 

лыс түріндегі бағыт ретінде  қарау қажеттілііі айқындала түсті.

Б.  Л.  Черкасский  (1984)  үсынған  өлеуметтік-экологиялық  кон­

цепция эпидемиялық процсстің жогарыда келтірілген жақтарын тал- 

дауға  бағытгалған.  Бүл  концепция  үш  іргелі  методологиялық  при- 

ципке сүйеніп жасалған. Олар:  1) алеуметгік экология. Ол өлеуметтік 

жөне  табиғи  факторлардың  биологиялық  жүйеге  реттеушілік  өсері 

механизмдерін  ашу  үшін  адам  қоғамыңдағы  биологиялық,  табиғи 

жөне өлеуметгік жағдайларыньщ бірлігін қамгып корсетеді; 2) жүйелік 

әдіс.  Ол  тірі  материя  мен  өлеуметгік-үйымдасқан  қогамның  қүры- 

лысын түсіну үшін маңыэды;

3) басқару және ақпаратгық теория. Ол динамикалық режим жағ- 

дайларында  өтетін  күрделі  биологиялық  жүйелердің  бүтінділігінің

88

сақталу  механизмдерін  ашу  үшін,  яғни  биологиялық  жүйелердің 

өздігімен ретгелу заңдылыктарын  ашу үшін маңызды.

Эпидемиялық процестің өл еуметтік- экологиялық концепциясын 

үғьшуды  жеңілдету  үшін  аталған  принциптерге  толығырақ  тоқта- 

лайық.

1.”Экожүйе”* үғымын алғашқы рст 1935 жылы ағылшынньщ эко- 

лог-ғалымы  A.  Tansly  енгізді.  Ол  тірі  организм  популяциясы  мен 

оны ң  абиотикалы қ  өмір  сүру  ортасындағы  табиғи  кеш ен.  Бүл 

кешеннің  қүрамдары  бір-бірімен  тығыз  қарым-қатынаста  болады, 

оны  биоценоз  деп  атайды.  Біздің  назарымыэда  бүл  үғым  “пара- 

зитарлық ж үйе” деп аталады.  Оны жоғарғы тарауларда біраз талда- 

дық.  Әлеуметтік-үйымдасқан адам қоғамьшьщ оны қорш аған  эко- 

логиялық  ортамен  өрекеттестігінің нөтижесін  зерттеу арқылы  осы 

қарым-қатынасты  жақсарту  жөне  зиянын  азайту  жақтары  іздес- 

тіріледі.

Соңғы  жылдары  “экожүйе”  үғымы  кең түрде  әлеуметтік  қоғам 

мен сыртқы  ортаның қарым-қатынасын  сипагтауда жиі пайдалана- 

тын болды.  Оны  “табиғат-қоғам кешені”  (әлэкожүйе)** деп атайды.

Қоғамның алеуметтік экологиясын зерттейтін тарауда өртүрлі ғы- 

лымдардың  басын  қосатын,  тез  дамып  келе  жатқан  қазіргі  бағыт 

жөнінде айтылады.  Бұл ғылымның басты элементі болып  адам эко- 

логиясы  саналады.  Ол  денсаулық  сақтау жөне демография  пробле- 

маларын адам мен табиғаттың өрекеттестігі түрғысынан қарауға ба- 

ғытталған.  Сондықтан  оны  эпидемиологияга  пайдалану  өте тиімді, 

өйтхені эпидемиялық процесс халық арасыңда,  ягни  қоғамда өтеді. 

Қоғам мен паразитарлық жүйенің өзара өрекетгестігінің ерекшелік- 

терін зерттеу — эпидемиология ғылымының басты міндеті.  “Әлэко- 

логия”***  үғымы  әлеуметтік және экологиялық факторлардьщ эпи- 

демиялық процестің биологиялық негізіне өсерін жөне  осыған бай- 

ланысты  туьшдайтын  эпидемиологиялық  проблемаларды  зерттеуде 

пайдалы.  В.  М.  Ж данов  (1964)  эпидемиялық  процестің  өзгеше 

ерекшелігі өлеумеітік ұйымдасқан адамзат қоғамыңдағы паразитгің

*  Экологиялық  жүйс  (экожүйс)томснде  түсінугс  ыңғайлы болу  үшін.

**  Әлеуметгік  экологиялық жүйс  (алэкожүйс)

***

  Әлеуметгік  экология  (елэкология)

89

экологиясында деп түжырымдады.  Сондықтан  өлеуметтік экология 

принципін  эпидемиялық  процесті  зсрттеудегі  іргелі  мстодология- 

лы қ бағыт деп  санауға болады.

2. 

Ж үйелік әдіс дсп зерттелетін объектіні, мысалы, эпидемиялық 

процесті, жүйе ретінде, осыған қатысты басқа да бағынышты қосал- 

қы  элсменттерді  бірге  қарап,  талдау  көзқарасьш  айтады.

“Ж үйе”  үғымын  алғашқы  рст  L.  Bertalanfiy  (1953,  1969)  түжы- 

рымдады.  Биологиялық қүбылыстар жүйесі дегеніміз жалпы қызмет 

атқаратын  процестердің  немссе  қүрылымның  жиынтығы.  Н ақ  осы 

жалпы  қызметі  бүл  процестерді  біртұтас  етіп  біріктіруге  мүмкіндік 

береді.  Эпидемиологиялық көзқарас түрғысынан қарағанда, ол эпи- 

демиялық процестің іскс  асуы,  дамуы,  көрінісі.

“Қызмст” деген түсінік — ол тірі жүйелердегі өзара өрекеттестік 

төсілі,  олардың  қүрылымының өмір сүру өдісі.

“Құрылым”  деген  түсінік  жүйені  қүрайтьш  жүйенің  қүрамдас 

бөліктерінің табиғатьш біддіреді.

Процесті немесе объектіні жүйелі зерттеуді бастағанда мынандай 

ережені  сақтау  керек:  бүтін  (осы  жагдайда  эпидемиялық  процесс) 

өзінің қүрамцас бөліктерінің табиғатын анықтайды; бөліктерді бүтін- 

нен бөлек қарағанда, оның қасиеггерін түсіну мүмкін емес; бүтіннің 

бөлікгері  өр  уақытта  тығыз  байланысты  жөне  өзара  төуедці  (Рһііі- 

pis  D.  С.,  1969;  Л.Т.Афанасьев,  1986).

Қандай да  биологиялық жүйелердің  басты  қасиеті  болып  оның 

иерархиялық  қүрылысы  саналады,  яғни  жүйедегі  төменгі  деңгей 

белгілі заңдылықпен одан жоғарырақ жүйенің қүрамына кіреді. Осы- 

ның нәтижесінде дәл осы объект бір мезгідде  біртүтас жүйе ретінде 

байқалуымен қатар келесі деңгейде оның алдындағы жүйенің бөлшегі 

ретінде  көрінеді.  Бұған  кене  энцефалитінің  вирусын  тасушы  кене 

мысал бола алады.  Оны өз бетінше қызмет атқаратын трансфазалық 

жөне трансовариальдық берілуі кезінде  вирустың сақталуын қамта- 

масыз ететін жүйе ретінде қарауға болады. Бірақ эпизоотиялық про­

цесс түтас жүйе ретінде қаралатындықтан кене оның функциональ- 

ды қ қосымша жүйесі болып  саналады.

Ж үйенің күрделілігі оның элементтер санымен жөне бір-бірімен 

байланысымен  анықталады.  Эпидемиялық  процесс  күрделі  жүйс* 

жататынын тағы да еске  саламыз.

90

Эпидемиялық  процесті  жүйе  ретінде  карал  зерттеуде  жүйелік 

методологияны пайдалану мынаңдай  мүмкіндіктерді ашады:

•  эпидемиялық процесті жалпы  жүйелердің  бір түрі деп  қарап, 

оны талдауда жүйе туралы жалпы  зандарды  пайдалану;

•  эпидемиологияның генетикалық, молекулярлық, микробиоло- 

гиялық,  иммунологи ялық.  клиникалық,  популяциялық,  экология- 

лык жөне өлеуметтік жақтарын зерттегенде оны біртұтас жүйе ретінде 

қарау;

•  эпидемиялық  процестің  ішкі  қүрылымына  зерттеушілердің 

назарын шоғырландыру арқылы оның қүрылым бөлікгерінің функ­

ционал ьдык  өзара  өрекеттестігін  эпидемиялық процестің пайда бо- 

лгуының,  дамуы  мен тоқтауының себептері ретінде  қарау;

•  белгілі  бір  ауру  түрінің  эпидемиялық  процесі  қүрамының 

ігісін  жасап,  оның дәл  осы жағдайда дамуын  болжау;

•  эпидемиялық  процестің  дамуын  болжау  арқылы  жаппай  ал- 

дын  алу шаралары жүйелерінде  өзгерістер  енгізу.

3. 

Биологиялық  зерттсулерде  басқару  жөне  ақпаратгар  теория- 

сын  әдістемелік төсіл  ретінде  И.  Н.  Шмальгаузен  (1960,  1961)  қол- 

данған.  Оны  барлы қ  биологиялық  жүйелердің  өздігінен  реттелу 

механизмін  ашу  үш ін пайдаланған.  Ол  биологиялық жүйелердің  өз 

бетінше реттелу процесі өрқашанда болатын қүбылыс екеніне жөне 

реттелуі  осы  ж үйенің  ішкі  күшінің  есебінен  өтетінін,  сондықтан 

биологиялық реттслудің әрқашанда өздігінсн реггелу екеңцігіне көңіл 

бөлді.  Өздігінен реггелу тірі организмдердің барлық деңгейінде  іске 

асатыны -  молекулярлық, клеткалық, тіңдік (мүшелік), организмдік 

жөне  организмдіктен жоғары  (мүше  үстілік)  болатынын  көрсетті.

Өздігінен реттелетін жүйеде өр уақытга реттелетін объект  (басқ- 

арылатын объект)  және реттеуші (басқарушы объект)  болады.  Хабар 

белгі  түрінде  байланыс  жолдары  арқылы  беріледі:  оның  басқару 

объектісіне  тура  байланыс  арқылы  жөне  басқарылатын  объектінің 

жағдайы туралы кері байланыс арқылы. Тек соңғысы, яғни кері бай- 

ланыстың болуы күрделі биологиялық жүйелердің өздігінен ретгелуі- 

нің орнықгы принципі болып саналады. Оған эпидемиялық процестің 

паразитарлық жүйесі жатады.

Кері  байланыс  оң  болуы  мүмкін,  ол  жүйедегі  келіспеушілікке 

әкеліп соғады, яғни жүйенің түрақтылығын төмендетеді немесе жа-

91

ғымсыз,  келіспеушілікті жоюға жөне жүйенің түрақтылығын қамта- 

масыз етуге бағытталады.  Мысалы, адамныңденс қызуының көтсрілуі 

тері  капиллярларын  кеңейтеді,  ол  жылуды  қайтаруға  жөне  қызуды 

төмендетуге эсер етеді.  Басқа мысал: паразит популяциясының саны 

шексіз көбеюі жөне патогендік қасиетінің үлғаюы бір жағынан жүқты- 

рылған  ие  популяциясының  өлуіне  өкеліп  соғады,  екінші  жағынан 

паразит  популяциясы  да  иемен  бірге  өлуге  душар  болады.  И нфек- 

циядан кейін пайда болған иммунитет ие популяциясының сақталу- 

ын  қамтамасыз  етеді  жөне  осы  уақытга  паразит  популядиясының 

сан  мөлшерін  кысқартады,  сөйтіп  паразитарлық  жүйенің  өзін  өзі 

сақталуын  қамтамасыз  етеді.

Жоғарыда айтылғандай,  паразит популяциясы мен оның иесінін 

(адам,  хайуан)  бір-біріне  әрекеттестігін,  тек биологиялық  қүбылыс 

ретінде  көрсету үшін  “паразитарлық жүйе”  деген  үғымды  ғылымга 

ендірген  Martiny  Е.  (1932).

Паразит  популяциясының  өмір  сүру  ортасы  ретінде  адам  орга­

низм!  болған  жағдайда,  яғни  паразиттің  иесі  адам  болса,  зерттеуге 

ыңғайлы болу үшін шартпен бөлініп алынған, өдейі дерексіз түсінік 

ретінде “адам” биологиялық объектісі болып паразитарлық жүйенің 

қосалқы жүйесі ретінде саналады. Әрине,  “адамды” өлеуметтік-био- 

логиялық түрғыдан ғана  қарау керек.

Осы айтылган басты үш методологиялық принципті — өлеуметтік 

экологияны, жүйелік өдісті, паразитарлық жүйенің өздігінен реттелуін 

-эпидемиялық процестің иерархиялық құралуын, оның морфологи- 

ял ы қ,  функциональдық  қүрылымын  жөне  реттелу  механизмдерін 

кейінгі  баяндауда  үғынықты  және  түсінікті  болу  үшін  өдейі  толық 

көрсеттік.

Эпидемиялық  процестің  морфологиялық  қүрылымы

Эпидемиялық процестің морфологиялық қүрылымы күрделі келе- 

ді.  Оның қүрамы жүйені қүрастыратын жөне  бір-бірімен  функцио- 

нальды  қарым-қатынаста  болатын  бөлшектер  мен  элементтерден 

түрады.  “Көлденеңінен”  қарағанда  бүл  қүрылым  бір-бірімен  өзара 

әрекетте  болатын  екі  бөліктен  түрады  —  биологиялық  (паразитар- 

лы қ жүйе) жөне өлеуметтік (қоғамдағы өмір сүру жағдайы). Бүл өзара 

өрекеттенуші  боліктер  эпидемиологиялық  өлеуметтік-экологиялық

92

3  -  с  х  с  м  а.  Эпщдемнялык процесс жүйесшің  күрылымы  (көддевеңіяея)

4  -  с х  е  м  а.  Эшдеаошлык  процесс  жүйегінія  морфолопмлық  күрьишмы  (тігіиен)

жүйені  (әлэкожүйс)  көрсетеді,  яғни  нағыз  эпидемиялық  процссті 

жасайды  (3-схема).

Ж үйелік  көзқарас  түрғысынан  қарағанда,  бүл  екі  өзара  байла- 

нысты  “тігінен”  келген  эпңдемиялык  процесгің  деңгейі:  жоғарғы 

өлэкожүйелік жөне төменгі  экожүйелік  (4-схема).

Осы деңгейдің әрқайсысы  сапалық өзгешелііімен  байқалады.

Әлэкожүйе (түтас эпидемиялық процесс ретінде) — биологиялық- 

өлеуметгік қүбылыс,  ал  экожүйе  — биологиялық қүбылыс.

Бүл жерде эпидемиялық процестің осы деңгейлерінің ерекшелігі 

мен  мөнін толығырақ аш қан  жөн.

Паразит  пен  оның  өмір  сүру  ортасын  эпидемиологиялық  эко- 

жүйе деп атайды, яғни  эпидемиялық процестің экожүйелік деңгейі. 

Бүл  деңгей  орнықты  және  жылжымалы  болып  келеді.  Орнықты- 

лығы алды ңш  үзақ уақытта оның қүрамдас бөлік (микроорганизм- 

дер  мен  оның өмір  сүру ортасы)  бір-біріне  бейімделуімен  қамтама- 

сыз  етіледі.  Мысалы,  туляремияға  паразитарлық жүйенің  (қоздыр- 

ғыш-тасымалдаушы-жылықанды  ие)  болуы тек  белгілі  физикалық- 

географиялық жағдайдагы табиги  ош ақ ландшафтысында қалыпта- 

суымен  анықталады.

Экожүйенің өзін-өзі  сақтау жөне  өздігінен реттелу мүмкіншілігі 

болады.  Сонымен  қатар  ол  өрқашаңда  қозғалысга  болады,  үздіксіз

93

өзгереді,  дамиды.  Бұл  құбылыс оньщ қүрамындағы қүрамдас бөлік 

ішкі  қарама-қайш ылық  тенденциясына  байланысты.  Мысалы,  ме­

нингококк  қоздырғышының таралуы жөне  эпидемиялық процестің 

дамуы  паразит  популяциясыньщ сандық  мөлшерін  көбейтеді,  бірақ 

сонымен қатар халық арасында иммуңдық қабьщцамаушылық (қабагг- 

тың) пайда болуының себебінен қоздырғьшггың таралу мүмкіншілігі 

де шектеледі, осының салдарынан қоздырғыш популяциясыньщ мөл- 

шері де  азаяды.

Паразитарлық жүйенің адам қоғамымен қарым-қатынасын эпи- 

демиологиялық  өлеуметтік-экологиялы қ  жүйе  деп  атайды,  ягни 

эпидемиялық  процестің өлэкожүйелік деңгейі.

Эпидемиялық  процестің  өзінше  қүбылыс  ретінде  көрінуі  үшін 

оның биологиялық және алеуметтік бөліктерінің өзара қатысты болуы 

міндетті,  ягни  экожүйе  мен  соған  сай  өлеуметгік  сфераның  болуы 

міндетті,  тек  осы  жағдайдың  өзара  әрекеттестігінің  арқасында  эпи- 

демиялық процесс пайда болады.  Сондықтан эпидемиялық процесс 

биологиялық-әлеуметтік қүбылыс болғандықтан, ол өлеуметтік зад- 

дар мен  де,  биологиялық  заңдармен  де  реттеледі.  Эпидемиялық 

процестің  өлэкожүйе  деңгейіндегі  мөні  болып  адам  қоғамындағы 

паразит  экологиясы  саналады.  Эпидемиялық  процестің  эпизоотия- 

лык процестен айырмашылығы, бірінші жағдайда, процесс өлеуметгік 

жағынан  үйымдасқан  адамзат  қоғамында  өтеді,  ал  екіншісінде  -  

хайуанат популяциясыньщ арасында өтеді.  Эпидемиялық процестің 

экожүйе  деңгейінде  оньщ   қозғаушы  күш і  ретінде  эпидемиялық 

“үштіктің” әрекеттестігі саналса, өлэкожүйе деңгейінде адам өмірінің 

әлеуметгік-экономикалык  жағдайы  болады.

Еңді эпидемиялық  процестің басты  екі  деңгейін  жеке-жеке  тал- 

дайық.

Эпилемиялык процесгің экожүйе деңгейі, жоғарыда көрсетілгендей, 

паразитарлық  жүйеден  түрады.  Оның  қосалқы   бөліктері  болып 

гетерогенді  паразит  жөне  ие  популяциясы  саналады.  Бүл  бөліктер 

өзара  төн  берілу  механизмі  арқылы  сыртқы  орта  факторларымен 

әрекеттестікте  болады  (5-схема)

Жүйелік  әдіс  түрғысынан  қарағанда  эпидемиологиялық  эко- 

жүйе бір-бірінің қүрамына жүйелі кірген  өзара бағыньпігш  үш дең- 

гейден қүралады: экожүйенің өз деңгейі, паразитарлық жүйе деңгейі, 

популяциялық деңгей  (6-схема).

94

5 - с х е м   а  Эоидеммялык  пропестщ  экожүйе девгейініц  қүрылымы

6-с  х  е  м  а.  Эпвдемяялык  процесгің  эяожүйе деңгейінің морфологнялык  қүрылымы

Популяциялық деңгейдегі  (паразит популяциясы да,  ие  популя- 

циясы  да)  болатын  процестерді  медицина  ғылымының  басқа  сала- 

лары зертгейді (иммунология, генетика хөне т. б.). Белгілі бір мөлшер- 

де  популяция  ішіндегі  жағдайлар  эпидемиолог  маманына  да  қажет 

болуы ықтимал. Дегенмен, нагыз қажетгілік популяция ішіндегі про- 

цестерден  гөрі  паразитарлық  жүйе  деңгейіндегі  популяция  аралық 

(түр аралық)  өзара эрекеттестіхке эпидемиолог баса назар аударады. 

Осыган  байланысты  В.  Д.  Беляковтың  (1983)  эпидемиология  пөні 

тірі  ұйымдасқан  поиуляцияларды  зерттейді  деген  тұжырымдамасы 

негізінде  қате  екенін  атап  өту  керек.  Шындығында  эпидемиология 

ұщін  эпидемиялық процестін биологиялық  негізі  болып  саналатын 

паразитарлық жүйе мен әлеуметтік-экологиялық хүйе қажет,  осын- 

да  нағыз  эпидемиялық  процесс  қалыптасады.

Паразитарлық жүйе  көптеген  инфекциялық процестің иерархи- 

ясынан қүралады. Ол жеке ие популяциясының жиынтыгы. Әр жеке 

ие организмінде инфекциялық процесс тудыратьш қоздырғыш өмір 

сүреді.  Әрбір  жүқтырған  организм  (адам,  хайуанат)  паразитарлық 

жүйенің  бөлшегі  болып  саналады.  Бүл  организмдер  инфекциялық

95

7-с  х  е  м  а.  Инфеющялык  процесс  иерархиясыныа  морфологиялық  қүрылымы

процестің  иерархиялық  негізін  құрайды  жөне  антропоноз  бен  зоо- 

ноздар кезінде потенциалды инфекция қоздырғьш ш ньщ  көзі болып 

саналады.  Паразит  популяциясының  біразы  организмнен  ш ыққан- 

нан  кейін, сыртқы ортаның абиотикалық объектілерінде немесе тірі 

тасымалдаушыларда  орналасады.  Оларды  қоздыргыштьгң  қарьшды 

берілу факторларына айнаддырады.

Инфекциялық процестің иерархиясы да көп деңгейлі болып келеді 

және  олардың  өрқайсысы  өзіне  бағынышты  бөлшектерден  түрады 

(төменгі деңгейден жоғарғыға); Осы иерархиями төмендегі схемадан 

байқауға  болады  (7-схема).

Енді  осы деңгейлердің әрқайсысына қы сқаш а тоқталайық.

Субклеткалық  (молекулалық)  деңгей  паразит  пен  ие  организм- 

дерінің  нақтылы  өзара  өрекеттестігімен  сипатталады.  Паразитгің 

дамуы үшін ол неге қалыптасуы қажет? Мысалы, микроорганизмнің 

биохимиялық ортасы  паразитгің тағамдық  қажеттілігін  қамтамасыз 

ету  үшін  қажет,  ал  паразит  өзін  иенің  иммундык  механизмдерінен 

сақтанатын факторлармен қамгамасыз ету керек.  Бұл факторлар па- 

разиттің макроорганизм тініңде өсіп-өнуін, көбеюін қамтамасыз етеді 

Ол факторларды паразиттің вирулентгігі деп атайды.  Оған жататын- 

дар:  1) қоздырғыш клеткаларының кейбір бөліктері  ( мысалы,  пнев- 

мококкгарда-капсулдық  полисахаридтер,  түйнеме  қоэды рш ш ы н- 

да  -  глютамин  қышқылының  полипептиді,  т.  б.;  2)  қоздыргьпігтың

96

макроорганизм клеткасына енуін үдстетін заттар (мысалы,  сгрепто- 

коккгардың  гиалуронидазасы,  тырысқақ  вибрионының  жөне  ши- 

геллдердің нейраминидазасы;  3)  улық белсенділігі бар заттар  (экзо- 

жөнс  эндотоксиндер,  ферменттср).

Макроорганизмнің  қорғану  қызметі  биологиялық белсенді  зат- 

тарды  шыгарумен  іске  асады  (интерферон,  антиген,  комплемент, 

иммунды  глобулиндер жөне т.  б.).

Бұл деңгейді  генетика,  молекулярлық биология,  биохимия,  им­

мунология жөне т. б. ғылымдар зерттейді. Эрине, осы ғылымдардың 

зерттеу  нөтижесін  эпидемиолог  мамандар  өруақытта  тиімді  пайда- 

лануы  қажет.

Клеткалық деңгей  паразитпен  өзара  әрекеттестікте, болған  иенің 

клеткасымен  көрінеді.  Бұл  өзара  өрекеттестік  қоздырғыштың  мак­

роорганизм  клсткаларының сыртында немесе ішінде  болуы түрінде 

білінеді.  Қоэдырғыштың клетка ішінде  орналасуы оны антиген мен 

фагоцитгерден  сақтайды.  Мұңдай  паразитизм  түрі  факультативті 

(мысалы, шигеллердер, бруцеллдер, сальмонеллдер, менингококктар, 

гонококкгар,  т.  б.)  және  облигатты  (мысалы,  микоплазмалар,  рик- 

кетсийлер,  хламийдилер,  безгек плазмодиясы,  т.  б.)  болуы  мүмкін.

Қоздырғыштардың макроорганизмге  енуіне  кедергі  болатыңдар 

ретінде  иммунокомпетентгі  клеткаларды,  макрофагтарды,  грануло- 

циттерді атауға болады.

Клеткалық деңгейді  бактериология,  иммунология,  вирусология 

мамандары  зерттейді.  Эпидемиология  олардьщ  нөтижесін  толық 

пайдаланады.

Тіндік-мүшелік  деңгей  паразитгің  макроорганизм  мүшелері  мен 

тінін жергілікті жарақатгауы  болып табылады  (жергілікті  паразито­

ценоз). Ж еріілікті паразитоценоз дегеніміз паразитгің эволюциялық 

даму  барысында  белгілі  бір  мүшеге  жөне  тінге  таңдап  бейімделуі. 

Мысалы,  тырысқақ  вибрионы  аіцы  ішектің  кілегей  қабатына,  ш и- 

геллдер тоқ ішекке,  дифтерия  микробы  — көбінесе  мұрын-жүтқын- 

ш ақ кілегей қабатына бейімделеді.

Бұл  деңгей  патоморфология,  патоанатомия,  патофизиология 

гылымдарының зерттейтін объектісі.

Орпшизмдік  деңгей  жүйе  ретінде  инфекциялық  процесс  болып 

саналады.  Ол  макроорганизмнің  бүзылған  iimd  биологиялық  тепе- 

теңдік  пен  қорш аған  орта  тепе-теңдігін  қалпына  келтіру  мақсаты-

97

мен  макроорганизмнің бейімделу реакция  кешсні  ретінде  көрінеді. 

И нфекциялық процесс манифесті түрінен бастап, жеціл, тіпті, тасы- 

малдаушылық түріне  шейін  байқалады.  Ол  қоздырғыштың  биоло- 

гиялы қ  қасиетгеріне  жөне  макрорганизмнің  жеке  реактивтілігіне 

байланысты.

Бүл  децгейді  жүқпалы  аурулар  клиникасы,  ютиникалық  имму­

нология  зерттейді.

Осы деңгейде паразитарлық жүйенің өзінің тіршілік ету ортасы- 

мен  өзара  өрекеттестігі  басталады.  Бүл  деңгей  экожүйені  қүрайды. 

Паразитарлық  жүйенің  өз  бетінше  реттелу  механизмі  алдыңгы  та- 

рауларда толық қаралған.

Экожүйелік деңгейде эпңдемиялық жөне эпизоотиялық процес- 

тердің айырмашылыгы жоқ. Осыған орай паразитарлық жүйені эпи- 

демиялы қ  процеспен  теңцестіру  түбірімен  қате.  Тағы  да  қайталап 

айтамыз, паразитарлық жүйе тек эгшдемиялық процестің биология- 

лы к бөлігі  гана.

Паразитарлық жүйенің өлеуметтік ортамен өзара өрекеттестиінің 

арқасы ңда  ғана  эпидемиологиялық  экожүйе  эпидемиологиялық 

өлеуметтік экожүйеге айналады,  яғни тек осы жағдайда ғана эпиде- 

миялы қ процесс өзінше құбылыс  ретінде  пайда бсшады.

Бүл жерде есге болатын бір жайды ескеру керек.  Популяциялық 

экологияның  заңдарын  адамзат  қоғамыңда  пайдалануға  болмайды, 

өйткені  адам табиғи биоценозды  қүрмайды жөне қандай да биоце- 

нозға кірмейді. Биоценоз (тоіггану) — биологиялық қүбылыс, ал адам­

зат қоғамы өлеуметтік зандармен басқарылады (А. Г. Воронов,  1975).

Эпидемиялық  процестің  экожүйе  деңгейінде  кейбір  эпидемио- 

логиялық  қүбылыстар  жаңа  сапамен  сипатгалады.  Мысалы,  “қоз- 

дырғьші популяциясы” биологиялық табиғаты болганымен,  “инфек­

ция  көзі” деп  аталады. Антропоноадарда  “инфекция көзі”  адамның 

өлеуметтік мінезінің себепші болуы арқьшы анықталады, ал зооноз- 

дар  мен  сапроноздарда  адамның бақылауымен  іске  асады.  Паразит 

популяциясының биологиялық иесіне қызмет ететін “Homo sapiens” 

деген биологиялық түсінік  “халық” деген әлеуметгік түсінікке ауы- 

сады.  Оның  инфекцияға  биологиялық  кабылдағыштығы  жөніндегі 

қүрылымы  өлеуметтік  факторлармен  бақыланады  (туу,  миграция, 

иммундық аддын алу және т.  б.).

жүктеу/скачать 31,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: