Қоғамдық бақылау сыбайлас жемқорлыққа қарсы тетік ретінде «Қоғамдық бақылау»

Қоғамдық бақылау сыбайлас жемқорлыққа қарсы тетік 
ретінде 
«Қоғамдық бақылау» ұғымы ғылыми әдебиетте белсенді 
пайдаланылады, нормативтік құқықтық актілерде 
пайдаланылады. Ғылыми және тәжірибелік қызметте 
«бақылау» термині өте жиі қолданылады. Ғалымдар оған 
әртүрлі: құрал, фактор, нысан, элемент, функция, қызмет, 
жүйе, шарт, реттегіш, кепілгер, құбылыс, институт және әдіс 
ретінде түсінік береді. 
Қоғамдық азаматтар мен қоғамдық бірлестіктер жүзеге 
асыратын бақылау мемлекеттік органдардың қызметін 
бақылауды білдіреді. Қоғамдық қатысу идеясы қоғамдық 
істерді басқару процесіне басқарушыларды тартуды немесе 
қосуды болжайды. Қоғамдық бақылау «мемлекеттік билік пен 
жергілікті басқаруды қоса алғанда, олардың жұмысын 
оңтайландыру мақсатында қоғамның қоғамдық институттар 
қызметін бағалау мен есепке алуды жүзеге асыруының» 
маңызды құралы болып табылады. 
Жалпы қоғамдық бақылау қоғамның негізгі функцияларының 
бірін білдіреді, оның субъектілері азаматтар мен олардың 
бірлестіктері, сондай-ақ негізгі объектілері – мемлекеттік 
органдар мен олардың лауазымдық тұлғалары болып 
табылады. Қоғамдық бақылау мемлекеттік органдар мен 
азаматтардың коммуникациялары саласында жария саясатта 
азаматтардың тікелей қатысуын, азаматтардың әлеуметтік 
белсенділігінің нысаны ретінде қатысады. Бұл ретте қоғамдық 
бақылау проблемаларды анықтауды және оны шешу үшін 
ресурстар қалыптастыруды талап етеді. Мемлекеттік органдар 
жұмысын қоғамдық бақылау демократияның базалық 
элементі болып табылады. Қоғам мемлекетке өкілеттіктер мен 
ресурстар бере отырып, олардың мақсатты пайдаланылуын 
бақылау үшін барлық негіздерге ие. Қоғамдық бақылау – бұл 
азаматтардың мемлекеттік органдардың өз міндеттерін 
орындауын, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін 
сақтауын қадағалауы. Осылайша, қоғамдық бақылау – бұл 

қоғамдық ұйымдар мен бастамалық топтардың азаматтардың 
құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықты тоқтату және 
оған жол бермеу мақсатында азаматтардың құқықтары мен 
заңды мүдделерінің мекемелер мен мемлекеттік органдарда 
және жергілікті басқару органдарында, меншіктің әртүрлі 
нысандарындағы кәсіпорындарда сақталуын қадағалауы. 
Қоғамдық бақылаудың негізгі қағидаттары мыналар болып 
табылады: – қоғамның жетілуі; – тәуелсіздік; – адам 
құқықтарын және заң талаптарын талап етудің 
қағидаттылығы; – мемлекеттік органдар мен жергілікті 
басқару органдары қызметінің жариялығы мен ашықтығы; – 
мемлекет пен қоғам арасындағы өзара сыйластық пен 
серіктестік қатынастар. Қоғамдық бақылау:
1) қоғамның барлық мүшелерінің мүдделері мен 
қажеттіліктерін бірыңғай басқарушы еркіне біріктіретін 
қоғамды және оның жекелеген институттарын басқару 
нысандары ретінде болады;
2) әртүрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің теңгерімін 
қамтамасыз ету және осы мүдделердің қайшылықтарына жол 
бермеудің негізгі құралдарын білдіреді; 
3) кейінге қалдыратын міндеттерді шешу үшін күш-жігерді 
үйлестіру мен біріктіру әдісі болып табылады;
4) бұзушыларды анықтауға және қоғамдық талқылаудан 
бастап құқық бұзушыларға мәжбүрлі сипаттағы шараларды 
қолдануға әсер етуі мүмкін құқықтық жауапкершілікпен 
аяқталатын оларды қоғамдық жауапкершілікке тарту тетігін 
әзірлеуге мүмкіндік беретін әлеуметтік нормаларды 
орындаудың кепілі ретінде болады;
5) кез келген қоғам мен оның негізгі институттарының бірінің 
жан жақты ажырамас өкілеттігі болып табылады. Қазіргі 
заманғы Қазақстанда мемлекеттік органдар қызметін 
қоғамдық бақылау тетігін дамыту мәселесі аса өзекті болып 
табылады. Қазіргі уақытта қоғамдық бақылау жүйесін 
қалыптастыру жүргізілуде, қоғамдық бақылау тетіктерін 
бекітетін нормативтік құқықтық базаны қалыптастыруға 

талпыныстар жасалуда. Республикалық, өңірлік және 
жергілікті деңгейлерде қазақстандық қоғам мен мемлекет 
арасында тең құқықты серіктестік тетіктерін әзірлеу қажет. 
Мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-
қимыл саласындағы азаматтық қоғам институттарымен өзара 
іс-қимыл жасасуының негізгі нысандары мыналар болып 
табылады: 
– мемлекеттік құрылымдар қызметін мемлекеттік бақылау; 
– қазақстандық заңнаманы сақтаудың қоғамдық сараптамасы; 
– азаматтардың жергілікті мәндегі мәселелерді шешуге 
қатысуы; 
– мамандандырылған кеңесші, консультативтік, үйлестіруші 
және сараптамалық органдарды құру. Қоғамдық бақылау 
жүйесін жалпы қамту, жалпыға жариялау, жариялылық, 
міндеттілік, нысандардың көп түрлілігі және қоғамдық 
мүдделерді қорғауға ат салысатын белгілі бір топ өкілдерінің 
қоғамдық бақылау органдарын заңды деп тануы 
қағидаттарында құру ұсынылады. Сыбайлас жемқорлықты 
қоғамдық бақылау институттары Сыбайлас жемқорлықты 
қоғамдық бақылаудың негізгі институттары мыналар болып 
табылады: – қоғамның әртүрлі көзқарастарға ие әртүрлі 
әлеуметтік-мәдени және кәсіби топтарының мүдделерін 
танытатын саяси партиялар; мемлекеттік биліктің заңнамалық 
(өкілеттік) сайлауларында осы немесе өзге партия 
сайлауларының сайланушылары атқарушы биліктің саяси 
бағыттылығын негіздемелі бақылайды, сондай-ақ олардың 
сенімін ақтамаған партияларға сенім білдіруден бас тартады; 
– ол арқылы еңбек ұжымдары өз мүдделерін таныта алатын 
кәсіби одақтар; – мемлекеттік органдарда қоғамның 
мүдделерін қорғау және таныту үшін құрылатын қоғамдық 
ұйымдар мен коммерциялық емес сипаттағы бірлестіктер; – 
мемлекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарының 
қызметін қоғамдық бақылауды жүзеге асыратын қоғамдық 
кеңестер; – сайлауды өткізу барысын бақылауды және 
қолданыстағы сайлау заңнамасын сақтауды жүзеге асыруға 

қатысатын бақылаушылар. Сыбайлас жемқорлықты тиімді 
болдырмауды қамтамасыз ету үшін азаматтық қоғам 
институттарын (үкіметтік емес ұйымдарды – ҮЕҰ) дамыту 
және сол арқылы олардың мемлекеттік органдарға әсер етуін 
күшейту қажет. Қоғамдық ұйымдар мемлекеттік органдардың 
қызметін анағұрлым ашық, айқын ететін заңдарға өзгеріс 
енгізе алар еді, мемлекеттік басқарудың көптеген 
процестерінде қоғамдық, оның ішінде заң шығару процесіне, 
бюджеттік және сайлау процестеріне қатысуды болжай алар 
еді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жасау үшін 
шешімді мәселелер сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет 
қалыптастыруға және азаматтық құралымдарды дамытуға, 
осы процеске ҮЕҰ және барлық деңгейдегі мемлекеттік 
органдар өкілдерін тартуға ие болады. 
Қоғамдық бақылау кезеңдері 
1. Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымдық 
тұлғаларының шешімдері мен әрекеттерін жүйелік 
мониторингілеу. Оны жүзеге асыру үшін бәрінен бұрын, 
осындай органдар мен адамдар қызметі туралы жеткілікті 
толық және дұрыс ақпараттың, яғни барлық деңгейдегі 
мемлекеттік органдардың шешімдері мен әрекеттерінің 
азаматтар үшін айқындылығы мен ашықтығының болуы 
қажет. 
2. Мемлекеттік органдар мен олардың лауазымдық 
тұлғаларының шешімдері мен әрекеттерін қоғамдық 
сараптама. Қоғамдық бақылаудың осы кезеңін іске асырудың 
мәні мемлекеттік органдар қабылдаған актілер мен 
құжаттардың талдауын жасауда болады. Қоғамдық сараптама 
қоғамдық бақылаудың анағұрлым ресурсты қажет ететін 
кезеңі болып табылады – оны өткізу адами сонымен қатар 
қаржылық, материалдық ресурстарды тарту мен пайдалануды 
талап етеді.
3. Қоғамдық сараптаманың нәтижелерін мемлекет пен 
қоғамға жариялы түрде ұсыну, сондай-ақ қоғам мен 
мемлекеттік орган арасында мүдделер теңгерімін қамтамасыз 

ету. Қоғамдық бақылау жүйесінің жұмыс істеуі мынадай 
міндетті шарттар болғанда мүмкін болады: – қоғамдық 
бірлестіктің еріктілігі; – ақпаратқа қол жетімділік; – тәуелсіз 
БАҚ; – мемлекеттік органдардың демократиялылығы мен 
ашықтығы. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылда үш 
қағидатты іске асыру маңызды болып табылады: бақылау, 
есепке алу және ашықтық. Ашықтық пен жариялылық 
заңнамалық деңгейде қоғамдық бақылаудың көмегімен 
мүмкін болады. Ол құқықтық базаға, жағдайға нәтижелі әсер 
ету үшін құқықтық базаға ие болады. Қоғамдық бақылау 
сыбайлас жемқорлық қатынастардың туындауына ықпал 
ететін жағдайларды жою мен мүмкіндіктерді болдырмау, 
сыбайлас жемқорлық фактілерін анықтау және жолын кесу 
мақсатында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ету 
құралы ретінде азаматтар мен олардың автономды 
бірлестіктері жүзеге асыратын әрекеттердің ілеспелігін 
қамтиды. Қоғамдық бақылау жүйесі әрекеттерінің нәтижелері: 
сыбайлас жемқорлықты төмендету, азаматтардың мемлекеттік 
органдарға сенімін арттыру, мемлекеттік органдардың 
ашықтығы мен есептілігін арттыру, қоғамдық және 
мемлекеттік құрылымдардың әлеуметтік-экономикалық 
проблемаларды бірлесіп шешуі. Сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы іс-қимыл саласындағы қоғамдық бақылаудың тиімдігі: 
– азаматтық қоғам институттары өкілдерінің кәсіби даярлығы 
мен адалдығы деңгейіне; – мемлекеттік органдар мен 
жергілікті басқару органдарының қызметі туралы ақпараттың 
қол жетімділігін шын мәнісінде қамтамасыз етуге. Яғни, 
мемлекеттік органдар ұсынатын ақпарат қаншалықты толық 
және дұрыс болып табылады; мемлекеттік органдардың 
азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сыбайлас жемқорлық 
құқық бұзушылықтар туралы хабарламасын қамтитын 
өтініштерін қарау бойынша қызметінің тиімділігіне тәуелді 
болады. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы іс-қимыл жасау саласындағы қоғамдық бақылау 
жүйесінің қалыптасуы Қазақстанның әлеуметтік-

экономикалық дамуының қазіргі заманғы кезеңінде сыбайлас 
жемқорлықты ауыздықтау елдің экономикалық және саяси 
дамуының маңызды стартегиялық бағыттарының бірі болып 
табылады. Республиканың қауіпсіздігі мен тұрақтылығын 
қамтамасыз ету жеке кәсіпкерлікті дамытуға бөгет болатын, 
табиғи ресурстарды талан-тараж етуге әкелетін, ұлттық 
экономикаға тиімсіз инвестицияларды жүзеге асыратын және 
т.с.с. сыбайлас жемқорлық деңгейін төмендетусіз мүмкін 
емес. Осылайша, Қазақстанда сыбайлас жемқорлықпен тиімді 
күресу үшін қоғамдық, саяси және экономикалық салалардағы 
барлық стратегиялық міндеттерді шешу қажет. Қоғамның 
қолдауынсыз сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар тек қана 
жартылай әсер береді. Сондықтанда сыбайлас жемқорлықтың 
алдын алудың маңызды бағыты тиімді қоғамдық бақылау 
болып табылады. Тәжірибе көрсеткендей, азаматтардың 
қоғамдық-саяси белсенділігінің төмендігіне қарамастан 
Қазақстанда қоғамдық бақылау жүйесінің қалыптасуы 
басталды. Қазақстанда қоғамдық бақылау жүйесін 
қалыптастыру процесінің маңызды кезеңдері «Сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы күрес туралы» (1998 ж.), «Мемлекеттік 
қызмет туралы» (1999 ж.), «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-
қимыл туралы» (2015 ж.), «Қоғамдық бақылау туралы» (2015 
ж.) заңдарды қабылдау, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес 
жөніндегі арнайы мемлекеттік орган – Қазақстан 
Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігін құру болды. 
Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті орган, сондай-
ақ оның аумақтық департаменттері қоғаммен өзара іс-қимыл 
жасасу, мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын; 
азаматтардың өтініштерін қарау сапасын іс жүзінде бақылау 
бойынша жұмысты бастады. Осының арқасында Қазақстанда 
мемлекеттік аппарат жұмысының, мемлекеттік қызметтер 
көрсетудің тиімділігі мен айқындылығы артып келеді, 
бизнеске әкімшілік жүктеме төмендеуде, сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы заңнама жетілдірілуде. Азаматтарға 

сыбайлас жемқорлық фактілері туралы хабарлау мүмкіндігін 
беру үшін әртүрлі нысандағы интернет-қабылдаулар, ресми 
сайттарда тиісті бөлімдер, шұғыл желілер, сенім телефондары 
ұйымдастырылған. «Қазақстан Республикасының 2015-2025 
жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы 
стратегиясы» қабылданды. Бұл маңызды стратегиялық 
құжатта сыбайлас жемқорлыққа саясат тұжырымдамасы 
бекітілген және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін 
төмендетуге ықпал ететін іс-шаралар кешені әзірленді. 
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асырудың 
маңызды қадамы Құрылымдық реформаларды іске асырудың 
2014-2015 жылдарға арналған жол картасының ҚР Үкіметінің 
2014 жылғы 24 қазандағы № 1012 қаулысымен бекітілуі 
болды. Осы құжатта таяудағы перспективада бизнесті дамыту 
үшін тосқауылдарды жою бойынша, сондай-ақ сыбайлас 
жемқорлықты төмендету бойынша кезек күттірмейтін 
шаралар белгіленген. Жол картасында сыбайлас жемқорлыққа 
қарсы тиімді күрес жүргізу мақсатында Қазақстан 
Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес 
бойынша мемлекеттер тобына (ГРЕКО) кіруі және Сыбайлас 
жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы 
конвенцияға және 2020 жылға дейінгі сыбайлас жемқорлық 
үшін азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы конвенцияға 
қосылуы бойынша, ҚР Үкіметіне 2017 жылғы 1 қаңтардан 
бастап халықтың табыстары мен шығыстарын жалпы 
декларациялауға көшуін көздейтін заң жобасын енгізу 
бойынша мәселе қарастырылды [6]. Қазіргі уақытта 
мемлекеттік органдардың қызметін бақылауды жүзеге 
асыруды реттейтін мынадай үш негіз қалаушы заң 
қабылданған: «Қоғамдық кеңестер туралы» 2015 жылғы 2 
қарашадағы № 383–V Қазақстан Республикасының Заңы. Осы 
Заң қоғамдық кеңестердің құқықтық мәртебесін, халық 
алдында есеп беретін мемлекет қалыптастыру жөніндегі 
мемлекеттік саясатты іске асыруға, барлық деңгейлердегі 
мемлекеттік органдардың шешімдер қабылдауына 

коммерциялық емес ұйымдардың, азаматтардың кеңінен 
қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған қызметін 
қалыптастыру және ұйымдастыру тәртібін айқындайды; – 
«Ақпаратқа қол жеткізу туралы» 2015 жылғы 16 қарашадағы 
№ 401-V Қазақстан Республикасының Заңы. 
Қазіргі уақытта дербес институт ретінде қоғамдық бақылауды 
заңнамалық бекітумен, оның ұғымын, міндеттері мен 
қағидаттарын айқындаумен қатар нақты мемлекеттік 
органдардағы қоғамдық бақылау мүмкіндіктерін кеңейту 
маңызды.