«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде

© 2019 Al-Farabi Kazakh National University 
ISSN 1563-0323, eISSN 2618-0782 Филология сериясы. №4 (176).2019 https://philart.kaznu.kz
86
ҒТАМР 811.512.145 https://doi.org/10.26577/EJPh-2019-4-ph12
Е. Ауғали
,
ф.ғ.д., Орталық Минзу университетінің профессоры, 
Қытай, Бейджиң қ., e-mail: e.awghaliy@163.com
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІ ТІЛІНДЕГІ ДАУЫСТЫЛАР 
Ä
/I
 ЖӘНЕ 
E 
 
(«Тониқұқ», «Күлтегін» ескерткіш мәтіндері негізінде)
Аңдатпа. 
Бар, олар дауыстылардың сингармонизмі бойынша екі группа құрап, дауысты 
дыбыстардың жабық жүйесін қалыптастырады. Орхон ескерткіштерінде 
e
таңбасы жоқ, жазуды 
оқу практикасында, кейбір мамандар қысаң дауысты дыбыс 
e
-нің бар болу мүмкіндігін ортаға 
қойса да, теориялық пайымдаулар дүлдамал, тәжірибеге негізделіп көзқарас білдіруге құштар. 
Мақаламызда 
ä
 
мен 
i
-нің орфографиялық ерекшеліктеріне негізделіп, Орхон ескерткіштерінің 
тілінде дауысты дыбыс 
e
бар екендігін ортаға қояды.
Дауысты 
i-
нің басты сипаты тіл алды дауысты дыбыс, 
p
таңбасы сөзде дауысты дыбыс 
үндестігіне сәйкес жіңішке дауысты дыбыс 
i
-ге тән болып, таңба мен дыбыс қатысы айқындалады.
Орфографиялық ережеге сәйкес сөз басында келетін 
ä
жазуда көрсетілмейді, керісінше сөз 
басындағы 
i
-ні жазбауға болмайды. Бұл ереже ескерткіш мәтіндерінде кемелді жүйе нормасында 
сақталған.
Морфологиялық түрленуге түспеген сөздің бірінші буынындағы дауыссыздардан кейінгі a
(
ä
)
екі ескертіш мәтінінде де кездеседі, орфографиялық ережеге сәйкес a
(
ä
) 
жазылмайды.
Мақалада «Тоныкөк», «Күлтегін» ескерткіштерінің мәтініне текстологиялық талдаулар 
жасалған. Екі ескерткіштегі дауысты және дауыссыз дыбыстарды оқумен байланысты 
фонетикалық талдаулар жүргізілген. Ескерткіштердегі әріп пен дыбыстың сәйкестіктері 
қарастырылып, қазіргі тіл дыбыстарымен салыстырылып талданған.