Реферат тақырыбы: Болмыс. Онтология және метафизика. Орындаған: Берікбаева Дина Жетекші: Рахметуллин
жүктеу/скачать 36,97 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жетекші: Рахметуллин Аман Семей қ. 2023 ж Болмыс. Онтология және метафизика
|
Alikhan Bokeikhan University РЕФЕРАТ Тақырыбы: Болмыс. Онтология және метафизика . Орындаған: Берікбаева Дина Жетекші: Рахметуллин Аман Семей қ. 2023 ж Болмыс. Онтология және метафизика Болмыс- тарихи қалыптасқан, мағынасы терең философиялық ұғым.Ол бол, болу секілді түсініктердің баламасы.Бұл ұғым айнала қоршаған ортаны біртұтас деп танудан туындаған.Болмыс туралы түсініктер көне философияда қалыптасты. Мысалы, Парменид болмыс - бұл тірлік, одан басқа ешнәрсе емес деп түсіндірді. Дін үстемдік еткен орта ғасырларда болмыс құдай жаратқан әлем деп қарастырылған. Құдай барлық тіршіліктің шыңы, мәні, шынайылық делінген. Пантеизм аясында табиғатта Құдай бастамасы тоғытылған. Бұл уақытта Дж.Бруно әлемнің көптігі идеясын ұсынды. Философияда, өнерде адамның керемет күштілігі, ұлылығы туралы ойлар кеңінен тарай бастаған. Болмыс теориясына Н.Коперник, И.Ньютон үлкен үлес қосқан. Немістің классикалық философиясы болмыс туралы ілімдердің екі бағытын біріктірді. Мәселен, Гегель нағыз болмыс деп абсолюттік идеяны, ал Л.Фейербах болмысты табиғат деп қарастырған. Келтірілген түсініктерд іжинақтай отырып, болмыс дегеніміз- дүниеде бар барлық құбылыстарды, заттарды, процестерді білдіретін ұғым деп пайымдауымызға болады. Яғни ол шексіз көп материалдық және рухани әлемдегі барлық құбылыстарды білдіреді. Мән және бар болу. Мән-дүниедегі заттар мен процестердің қажетті жақтарын, танымның сатыларын бейнелейтін философиялық категория. Аристотель Платонның мәңгілік идеялар дүниенің түпкі мәні деген көзқарасын сараптай отырып, мәні болып тұрған заттан мән бөлек мәңгі өмір сүре алмайды деген тұжырым жасайды. Оның ойы бойынша, мән тек сезімдік заттың игілігінде ғана бола алмайды. Кант бізден тыс дүниедегі мәннің болу мүмкіндігін мойындай отырып, оны танудың белгілі бір шегі бар екенін жазды. Гегель мәнге құбылыс тән, ал құбылыс -- мәннің, яғни "абсолюттік идеяның" сезімдік нақтылығын білдіреді дейді және құбылыстың жалаң қатынас емес, тереңде өтіп жататын қатынастардың тұтас бір аясы екенін айтты. Онтология-болмыс туралы ілім Онтология (грекше ontos-болмыс) - болмыс ұстаным дарын, оның құрылымы мен заңдылықтарын қарастыратын философияның бір саласы. Онтология терминін алғаш енгізген неміс философтары Р.Гоклениус пен Х.Вольф. Бұл философтардың пікірінше онтология адамның шынайы дүниемен байланысын түйсік пен емес ақыл-парасат, абстракциялық рух арқылы таниды. Олар Онтология бүкіл дүниенің негізі мен мәнін болмыстағы алуан түрлі құбылыстардың себебін, дамуын түсіндіретін бірден-бір ғылым деп есептеді. Парменид пен Зенон болмыс, бейболмыс жайында Парменидтің ойынша, Дуние жөніндегі ақиқатқа бір ғана жол бар - ол: бар нәрсе бар, ал жоқ нәрсе - жоқ, өмір сүрмейді. Олай болса, бізге жалғыз ғана жол қалады - ол Болмыс. Болмыс туылған жоқ әрі жоғалмайды да. Өйткені, болмыс бейболмыстан пайда бола алмайды. Оның себебі бейболмыс - жоқ. Болмыстан ешнәрсе пайда болмайды, өйткені, ол өмір сүріп жатыр. Болмыстың уақыты - мәнгілік, қазір, өйткені өткен шақ - ол жоқ, ал болашақты алатын болсақ - ол да әлі жоқ. Болмыс турақты және қозғалыссыз, өйткені қозғалысты мойындау бейболмысты мойындауға тең, ал ол - жоқ."Мұндай тұжырымдарға мен ақыл-ой арқылы келдім, -дейді Парменид. Зенон Парменидтің тұжырымдарын қолдаған ойшыл болды. Ғылыми таным философиясының мәнін жән мақсатын анықтау үшін философия туралы философия тарихында айтылған анықтамаларды қарастырып көрейік, себебі, К.Ясперстің сөзімен айтсақ, философиялық пайымдау дегеніміз философия тарихына үңілу. Сократ: "Философия - ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету". Геродот: "Философия - білімді, ақылдылықты сүю". Аристотель: "Философия - ғылымдар негізі". Ортағасырдың діни ойшылдары: Августин: "Философия - ақылдылыққа құштарлық " - десе, Декарт: "Философия - даналық, адам танып-біле алатын заттар туралы егжей-тегжейлі, жан-жақты білім" - дейді. Осы анықтамаларға сүйене отырып, философиялық білім және оның негізгі белгілері туралы тұжырымдар жасасақ: Философия даналықпен, ақыл-оймен байланысты. Философия терминінің өзі грек тілінен аударғанда phileo - сүйемін, sophia - даналық дегенді , басқаша айтсақ, даналыққа құштарлық дегенді білдіреді. Философияның басы - таңдану. Сократ "Менің білетінім - мен ештеңе білмеймін" дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады. Ғылыми таным философиясын білімге еркіндік, тәуелсіздік тән. Адамның объективтiк дүниенi танудың алғашқы формалары-дүниенi сезiну және дүниенi қабылдау - эмоционалды-сезiмдiк сфералармен, түйсiктермен байланысты болады. Әрбiр адам жастайынан дүниенi танып бiле бастайды, заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтайды (мыс.оптимистiк және пессимистiк көзқарастар дүниенi сезiну мен байланысты,ал сол сезiмдер негiзiнде қалыптасқан образдар мен бейнелер мыс.белгiлi бiр өткен немесе келешекте болатын өмiр жағдайларын елестету, дүниенi қабылдау болып табылады). Дүниенi сезiну мен қабылдау адам өмiрiнде маңызды орын алады,бiрақ құбылыстар мен процестердiн терен мәнiң,олардын себептерi мен салдарын түсiнуге мүмкiндiк тудырмайды. Ондай мүмкiндiк тек дүниетаным негiзiнде қалыптасады. Адам заттар мен құбылыстар жайында бiлiмдер жинақтай отырып, дүние неге былай құрылған,адамның тууы мен өлiмiнiң, бақыты мен қайғы - қасiретiнiң себебi неде деген мың-сан сұрақтар қойып,оларға жауап iздейдi. Бұл сұрақтарға адам өзiнiң мәдени денгейiне байланысты, арнаулы немесе жалпы бiлiм дәрежесiне орай,әр түрлi өзара әнгiмелесудiң әсерiмен және бұқаралық ақпарат құралдары мен әдеби кiтаптардан алынған мағлұматтарына қарай жауап бере отырып,өзiнiң жеке өмiрлiк философиясын,өз дүниетанымын құрастырыды. Дүниениетаным дегенiмiз адамның дүниенi түсiнү,оны бағалаудың принциптерi мен әрекеттерi, бiлiмi мен сенiмi,ой-пiкiрлерi мен құндылықтарының синтезi, жинтығы. Кейiн,адамның бiлiмдерi мен сенiмдерi бiркелкi жинақтала келiп, дүниенiң өзгерiсi мен дамуы туралы кең көлемдi көзқарас, ой-пiкiрге айналады (дүниетаным дүниеге көзқарсқа айналады). Дүниедегi өзiнiң орны туралы,жеке және қоғамдық өмiрдiң мақсат-мүдделерi туралы,өзiнiң өмiрлiк ұстанымы мен iс-әрекетi туралы ойлана отырып адам белгiлi бiр көзқарастарға келедi. Дүниеге көзқарас дегенiмiз-айнала қоршаған орта, бүкiл әлем,тұтас дүние туралы,ондағы адамның орны,тiршiлiктiң мән-мағынасы туралы көзқарастардың пiкiрлер мен түсiнiктердiң жүйеленген жиынтығы. Дк-сезiмнен,нанымнан,танымнан тұрады. Мифтiң негiзгi қызметi- дүние қайдан пайда болғаның түсiндiру,этикалық және эстетикалық түсiнiктер арқылы белгiлi бiр мораль нормалары менқұндылықтар жүйесiн орнықтыру. (мыс.Сфинкс туралы миф табиғаттын құпиясын бiлдiредi; Кентаврлар-адамның хайуаннаң жаралғаның бiлдiредi, Прометей-оттың пайда болуы, Икар-аспанға ұшу ұмтылысын бiлдiредi, Сизиф-өмiрдiн мәнiң түсiну әрекетi.) Мифтердi тек ертегiлер,аңыздар деп түсiнген дұрыс емес, өйткенi миф бұл индивидтiң қоршаған әлемдi игеруi,адамдардың табюиғаттаң және әлеуметтiк ортадан болмыстан тәуелдiлiгi және мифтерде дiннiң, философияның, ғылымның бастамалары бар.Мифтердiң дiннең айырмашылығы сенiмге ғана емес,ақал - ойғада,парасаттылыққа да сүйену. Мифтер өздерiнiң мазмұнына қарайкосмогониялық-әлемнiң жаратылысы туралы,теогониялық-құдайлардын пайда болуы туралы,астрогониялық-планеталар мен жұлдыздар туралы, антропогендiк - адамның пайда болуы, этногендiк-рулар мен тайпалар туралы, эхатологиялық - ақрзаман, топан суы туралы, каһармандық т.б. болып тарайды. Сондықтан, мифология-адамдардың өздерiн қоршаған орта туралы түсiнiгiн тарихи, өздiгiнен долды деп сенетiн түрлi бейнелер, кейiпкерлер мен өқиғалар арқылы жеткiзуi деугеде болады. Мәселе шешу Мифтер мен мифологияны дүние таным ретiнде тек алғашқы қауымның даму денгейiмен байланыстырады. Ал,мифология рухани-практикалық феномен ретiнде қоғам дамуының басқа кезендерiнде де,әсересе қазырғы заманда өмiр сүредi деп айтуға болама (мыс. 20ғ. Д.Джойстың,Ф.Кафканың,ТМанның,Ч.Айт матовтың т.б.әдеби шығармаларында дәстүрлi мифтер тек пайдалана ғана қоймай ерекше өзгертiлiп те қойған) Дiн-дк шындық дүниенi бұрмалап бейнелендiрушi формасы болып табылыды,өйткенi ол дүниенiекiге бөлiп қарастырады және ғаламат күшкесенiм-дiни сананың негiзi болып табылады. Дiн-рухани мәдениеттiң бөлiгi,ең тұжырымды түрде Құдай мен адамның арақатынасы,адамның танымнаң тыс күштердi мойындау және соған илану деп анықтауға болады (дiн-алғашқы қауымда пайда болды-тотемизм, фетишизм, анимизм; ұлттық, мемлекеттiкдiндер - индуизм, иудаизм; әлемдiк дiндер-буддизм, христиан, ислам). Абайдың дүниетанымы біздің алдымызда қалыптасқан көзқарастар жүйесі ретінде пайда болады. Біз оның рухани жетілу кезеңдерін қадағалай алмаймыз, өйткені бізде ерте шығармашылық үлгілері де, мемуарлық әдебиеттер де жоқ. Алайда, оның әлемге және адамға деген көзқарасын Абайдың замандас ақындарының дүниетанымымен салыстыра отырып, біз ойық тұңғиықты табамыз. Абай олармен іс жүзінде бірде-бір маңызды проблемада, ең алдымен адамның орны мәселесінде келіскен жоқ. Адамға деген көзқарас және осы көзқарастың көрінісі көбінесе философияны да, уақыт әдебиетін де анықтайды. Абайдың замандастары-түрлі философиялық бейімділіктің ақындары. Классик Дулат пен Шортанбайдың -- оның өлеңдерінде көрініс тапқан діни бағыттағы ақындардың поэзиясы мен көзқарастарынан қатты бас тартқаны белгілі. Алайда, дәл осы ақындар қазақ әдебиетінде алғаш рет исламның көшпенділердің пұтқа табынушылық әлеміне енуіне байланысты пайда болған идеялар драмасын бейнелеген. Көпшілік салт-жораларды қарапайым орындау деп түсінетін діннің өзі бұрын-соңды болмаған дүниетанымдық қақтығыстардың сахнасына айналды. Құран ілімін ашық қабылдамаған, оны ерте орта ғасырлардан бастап (персо-тәжік ақындары -- және олардың арасында Ұлы күпір Хайям) өлеңдерінде бейнелеген көптеген ақындар болды. Жас кезінде шығыс ақындарының түпнұсқасында оқи отырып, Абай сенім мен дінбасыларға деген мұндай күмәнді қатынасты білмеді. Қазақ даласында кеңінен танымал Дулат пен шор-таңбайдың өлеңдері одан жауап -- тану мен қолдауды немесе оппозициялық қатынасты талап етті, Абай өзінен бұрынғылардың поэзиясы мен дүниетанымынан бас тартуды, Исламды дәріптеуді емес, өзінің бар екенін басқа конфессияларға, ең алдымен христиан дініне қарсы тұру ретінде білетіндігін білдірді. Құдай тақырыбының поэтикалық интерпретациясы шындықты табу мәселесін емес, даланы зорлық-зомбылықпен христиандандыру, экономикалық және саяси құлдыққа қарсы тұрудың идеологиялық сәтін қамтыды, Дулат пен кейінірек Шортанбай исламның кешірім сұраушылары болды, олар Құдайды түсінуде, діннің адамдар үшін маңыздылығында өте тікелей, олардың философиялық жүйесінде ойдың қозғаушы күші болып табылатын ішкі қайшылықтар жоқ. Адам-Алланың қызметшісі, тек осындай орын Әлеуметтік және моральдық жағынан гетерогенді болып табылатын орасан зор бұқара үшін діни қазақ поэзиясымен анықталады. Бір жағынан, бұл үлкен теңдеу -- бай және Қайыршы, екінші жағынан, діни қызметкерлер әрқашан шындықты ұстанбады, маңызды өмірлік мәселелерді шешуде билік басындағылардың жағына сүйенді. Осылайша, кедейлер көбінесе билік алдында ғана емес, діни қызметкерлердің әрекеттері мен Құдайдың алдында кінәлі болды. Әлемдік әдебиет тарихында Лирикада көрсетілген клерикализмнің бір түрі белгілі, бұл түр рухани өлеңдер, діни поэзия үшін ең қолайлы, бұл психологиялық негіздемеге ие. Құдайдың алдында барлық нәрсеге бағынатын және тәуелді адамның позициясы Алланың қызметшісінің бейнесін жасады -- ойда да, іс-әрекетте де өзіне тиесілі емес. Ол әлемді тыйым салулар тізбегі ретінде қабылдады, сондықтан шындықты іздеу ынталандырылмады. Адамның мұндай философиясы тиісті этика мен эстетиканы -- адамгершілік пен адам өміріндегі әдемі нәрсені тар түсінуді тудырды. Ақын және ойшыл Абайдың қалыптасуында рухани қалыптасудың, өмірде өз орнын табудың рөлі зор болды. Бұл мәселеде дін маңызды рөл атқарғаны сөзсіз. Абай Құранның діни мәтіндерін терең сүйетіндер мен білгірлердің ортасында өскендіктен және ол өзі медреседе исламның негіздерін білгендіктен. Қазақ халқының алғашқы ағартушылары -- Шоқан, Иырай, Абай прогрессивтілігін растай отырып, біз дін олардың рухани қалыптасуында нені білдіретіні туралы мәселені әрқашан мұқият айналып өттік. Қазақтардың ежелгі нанымдары Ш. Уәлихановты, и. Алтынсарина "мұсылмандық негіздерін" құрды мұсылман-мандық тұткасы -мектептерде ислам дінін ұстанушылар үшін Құдай сөзі оқытылатын оқулық. Абай үшін дін М.Әуезовтің ("Абай Құдайының табылуы-оның жан-жақты ойлау қызметінің бір жағы"), оның әлем туралы білімінің бір бөлігі болды. Бұл жеке тұлғаны қалыптастырудағы үлкен қадам болды. Ежелгі көшпенділер дінінің (пұтқа табынушылықтың) барлық тартымдылығымен діни рәсімдер мен жоғары күшке жүгінулерде бақсы немесе "Құдайдың тағдырын көрушілер мен басшылардың рөлін атқарған басшы" үлкен рөл атқарғанын атап өткен жөн. Көпшілік бақсыға, оның басқа әлем күштерімен қарым-қатынас жасаудың ерекше қабілеттеріне сенді. Көшпенділердің өздері өздерін басшы мен бақсының ерекше дарындарына қол сұғуға құқылы деп санамады, Сондықтан Құдайдың өзіндік хабардарлығы дамымады. Белгілі бір діннің қатарына өту сананың үлкен өзгеруін білдіреді-адам Құдайға тікелей жүгінеді. Тұлғаның дамуы, бас тарту, рулық, өмірді біртұтас монолитті қабылдаудан бас тарту рухтың революциясын да, жаңа моральды да қажет етті. "Құдайды тану туралы мистикалық идеялар адамдардың өмір сүру жағдайларының әсерінен "төменнен" пайда болды. Кәсіби теологтардың қызметі нәтижесінде олар біртіндеп жүйеленді, өзара әрекеттесуге ұшырады, рационализация белгілі бір философиялық категориялардың торына енгізілді, теориялық жүйелерді құру нормаларына сәйкес ұйымдастырылды, логикалық байланыстармен толықтырылды, соңында діни сананың басқа теологиялық деңгейін белгілейтін тұтас тұжырымдамалық доктрина түрін алды". Көрнекті мәдениет қайраткерлері қандай да бір жолмен адамның, адамдардың, қоғамның Құдай туралы мистикалық идеялардан саналы, ғылыми (теологиялық) түсінікке дейінгі бүкіл күрделі жолын көркем түрде көрсетті. Көбінесе бұл жолды олар шындықты іздеу ретінде қабылдады. Бұл жолда жаңа идеялар, жаңа моральдық құндылықтар пайда болды. жүктеу/скачать 36,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|