Саясаттану
жүктеу/скачать 15,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тоталитарлық саяси жүйенің үлгілері: бұрынғы фашистік Германия,
Италия, бұрынғы дүниежүзілік социалистік мемлекеттер. Қазіргі кезде бұл елдердің көбінде демократияландыру процесі жүріп жатыр. Дегенмен, осындай саяси жүйе дүние жүзінде әлі де біраз мемлекеттерде сақталуда. Тоталитарлық саяси жүйеде азаматтардың биліктен тәуелсіз ұйымдарға қатысуына жол берілмейді. Бұқараның саяси өмірге қатысуы алдамшы (декорация) түрінде ғана болады. Г.Алмондтың ескертуі бойынша, тек күшпен мәжбүр етуге негізделген саяси жүйе ол ескірген, қисынсыз (абсурд), осы себептен тоталитарлық саяси жүйеде екі жағдай қалыптасады: 1) күшпен мәжбүр ету тәртібінің орнатылуы; 2) саяси биліктің тұрақсыз болып, мемлекет, мекемелер, құқық қорғау орындары қоғамның әлеуметтік мүддесін шешіп отырудың орнына барлық күштерін саяси-әлеуметтік шиеленістерге қарсы күресу үшін қолдануы. Қоғамда саяси жүйелердің жоғарыда аталғандарынан басқа да түрлері кездеседі. Ал Истон мен Алмондтың саяси жүйе туралы идеялары қазіргі таңда Еуропа, Америка елдеріне кеңінен тарап, кейін К.Дойтчтың тұжырымдамаларымен толықтырылған. Дойтч өзінің “Ұлтшылдық және әлеуметтік байланыс” және “Басқару жүйелері” атты еңбектерінде саяси жүйе туралы қағиданың негізгі ережелерін саяси өмірге енгізу жолдарын көрсетеді. Шет елдердің саясаттануында саяси жүйе теориясының аталған нұсқаларынан басқалары да қарастырылады. Мысалы, Д.Трумэннің 100 “Америкалық саяси жүйенің дағдарысы” және “Басқару процесі” еңбектерінде баяндалған және саяси жүйе мен оның құрылымдарының кеңіне танымал “қысым топтары” теориясы мен әлеуметтік пікірталастығының негізгі ережелерінен туындайтын саяси жүйе теориясы; Д.Истон концепциясының негізгі ережелерін осы немесе өзге елдің ішкі саяси өмірінен ішкі қатынастар саласына ауыстыруды ұсынатын Г.Пауэлл мен М.Капланның саяси жүйе теориясы; Т.Парсонстың әлеуметтік жүйесінің негізгі қағидаларына сүйенетін «функциялық саяси жүйе»; «мамандандырылған, белсенді құрылым саяси жүйесі» теориясы және басқалары. Саяси жүйе теориясындағы осындай әртүрлі ағымдардың болуы белгілі мөлшерде шетелдік әдебиетте сипатталған саяси жүйе бағыттарының көптігін және өзара қарама-қайшылығын, сондай-ақ қалыптасу деңгейін айқындайды. Бұл тұрғыда саяси жүйе туралы сан алуан тұжырымдар мен ұсыныстарды таңдап алудың өзі қиын. Себебі, бір жағынан, саяси жүйені анықтау «қоғамда қамқоршы үкімет болып мәдени құндылық кеңінен қолданылып, субъектілердің өзара іс-қимылының жиынтығы тәрізді» сипатында қарастырылса, ал, екінші жағынан, саяси жүйе бір шама идеалистік жоспарда ұсынылуына сәйкес «ортақ тұтастықта құрылған және өзі айқындаған философия, дін, басқару үлгілерімен толықтырылған идеялар, принциптер, заңдар, доктриналар және басқаларының кешені тәрізді» сипатта болады. Еуропа, Америка елдері саясаттанушыларының жоғарыда көрсетілген сан алуан зерттеу бағыттар мен әдістер тізбесін М.Каплан ұсынған тағы бір саяси жүйе анықтамасымен толықтыруға болады; бұнда жүйе “өздерінің арасында бір немесе әлденеше функциялармен байланысты ауыспалы шамалар жиынтығы тәрізді” қарастырылады. Бұл идеяны жалғастырушы С.Колманның пайымдауына сәйкес “жүйе олардың арасында нақты жүзеге асып отырған қатынастармен бірге алынған объектілер мен элементтердің (шынайы немесе абстрактылы) жиынтығы сипатында айқындалуы мүмкін”; ал Т.Мадронның пайымдауынша, қоғамның саяси жүйесі “қатынастар желісімен бекітілген объектілер мен олардың белгілерінің жиынтығы” сипатында анықталады. Шетелдік авторлар атап көрсеткендей, саяси жүйенің сан алуан түрлерінің кейде бір-біріне қарама-қарсы бағытта болуы өзге факторлармен бірге осы концепциялардың мән-мағынасын анықтауда қиындық туғызып және оның әлеуметтік тиімділігін кемітеді. Осыған байланысты И.Хус “Жүйелік талдауға қатысы бар кейбір зерттеушілерді жалпы ереже бойынша ғылыми әдістің негізгі принциптеріне қайшы реттегі әдістемелік ойлар тапқырлыққа итермелейді, өкінішті жағдайларға да жиі соқтырады” деп көрсетеді. Алайда, саясаттануды дамыту үшін саяси жүйе туралы анықтамалар мен ұсыныстардағы әртүрлі қайшылықтар күңгірт көріністерін және саяси жүйе теориясының әртүрлі варианттарының іс жүзіндегі айырмашылықтарын ескермеуге болмайды. Өйткені, шетелдік саясаттануда саяси жүйе туралы нақты варианттар мен ұсыныстардың көптігіне қарамастан олардың барлығы да экономикалық, саяси және идеологиялық негіздерінің жалпылығымен, жалпыұлттық және таптық мақсаттар бірлігімен, өздері білдіретін және қорғайтын мүдделер ортақтығымен, бірыңғай саяси және идеологиялық 101 бағыттарымен, құрылу мен қалыптасудың жалпы принциптерімен, ережелер жинағымен біріккен. Осындай ретпен саяси жүйе теориясының әртүрлі варианттарының қалыптасуы немесе іс жүзіндегі айырмашылықтарының болуы негізінде бір және “оған қаланған” функцияны орындайды, жалпы және тұтастай алғанда бір ғана фундаментальдық (методологиялық) немесе қолданбалы рольді жүзеге асырады. Бұл қандай жағдайда нақты көрінеді және осы роль қалай жүзеге асады? Ең алдымен саяси жүйе теориясының методологиялық мәніне үңілеміз. Бұл жөнінде шетелдік авторлар көп айтып та, жазып та жүр. Саяси жүйе теориясын өзге теориялар арасынан бөліп алып және оның маңыздылығын атап көрсете отырып, шетел саясаттанушылары мен әлеуметтанушылары оны “әлеуметтік және саяси талдаудың өте бағалы аспабы” (Т.Мадрон, К.Шелф), “саяси ғылым саласында ғылыми зерттеулердің жалпы шеңберін” айқындайтын перспективалық концепциясы (Р.Голдмэн, Т.Яниг), “құрылым мен процестердің кез-келген талдауын жүргізу барысында қорытынды көзқарас санатында танылатын және орталық теория мәртебесін” меңгерген маңызды доктрина (Д.Валтмен) деп атауға болады. Саяси жүйе теориясын, онымен қоса жүйелік талдауды “қуатты әлеуметтік маңыздылықты меңгерген айрықша әлеуметтік құдірет” және методологиялық жағынан “танымның” техникалық амалдарының, құралдары мен әдістерінің қарапайым жиынтығынан әлдеқайда жоғары” деп те анықтайды. Оны шетелдік саясаттану шеңберінде дамып келе жатқан “методологиялық идеология” қатарына қосады. Саяси жүйе концепциясының методологиялық мәні және оның әлеуметтік маңыздылығы қай тұрғыда қарастырылады? Шетелдік авторлардың көзқарастары бойынша методологиялық тұрғыда қарастырылатын саяси жүйе теориясының құндылығы қалай тұжырымдалады? Осы және осыған ұқсас сұрақтарға жауап іздеген шетелдік саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар біржақты шешімге әзір келе алған жоқ. Олардың ізденуші көзқарастарына, сондай-ақ осы және өзге бағыттарға икемделуіне байланысты, олардың бірі – «саяси жүйе теориясының методологиялық маңыздылығын, функциянализмнің барлық қуатты мүмкіндіктерін анықтау және кеңінен қолдану үшін әмбебаптық модель болып саналады» - десе, екіншілері - оның методологиялық құндылығын “қысым тобы” концепциясы мен саяси пікірталастық доктринасын онан әрі нығайту құралы мен өзіндік бейнесі бар тірегі санатынан көреді. Үшіншілері саяси жүйе теориясынан методологиялық құбылысты бөліп алып, әмбебап концепция жасау арқылы басқа да теориялық модельдер арқылы концепцияларды жасау мен дамытуға негіз болады деп есептейді. Саяси жүйе теориясының методологиялық мәнін зерттеу барысында шетел авторлары оның көрінуінің өзге де жолдары мен әдістеріне назар аударады. Жеке алғанда, саяси жүйе теориясының методологиялық астары мынадай ретте көрінеді: аталмыш теория әрбір қоғамның саяси өмірінің әртүрлі қырларын терең зерттеуге және елдің даму перспективаларын алдын-ала болжауға жәрдемдеседі; ол теоретиктердің көзқарасынан бұрын тыс қалған “макроскопиялық” (яғни бәрін қамтитын, әмбебаптық) сияқты саясат 102 құбылысына назар аудартады және терең зерттеуге итермелейді; ол “құрылым мен функциялар, статика мен динамика арасында туындайтын қатынастар мен байланыстар жүйесін зерттеуге, жаңғыртуға” бейімдейді және тағы басқалары. Саяси жүйе теориясының методологиялық маңыздылығын шетелдік саясаттанушылар басқа қатынастармен де талдайды. Оның методологиялық мүмкіндіктері мен қырларын ашатын (және бұл ретте асырып айту да сирек емес) көптеген еңбектер бар. Алайда, соңғы жылдары батыс әдебиетінде саяси жүйе теориясына және оның методологиялық мүмкіндіктеріне күмән келтіретін сыни материалдар да жиі жарық көруде. Осы жағдайда М.Ванштейннің “ғалымдар қарулануға алған жүйе концепциясы қандай да болмасын теориялық проблемаларды шешуді білдірмейді. Ол саяси өмір туралы пікірталасты жүргізуге мүмкін болатын, шартты түрде ғана белгіленген шеңберді білдіреді” деген топшылауы да кеңінен тараған. Осы саясаттанушылар мен әлеуметтанушылар тобы (әсіресе, саяси жүйе теориясы туралы қағидаларға жаппай және методологиялық әмбебап концепциясы тұрғысында қарсы шығып жүргендер) саяси жүйе теориясының әртүрлі варианттарын қолдану туралы ескертулерін саяси өмірдегі белгілі бір “олар ең көп деңгейде пайдалы бола алатыны” айқындалған салаларымен және өздігінен жетістіктер игілігіне қызмет ететін мақсаттармен шектеуі қажет” деп көрсетеді. Америкалық саясаттанушы П.Нэтлл «саяси жүйе теориясының методологиялық мүмкіндіктері - жүйе концепциясы тіпті оның тар мағынасында оның жақтастары мен қарсыластары арасында ажыратқыш болу қаупімен орналасты” және тек оның қарсы мағыналы таным мен түсінігі көрінісінде пайдасы өте аз концепция болып көрінді» деп жазды. Методологиялық тұрғыдан қарастырылатын саяси жүйе теориясына шетел авторлары тарапынан өзге де сыни пікірлер көп айтылуда. Алайда олар бұдан қандай да тиімді мәні мен мазмұны бар методологиялық құралдан қалыс қалуға куә болмайды. Саяси жүйе теориясының методологиялық және басқа да қырларынан басқа оның мағынасында және әлеуметтік мәнінде, сипатында “қолданбалы” іс жүзіндегі құбылыс орын алады. Оның мағынасын жалпы әлем теоретиктері саяси жүйе концепциясын жасау мен дамытуда тек ғана методологиялық функцияларын асыра бағалау тұрғысы бойынша анықтамайды, сонымен бірге саяси практика саласында пісіп жетілген іс жүзіндегі проблемаларды шешудің маңызды теориялық құралдарының бірі ретінде зерттейді. Әлемдік саяси ғылымда саяси жүйе теориясының тәжірибелік сипаты мен қызметтік ролінің аталған көрсеткіштерінен өзге оның басқа үлгілері де бар. Олардың бәрінің өзара айырмашылықтарына қарамастан сараланған концепцияның ғылыми, саяси-тәжірибелік маңызы өте жоғары. |