Сөздерд ң штей б р
категориядан ек нш
категорияға ауысу
құбылыстары:
субстантивтену
Сөзжасам және морфология
Алматова Жазира
Амандықова Әмина
Аманғалиева Аружан
Қай т лде болмасын, сөз топтары арасында б р-
б р не ауысу, алмасу процестер болып
отыратындығына ғалымдар ертеден көң л бөлген.
А.Байтұрсыповтың “Т л-кұралында” “сын ес мн ң
кейб реулер зат ес мн ң орнына жүред , мәселен,
арзан етт ң сорпасы татымас” дегенн ң орнына
“
арзанның сорпасы татымас” деп айтылады.
“
Арзан етт ң” деген ек сөзд ң орнына “арзан”
деген жалғыз сөз жарап тұр. Сондықтан мұндай
зат пен сын орнына б рдей жүрет н сөздерд зат-
сын,-деп атаған, әр зат-сынның зат ес м сек лд
түрленет нд г айтылған.
Сын ес мн ң бұл ерекшел г кей нг окулықтарда
да ескер лд . Өйткен сын ес мдерд ң заттық
ұғымда қолданылуы- т л м зде жи кездесет н
кұбылыс. Мысалы, Үлкен бастар, к ш қостар.
Жақсының шарапаты тиер тар жерде, жаманның
кесапаты тиер әр жерде.
Осы сөйлемдердег үлкен, к ш сөздер үлкен
адам, к ш адам дегенн ң орнына, жақсының,
жаманның сөздер жақсы адамның, жаман
адамның дегенн ң орнына колданылып, зат ес м
сек лд түрлен п тұр.
Сын ес мдерд ң осылайша заттық мағынада зат
ес мге ауысып қолданылуы ғылымда сын ес мн ң
субстантивтену процес деп аталады.
Қазақ т л нде сөз таптарының субстантивтену дәрежес б рдей емес. Мысалы,
Аттыға ер п жаяудың таңы айырылыпты; Бөр кт н ң намысы б р; Көп қорқытады,
терең батырады т.б. Осындағы жаяу, бөр кт , көп, терең сын ес мдер
субстантивтен п тұр. Жалпыхалықтық сипаттағы субстантивтерд ң б р не -лар/
лер, -дар/дер, -тар/тер көпт к жалғауы жатады. Т л м здег көптеген сын ес мдер
көпт к жалғауы жалғанғанда, сындық сапасын жаңа, заттық сапаға айналдырумен
қоса өз н ң көпт к мағынасын түгелдей сақтап қалады. Мысалы: үлкендер,
оқымыстылар, ақтар, көшпенд лер, жалдамалылар т.б. -лас/лес, -дас/дес жұрнағы
арқылы жасалған сын ес мдер де субстантивтенед . Мысалы: күндес, құрдас,
замандас, әр птес, бәсекелес т.б. -лық және -ғыш тұлғалы зат ес мдер
субстантивтенед : түст к, майлық, шайлық, м нг ш, жыртқыш т.б.
Қазақ т л нде зат ес мнен өзге сөз таптарының бәр
субстантивтенед , көптелед . Субстантивтену деп әдетте сөз
мағынасының заттануын, заттық тиянақтылық алуын айтады. Егер
зат ес м емес сөз не септелуге келсе, не тәуелденуге жараса, не
көпт к жалғауын қабылдай алса, онда бұл оның субстантивтенуге
жарамдылығын көрсетед . Демек субстанивтенуд ң б рден б р белг с
–
зат ес м емес сөздерд ң жоғарыдағы жалғаулардың б р н
қабылдауға қаб летт г . Зат ес м сөздер т лде белг л мағынасының
үст не басқа мағына қосып алып, ек кейде одан көп сөзд ң
мағынасын бер п, қызмет н атқару лексика- семантикалық
сөзжасамға жатады. Жұма – б р күнн ң аты, жұма – б р жет н ң аты,
тәс л – айла мағынасында, тәс л – ғылымындағы термин, түб р –
ағаштың түб р , түб р – термин.
Сондай- ақ зат ес мнен басқа сөз таптарының сөз
құрамын өзгертпей заттанып, зат ес мге көшу де зат
ес мн ң семантикалық тәс л арқылы жасалуына жатады
(
жет с н беру, ыстығы үлкен, ыстық тамақ, ақ молайды,
туысы көп, шығысы артты, айтысқа түст , жарыста
жеңд ).
Зат ес мдерд өздер н ң жасалу тәс лдер не қарай үш
түрге бөл п қарауға болады: туынды (жалаң) зат ес м,
күрдел зат ес м және субстантив зат ес м. Туынды зат
ес мдер жұрнақтық (морфологиялық) тәс лмен, күрдел
зат ес мдер аналитикалық (синтаксист к) тәс лмен, ал
субстантив зат ес мдер семантикалық тәс лмен
жасалады.
Назарларыңызға
рақмет!!!
Достарыңызбен бөлісу: |
