-ыз көптік жалгауы екенін айтқан. Осы пікірді кейін Л. Ли­ гети де қолдаған. Сөйтіп оғ+уз

Оқ сөзі тайпа, ру есебінде көне түркі жазуларында да, орта 
ғасырдағы нүсқаларда да кездеседі. Мәселен, он оқ сөзі «он 
тайпа» мағынасында Кюль-Тегинге, Тонь-юкукке қойылған 
ескерткіштерде бірнеше рет кездеседі (С. Е. Малов. Памятни­
ки древне-тюркской письменности, 28, 35, 43, 62, 68 беттерін 
қараңыз). В.В. Бартольд V II ғасырда Шу бойында батыс түркі 
халқы он салата бөлінгенін айтады (Очерк истории Семиречья. 
Фунзе, 18 бет). Орта тасырларда жазылтан Отузнамеде бузук, 
ушок тайпа атаулары кездеседі. 1141-42 жылдары жазтан Ибн 
ал-Асирдің еңбегінде огуздар ушук, бузук деген екі үлкен топқа 
бөлінген (А. М. Щербак. Огуз-наме, Муқаббат-наме, М., 1959, 
62, 96 беттер). Бүл сөздердің этимологиясын А. Н. Кононов 
талдады. Ок сөзі бузук, учук тайпа аты ретінде Абылғазының 
енбегінде кездеседі (А. Кононовтың аталған еңбегі, 49 бет). Бұл 
тайпа аттарының үш (три)+оқ (племя), боз (возможно: серый?) 
+оқ (племя) деген сөздерден түратынын А. Кононов және басқа 
ғалымдар дәлелдеді (Сонда, 91 бет).
Міне, осы келтірілген мәліметтерден оқ сөзі көне заман- 
нан ру, тайпа үғымында қолданылғанын көреміз. Ендеше, 
казак сөзі қаз (кейде қас)+оқ деген екі компоненттен қүралып, 
казок/тар/, ягни қаз тай п а л а р ы деген үғымды да білдіруі 
ықтимал. Соңғы оқ компонентінің ақ-қа айналуы алдыңғы 
буындағы (қаз) а дыбысының әсерінен болуы мүмкін. Қазақ 
халқының қүрамындағы Сегізақ/сегіз+оқ/, Тоғызақ/Тоғыз+оқ/ 
сияқты ру аттары да қазақ/қаз+оқ/ сөзімен түбірлес болуы 
ықтимал.
Қ азак сөзінің этимологиясы туралы бүгінгі таңдагы дерек- 
тер түргысынан осыны айтуға болады.
Қ А ЗА Л Ы - Қызылорда облысындағы аудан, аудан орталыгы 
(қала) аты. Бүл атау, біздіңше, арабтың газал (орысша - газел, 
қазақша - киік) деген сөзі мен көне түркі тілінің туынды сын 
есім жасап, сол нәрсенің барлыгын білдіретін -лы жүрнағы 
қосылуы арқылы жасалған. Газал//газель /киік/ араб сөзі
133

екенін М. Фасмер көрсеткен (Этимологический словарь русско­
го языка, 1,М., 1964, стр. 382). Газал-киік (газель) магынасында 
түрік тілінде бар (Д. А. Магазаник. Турецко-русский словарь. 
М., 1945, стр. 201). Бүл сөздіктің авторы газал сөзі араб тілінен 
енгенін көрсетеді.
Өзбек топонимиясын зерттеуші X. Хасанов Ташкент таула- 
рында киік көп болғандықтан, бұл өлкеде Бұғустан, Ғазалкент 
(қараңыз), Суқоқ (ақ киік) сияқгы атаулар көп екенін көрсеткен 
(X. Хасанов, Урта Осие жой номлари тарихидан. Тошкент, 1965, 
17 беті).
Ал Газал+лы атауының Қазалы түріне көшуіне себеп болған 
тілдік себеп: 1) қазақ тілінде гажап, ғылым, ғасыр, ғыбрат 
сияқты бірен-саран сөздер болмаса, ғ-дыбысынан басталатын 
сөз аз; 2) сөз аяғындагы л дыбысы мен жұрнақтағы л дыбысының 
қатар түруы қазақ тіліне тэн қүбылыс емес. Сөз аяғындағы л 
дыбысы түркі тілдерінде тиянақсыз. Ол жөнінде проф. Н.К. 
Дмитриев былай деп жазган болатын: «Сонорные р, л и н в 
тюркских языках принадлежат к числу неустойчивых. Явление 
это отличается в некоторых современных языках, но, повиди- 
мому, восходит к древним» (Н. К. Дмитриев. Неустойчивое по­
ложение сонорных р, л, н в тюркских языках. Исследования по 
сравн. грамматике тюркских языков, 1, фонетика, М., 1955, стр. 
279), Міне осы жағдайлар Ғ азаллы атауының Қ азал ы (киікті) 
түріне кошуі не себепші болған. Шынында да Қазалы қаласы 
орналасқан Арал теңізінің жағасы ертеде киікке, қүланға өте 
бай болған (Ғазалкент, Қ а р та л ы атауларын салыстырыңыз).
Қ А З Ы Қ ¥ Р Т - Оңтүстік Қазақстандағы тау аты. Зерттеуші 
Қүлмат Өмірәлиевтің пікірі бойынша Қазықұрт сөзінің этимо- 
логиясы төмендегідей. ІХ-Х ғасырдағы араб географтары Таш­
кент (Шаш) пен Сайрамның (Исфид-жаб) қала болғанын айта- 
ды. Осы қала Қазықүрт тауына жақын орналасқан болуы керек. 
Қазықұрт сөзі Абулғазының «Шежер-и-Туркмени» (1660-1661)
134

кітабында бірінішден, тау аты есебінде, екіншіден, Оғуз ханның 
бір ұрпағы, яғни оның тайпасының бірі есебінде кездеседі.
Араб географтары Кркрд деп жазған бүл сөзді Гаркерд, Газ- 
керд, Газкурд, Гузкерд, Геркурд, Гуркурд деп оқуға көне беретіні 
ескерілсе, онда қазіргі Қазықұрт осы қала атының кейінгі за- 
манда дыбыстық өзгеріске ұшыраған фонетикалық вариан­
ты деуге әбден болады. Қ. Өмірәлиев Қазұкұрт, Келес, Талас, 
Сыр (Силис), Ташкент (Шаш) атауларының біздің эрамыздың 
1 ғасырынан бар екендігін дэлелдей келіп, Қазықұрт оронимі 
екі компоненттен тұратынын айтады.
«IX ғасырда араб географтары келтіретін Гаркурд (не Гуз- 
курд) екі түбірден (гер-курд) біріккен сөз.

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: