Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

9

және табиғи сараптаулар) қарастыры- 

латын  әдістемелер  кешені  қолданы- 

лады.  Сонымен  қатар,  қазіргі  кезде 

А.п. іс-әрекетті талдаудың алгоритм- 

дік әдістемесі, психологиялық модель- 

деу және т.б. әдістемелері дамуда.

АВТОМАТИзМ  (грек.  automatus  – 

қаз. өз бетінше әрекет етуші, өздігі- 

нен қозғалатын) – психологияда сана- 

ның (бақылауынсыз) тікелей қатысуын- 

сыз іске асатын әрекет. А. «алғашқы» 

туыла берілетін шартсыз-рефлектор- 

лық бағдарлама негізінде, және «екін- 

ші» өмір тіршілігінің барысында қа- 

лыптасады.

А. адамның өміріндегі қажеті, мүдде- 

сі  мен  күш-жігерінің  белсенділігіне 

сәйкес туып, дамып отырады. А. көбі- 

не әдет пен дағдыға тән. Қимыл-әрекет- 

ті  автоматтандыру  адамның  жүйке, 

бұлшық ет қызметін жеңілдетеді, күш-

жігерін үнемдеп, шаршап-шалдығуын 

бәсеңдетеді.

Шартты  рефлекс  байланыстарының 

(динамикалық стереотип) тұрақты жү- 

йесінің  пайда  болуы  автоматизмнің 

физиологиялық  негізіне  айналады. 

Сөйтіп, екінші сигналды жүйенің бір- 

қатар байланыстарының орнын бірін- 

ші сигналды жүйе байланыстары ием- 

денеді. Қалыпты жағдайда А. саналы 

түрде реттелетін әрекеттің компонен- 

ті болып табылады. А.-нің бөлектенуі 

патологияға  меңзейді.  Олар  мотор- 

лық, тілдік және интеллектуалдық ав- 

томатизмдерге бөлінеді.

А.  жалпы  психологияда  да  (дағды- 

лардың қалыптасуын зерттеуде), сон- 

дай-ақ  қолданбалы  психологияда  да 

(медициналық,  инженерлік)  зертте- 

леді. Мыс., ол жестикуляцияда, жүрісте, 

соматопиялық қалыптардың пайда бо- 

луында көрініс табады. Генетикалық 

туа  біткен  факторлармен  себептене- 

тін шартсыз-рефлекторлық бағдарла- 

малардың  іске  асуы  болып  табыла- 

тын «алғашқы ретті» А. және адам- 

ның ортада тіршілік іс-әрекеті нәти- 

жесінде қалыптасатын «екінші ретті» 

А.  ажыратылады.  «Екінші  ретті»  А. 

нәтижесінде  жағдайлар,  эпизодтар, 

жағдаяттар мен саналы бағдарлауды 

қажет ететін операция-әрекеттер ие- 

рархиясы арасында байланыс тұрғы- 

зылады.  Осылайша,  болмыста,  жағ- 

даятта және әрекеттерді орындаудың 

өзінде  бағдарлау  қажеттілігінің  өзі 

элиминацияланады.

Мыс.,  мәнді  оқиғалардың  пайда  бо- 

луы немесе белгілі бір жағдаяттарда 

сигналды-стимулдық  қасиеттердің 

пайда болуы тура сол сәтте адамда опе- 

рациялардың  бүкіл  ретін  жібереді. 

Алайда қандай да бір қате жіберілген 

күнде  немесе  бөгеттердің  пайда  бо- 

луына  деавтоматизация  (операция- 

ның өздігінен орындалмауы) жүзеге 

асады. А. адамның өміріндегі қажет- 

тілігі, мүддесі және күш-жігерінің бел- 

сенділігіне сәйкес туып, дамып оты- 

рады. А. көбінесе әдеттер мен дағды- 

ға тән. Қимыл-әрекетті автоматтанды- 

ру адамның жүйке, бұлшық ет қызме- 

тін  жеңілдетеді,  күш-жігерін  үнем- 

деп, шаршап-шалдығуын бәсеңдетеді.

Шартты  рефлекс  байланыстарының 

тұрақты жүйесінің пайда болуы (ди- 

намикалық  стереотип)  А.  физиоло- 

гиялық негізіне айналады. Әдетте, мо- 

торлық, вербалдық және интеллектуал- 

дық А. деп бөліп көрсетеді. Бірақ, со- 

нымен қатар, сезімдік-эмотивті А. бө- 

ліп шығаруға болады. Олар коммуни- 

кация,  қарым-қатынас  жағдайында 

(әсіресе,  әйел  мен  еркектің  кездесуі 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: