Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

және молекулярлық физиологияның, 

сонымен  қатар  кибернетиканың  да- 

муына  байланысты  соңғы  бірнеше 

онжылдықта  естің  биологиялық  не- 

гіздері  мен  физиологиялық  амалда- 

рын  зерттеу  өзіне  ерекше  назар  ау- 

дарды.  Бұл  зерттеулердің  бір  бөлігі 

нейрондық деңгейде, демек, жекеле- 

ген  жүйке  жасушаларының  жұмы- 

сын  зерттеу  деңгейінде  және  олар- 

дың кешендері еске сақтау үрдісінде 

жүргізілді.  Бірақ  ақпараттың  есте 

қалдыру  және  қайта  жаңғыру  үр- 

дістерінде  мидың  әртүрлі  жасуша- 

ларының  рөлі  туралы,  сонымен  қа- 

тар молекулярлық деңгейде іске асып 

жатқан өзгерістердің ес үшін маңы- 

зы туралы сұрақтарға толықтай бір- 

жақты, сендіретіндей жауаптар әзір- 

ше алынған емес. Сондықтан да жо- 

ғарыдағы  айтылған  ойларды  тек 

қызықты  жорамал  ретінде  қарасты- 

руға болады. Осыған байланысты ес 

жұмысының  заңдарын  түсіну  үшін 

ерекше пайдалы және оны басқарудың 

тәсілдерін  талдау  естің  психология- 

лық теориялары болып табылады.

Ес  туралы  соңғы  кезде  әртүрлі  тео- 

риялар қалыптасты: олардың ішінде 

естің  зерттеу  амалдары  мен  заңды- 

лықтарын зерттейтін психологиялық, 

физиологиялық, биохимиялық, кибер- 

нетикалық теорияларды ерекше атау- 

ға болады. Психологиялық деңгейде 

ес  механизмдерін  зерттеу  хроноло- 

гиялық тұрғыдан басқа теориялардан 

ертерек қалыптасқан, әрі кеңінен та- 

раған.  Алғашқы  ес  теорияларының 

бірі, өз мәнін қазіргі кезге дейін жой- 

маған,  XVII  ғасырда  пайда  болған. 

Ассоциативті психологиялық теория 

болды. Бұл теория негізінен Англия- 

да  кеңінен  тарады.  Оның  негізіне 

ассоциация  туралы  ұғым  жатады. 

Ассоциация  –  жекелеген  психика- 

лық  үрдістердің  арасындағы  байла- 

ныс, сонымен қатар қоршаған дүние- 

дегі құбылыстар мен заттардың ара- 

сындағы  байланысы  айтылады.  Бұл 

теория  бойынша  ес  қысқа  мерзімді 

және ұзақ мерзімді өте күрделі жүйе 

ретінде түсіндірілді. Ассоциялардың 

өзі бірнеше түрге бөлінеді: ұқсастық 

ассоциациясы, көршілестік ассоциа- 

циясы,  қарама-қарсылық  (контраст) 

ассоциациясы, адамның қысқа мерзім- 

ді және ұзақ мерзімді есіне жататын 

уақыт  пен  кеңістікке  жақындық  ас- 

социациясы.

Осы  теорияның  арқасында  естің 

қызмет  істеуі  мен  амалының  көп- 

теген  заңдылықтары  ашылып  және 

зерттелді  (мысалы,  Г.Эббингауз  за-