Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

330

да деп, былайша ой қозғайды: Тіпті 

кетпес еш жоғалып, Байқасаңыз бар- 

ша  жан,  Тағы  дене  тауып  алып,  Та- 

ғы өседі қайтадан. Түрлі жанда дене 

түрлеп, Өзгеріп тұр бұл ғалам, Жоға- 

латын нәрсе жоқ деп, Айтты ғылым 

байқаған.

Осы пікірлер оның тіршіліктің негі- 

зін ғылыми көзқарас тұрғысынан дә- 

лелдегісі келетіндігіне жақсы дерек. 

Ш.Құдайбердіұлы  адамның  жан  дү- 

ниесінің  дамып,  қалыптасу  жолын 

тіршіліктің  қарапайымнан  күрделіге 

қарай  біртіндеп  дамуы  тұрғысынан 

түсіндіреді. Осы айтқанымызға орай 

ақын  «Жәндіктен  адам  жаралған... 

айуаннан өсіп, болды қадам», – дейді. 

Сірә, ойшыл ақын ағылшын табиғат 

зерттеушісі Ч.Дарвин ілімімен жақсы 

таныс болса керек. Әсіресе, Шәкәрім 

жан  мен  тәннің  ара  қатынасы  мәсе- 

лесінде  дәйекті  пікір  айтады.  Мәсе- 

лен, ол қандай жан болса да (жануар, 

адам)  денемен,  тәнмен  байланысты 

болатындығын айта келіп, «жан тән- 

ге,  ақыл  жанға  матаулы  тұр»  десе, 

енді бір шығармасында «дене сезімі- 

не нанба, дене, сезім түгел алдайды... 

бәрін де тапқан таза ақыл... бар ғы- 

лымның  түп  атасы  –  таза  ақыл  мен 

ойлану...  жан  мен  дене  екі  басқа», 

деп келетін ақын түйіндері жан мен 

тәннің байланысын көрсететін ғылы- 

ми-психологиялық тұжырыммен үй- 

леспейді.  Бірақ  та  ақын  жан  сыры 

мәселесіне келгенде кемеңгер ұстазы 

Абай  тұжырымдарын  тереңдете 

түскендей жәйтті байқатады. Егер бұ- 

рын-соңды қазақ қоғамдық-әлеумет- 

тік  ой-пікірлердің  даму  тарихында 

жан мәселесі төңірегінде жалпылама 

пәлсапалық  тұжырымдар  айтылып 

келген болса, Шәкәрім «психология» 

терминін қазақ топырағында тұңғыш 

қолданғаны белгілі. Мәселен, ол бір 

шығармасында: «Жан сыры деп жа- 

зылған, психология деген пән», – де- 

ген  тіркесті  қолданып,  оны  ғылым- 

ның зерттеу объектісіне үңіледі.

Шәкәрімнің  психологиялық  пікір- 

лерiнің негізгі жүйесі, оның 1919 жы- 

лы қазақ тіліне тәржімаланған «Пси- 

хология» дейтін кітапқа жазған сын-

пікірінен (рецензия) жақсы байқала- 

ды. Қолжазба түрінде оншақты бет- 

тік материалдың жекелеген үзiнділе- 

ріне  назар  аударатын  болсақ,  оның 

психологиялық  көзқарастары  жай- 

лы толығырақ мағлұмат алатынымыз 

хақ. «Тіршілік – жан туралы» деп ата- 

латын осы мақаланың жекелеген қи- 

сындары  (тезистері)  мына  төменде- 

гідей.  «Сонша  білiмді  адамдар  әлі 

күнге  дейін  өзінің  кім  екенін  анық- 

тап  білген  жоқ...  Біз  кім  екенімізді 

білмек болып, жан тіршілігін тексере- 

тін «Психология» сияқты ғылыми кі- 

тапты  оқысақ,  жанның  тіршілік  сы- 

рын  білмек  түгілі  миымызды  қаты- 

рып, ол кітаптардан не ұғатынымыз- 

ды  білмей  аң-таң  боламыз....  Міне, 

дәлел:  қазақ  тіліне  аударылған  пси- 

хология кітабын оқып қараңыз... Тір- 

шілік басынан бар. Бірақ ол тіршілік- 

тің  бізге  анық  сезілетін  кезі  де  бар, 

сезілмейтін кезі де бар. Оның себебі: 

дүниенің қандай күйде, қандай түрде 

болғандықтан...  Айуандардың  дене- 

сі,  адамнан  көрі  кемдігі  болмаған- 

дықтан: еркіндік, мүше қаруы да; терең 

ойлауы да кем болып отыр... Адам өз 

жанының сырын әбден анықтап біл- 

мей тұрып, өзінің кім екенін білмей- 

ді.  Жан  қасиетін  анық  білсе,  сонда 

адам түзеледі... Дүние дозақ емес, – 

дейік.  Табиғаттың  байлығы  барша 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: