Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

өкіметінің отаршылдық саясатымен, 

кеңестік  әміршілдік  коммунистік 

идеология  тұсында  қазақ  ұлтында 

тұлғалық  және  этностық  қолайсыз 

қасиеттердің (жарамсақтық, жалтақ- 

тық, жағымпаздық, бұйығылық, үрей- 

шілдік  т.б.)  пайда  болған  келеңсіз 

қасиеттердің жиынтық атауы.

ҚҰЛЕКЕҰЛЫ  ШАЛ  (1748-1819). 

Шал  Құлекеұлының  бізге  жеткен 

шығармаларының дені – импровиза- 

ция – суырып салма түріндегі өлең- 

дер. Өзінен бұрынғы ақын, жыраулар- 

дай  Шал  да  бұл  жерде  ерен  жүй- 

рік  болған.  Кезінде  Шал  жырла- 

рының  халық  арасында  кең  тарауы, 

оның  есімінің  жұрт  аузында  сүйіс- 

пеншілікпен аталуы жыраудың арда- 

гер, азамат – ақын болғандығын бай- 

қатады.  Шал  ақын  шығармаларын- 

да адам өмірінің көптеген мәселеле- 

рі:  бұл  дүниеде  өмір  сүрудің  мәні, 

қоғамдағы  әртүрлі  әлеуметтік  топ- 

тардың  көңіл  күйі,  мінез  бітістері, 

олардың адамгершілік сипаттары т.б. 

сөз болады.

Әрине,  Шал  өлеңдерінде  де  ислам 

дінінің  мотивтері  жиі  ұшырасады. 

Ол мұсылманша сауатты, діни қағи- 

даларға біршама жетік, өз заманы үшін 

білімдар  адам.  Бірақ  ақын  әрбір  сө- 

зін құдай, пайғамбар атымен байла- 

ныстыра бермейді, өйткені, оның не- 

гізге алатыны адам игілігі, яғни адам- 

гершілікке қатысты мәселелер.

Адамгершілік  моральді  жырлаған 

ақын өз шығармаларында жақсылық 

қайдан  шығады,  жамандық  неден 

туады, жаман адамдар қандай деген 

мәселенің төңірегінде біраз сөз қоз- 

ғайды.

«Жақсыдан  шарапат;  жаманнан  ке- 

келгенде  адамдардың  бір-бірімен 

қатынасынан  туындайды.  Шал  жақ- 

сылықты  ту  етіп,  оны  мадақтайды, 

жамандықты жерлеп, шенеп-мінейді, 

ондайларды жұртқа жиіркенішті көр- 

сетуге тырысады. Ақын өлеңдерінде 

адамдарды түрлі әлеуметтік типтерге 

бөлу,  олардың  өзіндік  психология- 

лық  портреттерін  көрсету  біршама 

дұрыс  шыққан.  Мәселен,  ақынның 

адамдардың жас мөлшеріне орай бер- 

ген  сипаттамаларын,  әсіресе,  жас- 

тық-жігіттік шақтың ерекшеліктерін 

көрсету ерекше көңіл аударарлықтай.

Ақын шығармаларында жігіттің «құр 

жан», «тірі жан», «жігіт жан» деген 

типтері жайлы сөз болады. Мәселен, 

«құр жан» деп аталатын жігіт – кеу- 

десінде  әйтеуір  жаны  болғаны  бол- 

маса, өнер білімнен жұрдай, керенау, 

кердең,  жалқау  да,  қанағатсыз,  істе 

тындырымсыз  біреу.  Мұндай  адам- 

дарды  уайым-қайғы,  қуаныш  көңіл