Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

202

рап, өзінің іс-әрекетін, қимыл-қозға- 

лысын, алға қойған мақсат-мүддесін 

орындап  шығуға  ұмтылуы  керек. 

Сезімді  ақылға  билетіп,  бойындағы 

ерік-жігер  қасиетін  шыңдай  түсі- 

руін өз қолына алуы қажет.

ЖАН  ЖЫЛУЫ  –  психологиялық 

тұрғыдан  қарағанда  адамдардың  өз- 

ара  қарым-қатынасында  біріне-бірі- 

нің  қамқорлық  көрсетіп,  мейірімді- 

лігі  мен  ықылас-ынтасынан  айқын 

байқалатын жайттар. Ой ішінде, от- 

басындағы  адамдардың  біріне-бі- 

рінің  жанашырлықпен  қарап,  өзара 

сыйласымдық пен құрметтеу сезімі- 

не  байланысты  болып  отырады.  Үй 

ішіндегі  ересектердің  кішілеріне 

қамқорлық  жасап,  оларға  тағылым 

берерлік  ықпал  етуі,  үйдегі  балалар 

мен жасы кішілердің ата-аналарына, 

үлкендердің  ақыл-кеңесін  тыңдап, 

оларға  шама-шарқы  жеткенше  кө- 

мектесіп  отыру  жалпы  отбасы  мен 

ағайын-туыс  адамдар  арасындағы 

сүйіспеншілікті  Ж.ж.  жандандыра 

түседі. Ата-аналарының перзенттерін 

болашақ ұрпағым мен өмірімнің жал- 

ғасы  деп  санап,  олар  жайында  қам- 

қорлық көрсету де Ж.ж. маздата түсе- 

ді.  «Балым,  балым,  Баланың  бала- 

сы – жаным» дейтін мақал Ж.ж. көр- 

сетудің  шарықтау  шегін  білдіретін 

туған  әке-шеше  мен  ата-әжелер,  ба- 

лалар  мен  немерелер  арасындағы 

сүйіспеншілікті нығайтып, адамдар- 

дың  жан  дүниесін  шаттық  пен  ма- 

хаббатқа  бөлейді.  Ж.ж-ның  көрінісі 

ұжым ішіндегі адамдар арасында да, 

қызметтес жора-жолдастар арасында 

да  ерекше  адамдардың  рухани  өмі- 

рін байытатын психологиялық қуат- 

ты фактор.

ЖАН  ҚУАТЫ  –  адамның  психо- 

логиялық  сипаттары  мен  психика- 

лық  процестерінің  алуан  түрлі  бо- 

лып,  неше  алуан  қызмет  атқаруы 

мен олардың көрінісін ұлы бабамыз, 

әлемнің  екінші  ұстазы  атанған  Әбу 

Насыр әл-Фараби жан қуаттары деп 

атаған  және  оларға  сол  замандағы 

ғылым  жетістіктеріне  сүйене  оты- 

рып,  адамның  бойындағы  жеке  мү- 

шелердің атқаратын қызметін де дә- 

йектеп түсіндірген. Психикалық про- 

цестер  болып  саналатын  сезім  мен 

түйсік, сөйлеу мен ойлау, жігер мен 

ерікті әрекеттердің бәрі жан қуатта- 

ры деп есептеледі. Ж.қ. материалис- 

тік  және  идеалистік  –  діни  бағыты 

бар  екені  философия  ғылымындағы 

ертеден  келе  жатқан  біріне-бірі  қа- 

рама-қарсы  дүниетанымдық  көз- 

қарас.  Жан  жайындағы  түсінік  пси- 

хологияда – ішкі ойсана сарайы. Ал 

ауыспалы  мағынадағы  жан  түсінігі 

діни  тұрғыдан  қарағанда  адамға, 

жан-жануарларға  тіршілік  беретін 

рух.  Мұндай  көзқарас  бойынша, 

адамның тәні бар және жаны болады 

деген  сенім  болған.  Адамның  жан 

дүниесінің  сыры  объективті  дүние- 

нің  субъективті  бейнесі  деп  түсіну 

бірыңғай  материалистік  тұрғыдағы 

дұрыс түсінік болып табылады. Жан- 

тәнмен бірге тіршілік етеді. Бұл ор- 

ганизмнің табиғи өмір сүруі – шын- 

дық фактор.

ЖАН ҚҰМАРЛЫҚ – жанға әуестік, 

жан  аярлық  дейтін  тіркестерден 

құралған  түсініктің  күнделікгі  сөз 

қолдануымызда  екіжақты  мағынада 

айтыла  береді:  1.  Жанға  әуестік  – 

адамның бас пайдасын ойлап, өмір- 

ЖАНЖ

ЖАНҚ

203

ден,  тіршіліктен  рақаттанып  ләззат 

алуды  көздейді.  Жан  аярлық  –  жа- 

нын қинамай, азапты бейнет көрмей 

қызықты  өмір  сүруді  мақсат  тұту. 

Жан  аярлықтың  ұнамсыз  ерекшелі- 

гі  –  аярлық.  Аярлықтың  бірнеше 

мағынасы  бар:  қулық-сұмдық,  за- 

лымдық,  айлакерлік.  Ж.қ.  мінездегі 

өзіндік ерекшелік. Осы ерекшеліктің 

бір  сипаты  –  аяршылық.  Ж.қ.  адам 

мінезіндегі  көбінесе  ұнамсыз  сипат 

ретінде  менмендік  пен  эгоистікті 

білдіретін  болғандықтан  ондай  пен- 

делерді  былайғы  адамдар  сый-құр- 

мет тұтпайды. Оған сын көзімен қа- 

райды. Ж.қ. ұғымымен іргелес жаны 

құмар  (құштар) дейтін  түсінік  бар. 

Бұл түсініктің мәні ынтызар, ынтық 

болу, жаны құштар дегенді білдіреді. 

Ж.қ-тың  тағы  бір  ерекшелігі  –  сү- 

йікті,  қадірлі,  қымбатты  деген  адам 

мінезінің бағалы жақтарын білдіретін 

атау-түсініктері  де  бар.  Адамның 

даралық  психологиялық  сипат-ерек- 

шеліктерін  білдіретін  мінездің  қа- 

сиеттері  мен  сан  қырлы  сапалары 

жан  жүйесінің  құпиясы  мол,  әрі  әр 

тарапты  болатындығына  айқын  көз 

жеткіземіз.

ЖАН САҚТАУ – тіршілік етіп өмір 

сүру, күнелту. Адам сан қилы әреке- 

ті арқылы тіршілік етуге бейімделіп, 

өзін  сақтайды.  Қажетті  заттар  өн- 

діреді,  пайдасына  жаратады.  Ж.с. 

түсінігінің  синонимі  ретінде  қолда- 

нылатын  сөз  тіркестері  «жан  сауға- 

лады», «жан сауғалаушылық», «жан 

саялады»  дейтін  ұғымдар.  Жан  сау- 

ғалау  –  қауіп-қатерден  аулақ  болып 

қашқалақтау, жеке басын қорғау. Жан 

сауғалаушылық,  жан  сақтаушылық, 

амалдап  күнелтушілік.  Жан  саялау- 

дың  мәні  де  жан  сауғалап  қорғану 

әрекетін  білдіреді.  Психологиялық 

тұрғыдан  Ж.  с.  ұғымы  адамның  әр 

алуан  әрекеттері  арқылы  белгілі 

іс-қимылдарын  білдіреді.  Мұндай 

әрекеттердің  физиологиялық  негізі 

жоғары  жүйке  қызметіндегі  қорға- 

ныс рефлексіне байланысты.

ЖАН  СЫРЫ.  Бұл  сөздің  психоло- 

гия  тұрғысынан  алғанда  бірнеше 

мағынасы бар: 1. Ж.с. – психология- 

лық процестердің мән-жайын, адам- 

ның  даралық  психологиялық  сипат- 

тарының  ерекшеліктерін  ғылыми 

тұрғыдан баяндай отырып түсіндіру- 

ді білдіреді. 2. Адамның психикалық 

күй-жайы болып саналатын зейіннің, 

сезім мен эмоцияның, ерік-жігер қа- 

сиеттерінің  сипат-ерекшеліктерін 

бейнелеуді  де  жан  сыры  деп  атай- 

мыз.  3.  Жан  сырының  тағы  бір  ма- 

ғынасы,  адамның  басынан  кешкен 

оқиғалардын  санада  қалған  бейнесі 

мен ізінің мазмұнын пайымдап білу 

ерекшеліктері.  Ж.с.  біздің  сана-се- 

зіміміздегі  болмыстың  бейнесі.  Он- 

дай  бейнелердің  негізі  –  шындық 

пен ақиқат. Жан сырының сипат қа- 

сиеттерін  қазақ  халқының  ақын-

жазушылары өз туындыларында жан-

жақты  көркем  сөзбен,  поэтикалық 

тілмен  де  бейнелейді.  Ж.с.  тек  пси- 

хикалық процестер емес, тіршілік ету 

бейнесінің  өзге  түрлері  арқылы  да 

нәзік  сезім  күйлерімен  қарым-қаты- 

нас  жасаудың  алуан  тәсілдері  арқы- 

лы да көрініс беріп отырады.

ЖАН  ТАЛДАУ  –  психология  ғы- 

лымында бұл ұғым психоанализ деп 

те аталады. Психоанализ гректің псю- 

хэ  –  жан.  анализ  –  талдау  деген  екі 

ЖАНС

ЖАНТ

204

сөзінен құрылған. Қазақша мағынасы 

жан талдау дегенді білдіреді. Ж.т. – 

адамның саналы түрде мән-мағынасын 

нақты  сөздермен  жеткізуге  келмей- 

тін ниеттілігі мен қажеттілігі. Ондай 

тілектерді  қанағаттандыруда  адам 

өзінің  іс-әрекетінде  туа  біткен  екі 

түрлі  инстинкттен  тұқым  қалдыру 

(жыныстық  ләззат)  және  өмірді 

жалғастырудан  (өлімнен  қорқу)  құ- 

ралады  деген  ой  түйеді.  Ж.т.  бағы- 

тының  негізін  салушы  австриялық 

психиатр З.Фрейд (1856-1939). Фрейд 

адамның санасыз әрекеті (жыныстық 

еліктеу)  XX  ғасырдың  жиырмасын- 

шы  жылдарынан  бастап  кеңінен  та- 

рады. Бұл бағыт бойынша мінез-құ- 

лықтың  түпкі  себебін  санасыздық 

әрекетке – психиканы талдауға әкеп 

тіреді.

Осы  негізге  сүйене  отырып,  адам- 

ның  дамуын  әлеуметтік  жағдайлар- 

дан  толық  бөліп  алып  қарастырады 

да,  санасыздықты,  биологиялық  не- 

гізді алға тартады. Фрейд негіздеген 

психоанализ  теориясының  мәні  – 

адамның  әлеуметтік  өміріндегі  рөлі 

мен  тіршілік  еткен  ортаның  негізгі 

факторларының бірі екендігін жоққа 

шығарады. Фрейдшілдер жыныстық 

қатынас пен өлім үрейін алға тартып, 

адамдардың  қоғамдық  өмірдегі  іс-

әрекеттерін тұншықтырып тастайды. 

Сөйтіп, санасыз қылықтарға аса мән 

береді.

Олар  адамдардың  жасампаздық  іс- 

терінің бәрі де жыныстық қанағатқа 

талпынудың  көрінісі  деп  санайды. 

Фрейдшілдердің зерттеулерінде био- 

логиялық  факторлардың  бірсыпыра 

әдіс-тәсілдерін  адамның  жан  дү- 

ниесінің  сырын  түсіндіруде  елеулі 

мәні  болды.  Ал  сондай  әдістердің 

теориялық  құрылымы  ғылыми  тұр- 

ғыдан  сындарлы  сынға  төтеп  бере 

алмайды.  Өйткені  жан  дүниесінің 

сан қырлы сипат-ерекшеліктері жан-

жақты  ғылыми-зерттеулер  арқылы 

ғана айқындала түсетін күрделі мәсе- 

ле болып саналады.

ЖАНКЕШТІЛІК – бір іске кірісіп, 

оны орындап шығуға жанын аямай- 

тын батылдық күш-қуатын, біліктілі- 

гін  көрсетіп,  өзінің  де  өзгелердің 

де  қолға  алған  ісін  аянбай  атқаруға 

жұмылдыру  қабілеті.  Ж.  адам  мой- 

нына  алған  ісін  орындап  шығу  жо- 

лында  алаңдамайды,  бөгде  нәрсе- 

лерге көңіл аудармайды. Істеген жұ- 

мысында  әрқилы  қиыншылықтар 

кездессе де, оған мойымай табанды- 

лық  пен  батылдық  көрсетеді.  Қолға 

алған  ісін  ерік-жігерімен  тынды- 

рымды етіп орындап шығуға жұмыл- 

дырады.  Ж.  адам  мінезіндегі  ерік-

жігермен, қайрат-қажырлықпен бай- 

ланысты ұнамды әрі іскерлік қасиет 

болады.  Әлемдегі  бұрын-соңды  қа- 

наушылық  пен  отаршылдықты  ба- 

сынан  кешірген  халықтардың  ер- 

кіндігі  мен  азаттығы  жолындағы 

күресі. Жанкештілік демократиялық 

қозғалыс  деп  аталады.  Ж.  жеке  бас 

пен тұтас бір халықтың азаттығы мен 

бостандығы үшін жан-тәнімен, шын 

ықылас-ынтасымен,  адал  ниетімен 

жүргізетін күресі.

ЖАНСЕБІЛДІК  –  адам  мінезінің, 

ерік-жігерінің  итжандылық,  көн- 

бестілік,  төзімділік  қасиеттері.  Қа- 

зақ  халқы  бірнеше  ғасыр  бойы  үс- 

темдік  еткен  өктемшіл  жүйе  мен 

өзге  халықтың  ықпалында  болып, 

отаршылдық саясатқа көнбістілікпен 

ЖАНК

ЖАНС

205

шыдап  келді.  Әр  алуан  қысым  жа- 

сауға,  кемсітушілікке  шыдап  бақты. 

Әлеуметтік өмірдің заңы мен қағида- 

сы сондай екен деген сенімде болды.

Ж. қаншалықты ұнамды әрі жағым- 

ды  мінез  қасиеті  болғанымен,  сырт 

тараптан  әділетсіздік  пен  қысым 

көрсетілген жағдайға қарсы серпіліс 

туғызатыны табиғи және әлеуметтік 

факторлар болып табылады. «Өтірік 

қанша  жансебіл  болса  да,  өсіп-  өр- 

кендейтін тек шындық қана» деп сол 

шындық  күресінің  ұранын  көтерді. 

Ж.  мінездің  ерекше  қасиеті  ретінде 

ерік-жігер деп аталатын психикалық 

үрдістермен тығыз байланысты түр- 

де дамиды. Осы орайда «Ерік – мінез 

жотасы»  деген  мәтел  қалыптасқан. 

Ж. мінез бен ерікті әрекеттің қасиеті 

ретінде  адамда  туа  пайда  болатын 

жоғары  жүйке  қызметінің  типтерін 

білдіретін темпераменттің флегматик 

түрімен төркіндес екенін атап көрсе- 

ту орынды болмақ.

ЖАНУАР  ДАҒДЫЛАРЫ  –  Жа- 

нуарлардың  өмірін  бақылау  көр- 

сеткендей,  тек  туа  біткен  қылық- 

тарының  түрлері  –  инстинктеріне 

негізделе  отырып,  олар  өзгерген 

ортаға  бейімделе  алмайды.  Жануар- 

лар  қылықтарының  туа  біткен  түр- 

лері  өмірге  жаңа  келгеннен  кейін 

қалыптасқан  дағдылармен  толық- 

тырылады.  Дағдылар  деп  көптеген 

қайталаудың  және  бекітудің  нәти- 

жесінде  жануарлардың  жеке  тәжі- 

рибесінде  қалыптасатын  іс-әрекетін 

айтады.  Жануарларда  дағдыны  қа- 

лыптастыру  күнделікті  өмірдің  та- 

биғи  жағдайында,  сонымен  қатар 

арнаулы, үйрету арқылы іске асады. 

Бақылаулар  көрсеткендей,  дағдыны 

қалыптастыруға  қабілеттілігі  жоға- 

ры сатыдағы жануарларда ғана емес, 

төменгі  сатыдағы  жануарларда  да 

болады. Бірақ неғұрлым ағза күрде- 

лі  болып  келсе,  соғұрлым  жануар- 

лардың  жүйке  жүйесі  дағдыны  қа- 

лыптастыруға  жоғары  деңгейде  қа- 

білетті  дамығандығын  аңғаруға  бо- 

лады.  Мәселен,  үйретілген  ит  адам- 

ға  аяғын  береді,  есікті  табанымен 

немесе  тұмсығымен  ашады,  билей- 

ді, артқы аяғымен жүреді т.б.

Жануарлардың  осындай  іс-әрекеті 

дағдылар  деп  аталады.  Дағдының 

жүйке  –  физиологиялық  қызметі 

шартты  рефлекс  болып  табылады. 

Дағдыны  қалыптастыру  жануарлар- 

да шартты рефлексті немесе шартты 

рефлекстердің  жүйесін  қалыптасты- 

ру  болып  табылады.  Жануарларда 

дағдылар  соқыр  сезімнің  негізінде, 

жаңа  іс-әрекетті  бірнеше  рет  қайта- 

лау (инстинктерден айырмашылығы) 

арқылы  қалыптасады,  оның  көмегі- 

мен жануарлар белгілі бір қажеттілі- 

гін  қанағаттандырады.  Жаңа  іс-әре- 

кетті  қалыптастыру  және  бекіту  ең 

алдымен жануарлар өмір сүрген бар- 

лық  жағдайларға  байланысты.  Мә- 

селен, итке ас беретін ыдысы (итая- 

ғы)  ішіндегі  тамағымен  есігі  жабық 

бөлмеге орналасқан. Оны көрген ит, 

итаяқтағы тамақты ішу үшін аяғымен, 

тұмсығымен  есікті  ашудың  әрекеті- 

не  кіріседі,  ол  бұл  орайда  бірнеше 

кездейсоқ қозғалыстар жасайды.

Осы  кездейсоқ  қозғалыстардың  нә- 

тижесінде  ит  есікті  ашады.  Осы  іс-

әрекет бірнеше рет қайталанады. Со- 

дан  кейін  ит  қателеспей  ылғи  аяғы- 

мен,  тұмсығымен  есікті  ашатын  бо- 

лады.  Жануарларда  дағдылардың 

қалыптасуы ата-енелерінің «үйретуі» 

ЖАНУ

ЖАНУ

206

арқылы іске асады. Мәселен, қасқыр- 

лар өз балаларына аң аулауды былай 

үйретеді:  кәрі  жануар  қалай  аулау- 

дың тәсілін іс-әрекет үстінде көрсе- 

теді, ал балалары сол әрекеттерді қай- 

талайды.  Бұл  жерде  «үйрету»  елік- 

теу  инстинкті  негізінде  іске  асады. 

Адамдар  үй  жануарларын  қолға  үй- 

ретіп,  көптеген  дағдыларды  қалып- 

тастырады. Адамдардың жануарлар- 

ға  дағдыны  қалыптастыруы  дрес- 

сировка немесе қолға үйрету деп ата- 

лады.  Қалыптасқан  дағдылар  жеке- 

леген  инстинктердің  байқалуын  жо- 

йып жіберуі мүмкін. Мәселен, тыш- 

қанды қолға үйреткенде мысық тыш- 

қаннан  қашады,  ал  тышқан  мысық- 

тың  артынан  қуады.  Ал    әуелден 

тышқан мысықты көргенде қашатын 

болған,  ал  үйретудің  нәтижесінде 

тышқаннан мысық қашатындай етіп 

дағды қалыптастырған. Жануарларда 

дағдылар байқап көру және қателесу 

әдісімен қалыптасады. Мәселен, ак- 

вариумды  әйнекпен  ортасын  екіге 

бөліп,  аквариумның  бір  бөліміне 

шортанды  орналастырып,  ал  екінші 

бөліміне  кішкентай  шабақтарды 

салып,  байқап  қарағанда,  шортан 

бірнеше рет шабақтарды жеуге ұмты- 

ла береді, ұмтыла береді, бірақ тұм- 

сығын  әйнекке  соғып,  әбден  шар- 

шайды,  уақыт  өте  шортанда  белгілі 

дағды  қалыптасады:  ол  шабақтарға 

ұмтылуын  әбден  қояды.  Бұл  дағды 

ортадағы  әйнекті  алып  тастағанда 

да сақталады, шортан кішкентай ша- 

бақтарға  тимей,  бірге  жүре  береді, 

бірақ біраз уақыттан кейін дағды жо- 

йылып, шортан өз әдетінше өмір сү- 

ре бастайды.

Дағды-жануарлардың  қылықтары- 

ның  өзгертілген  түрі,  сондықтан  да 

әбден  орнықпайынша  ол  бірте-бір- 

те жойылуы мүмкін. Сонымен қатар 

дағдының  өзгеруі  ауысуынан  аңға- 

рылады.  Маймылда  бананы  бар  жә- 

шіктің  тесігін  алдыңғы  оң  аяғымен 

ашу дағдысы қалыптасқан. Оны де- 

несіне  тақап  қойған  кезде  ол  жәшік 

тесігін алдыңғы сол аяғымен ашқан, 

бұл  аяғы  да  таңылып  тасталғанда 

жәшікті  артқы  аяғымен  ашып,  ба- 

нанды  алуға  әрекеттенген.  Енді  ол 

арқылы ештеңе болмайтынын білген 

ол тіспен ашуға тырысады. Дағдының 

ауысуы негізінен жоғары сатыда да- 

мыған жануарларға тән. Дағдыларды 

қалыптастыру  мүмкіншіліктері  жа- 

нуарлардың  жалпы  даму  деңгейіне 

және қалыптасқан дағдының жануар- 

лар мінезінің инстинктілік түрлеріне 

сәйкестік  дәрежесіне  байланысты. 

Тәжірибелі  үйретушілер  әр  уақытта 

да осыны ескеріп отырады. Оны цирк 

аренасының білгірі Р.А.Дуров орын- 

ды пайдаланды.

ЖАНУАР  ИНТЕЛЛЕКТІ  –  ин- 

теллектуалдық  мінез-құлық  –  бұл 

жануарлардың  мінез-құлқының  жо- 

ғары түрі. Ол көбіне маймылдар мен 

дельфиндерде  аңғарылады.  Жоғары 

сатыда дамыған жануарларды (мәсе- 

лен,  маймылдарды,  дельфиндерді, 

иттерді) бақылай отырып, біз кей жағ- 

дайда олардың «ойлағыштық», «тап- 

қырлық»,  «байқағыштық»  сияқты 

қасиеттерін  байқаймыз.  Жануарлар- 

дың  мінез-құлқында  алдына  мақсат 

қою,  бір  міндетті  шешу  сияқты  іс- 

әрекеттерді  байқауға  болады.  Одан 

мынандай сауал туындайды: жануар- 

лар  қарапайым  ойлау  әрекетіне  қа- 

білетті ме, жануарлар ойлай ала ма? 

Жануарлардың кейбір ескі іс-әрекеті 

ЖАНУ

ЖАНУ

207

туралы  айта  отырып,  олардың  да 

іс-әрекеті адамның ойлау үрдістерін 

еске түсіретіндігін немесе соған жа- 

қындайтындығын аңғарамыз. Осын- 

дай  іс-әрекеттерді  жануарлар  соқыр 

сезіммен орындайды (мәселен, май- 

мылдардың жаңғақты шағуы).

Соңғы  жылдары  жануарлардың  ой- 

лауы  туралы  мәселе  әртүрлі  май- 

мылға  жүргізілген  көптеген  экспе- 

рименталдық зерттеулер көрсекенін- 

дей, шимпанзе алғашқы абстракция- 

лық қабілеттерді меңгерген: маймыл- 

дар  қабылданатын  заттардың  түсін 

түрінен және көлемінен немесе түрін 

түсінен және көлемінен ажырата бі- 

леді.  Жоғары  сатыдағы  жануарлар- 

дың  (маймылдардың)  интеллектуал- 

дық мінез-құлқын бір жүйелі зерттеу 

белгілі  неміс  психологы  В.Келлер- 

ден  басталды.  Мінез-құлықтың  осы 

түрін  зерттеу  үшін  Келлер  белгілі 

мақсатқа жету мүмкін болмаған кез- 

де  маймылды  өте  қиын  жағдайда 

сынады, өзінің тамағын алуға маймыл 

айналып  баратын  жол  немесе  арна- 

йы құрал пайдаланды.

Мәселен,  маймылды  үлкен  темір 

торға орналастырады, қатарына оның 

қолы  жетпейтін  қашықтыққа  та- 

мағын қояды. Тек тордың артқы қа- 

бырғасында орналасқан есік арқылы 

айналып өтетін жолды пайдаланған- 

да ғана маймылдың оған қолы жете- 

ді.  Келлердің  жүргізген  зерттеулері 

төмендегі жағдайды бақылауға мүм- 

кіншілік  жасады.  Алдымен  маймыл 

тамақты  алу  үшін  сәтсіз  әрекеттер 

жасап көрді: аяғын созып та, секіріп 

те  көрді,  бірақ  ештеңе  шықпады, 

енді ол сәтсіз әрекеттерді тоқтатып, 

қозғалмай отырып, белгілі бір шешім 

алғанша тынышталды.

Жануарлар  міндеттерді  интеллек- 

туалдық тұрғыдан шешуге қалай кел- 

ді, түсіндіру өте қиын, бұл үрдісті әр- 

түрлі зерттеулер әралуан түсіндіреді. 

Кейбіреулер  маймылдың  мінез-құл- 

қын адам интеллектісімен жақында- 

ту  мүмкіншілігіне  тоқталады,  оны 

шығармашылық көрегендіктің белгі- 

сі ретінде қарастырады. Австрияның 

психологі  К.Вюлердің  түсіндіруін- 

ше, маймылдардың құралдарды пай- 

далануы  бұрынғы  тәжірибенің  ауы- 

суының  нәтижесі  ретінде  көрінеді. 

Қазіргі  зерттеушілердің  көзқарасы 

бойынша,  интеллектуалдық  мінез-

құлықтың  негізін  жеке  заттардың 

арасындағы  күрделі  қатынастардың 

бейнеленуі  құрайды.  И.П.Павлов 

маймылдардың  мінез-құлқына  жүр- 

гізген  бақылаулары  бойынша  олар- 

дың  интеллектуалдық  мінез-құлқын 

«қолмен ойлау» деп атады.

Сонымен,  жоғары  сатыдағы  сүт- 

қоректілерде және адам тәріздес май- 

мылдарда  интеллектуалдық  мінез-

құлық ерекше жоғары дамыған. Мә- 

селен,  алма  ағашының  басындағы 

алманы  көріп,  алып  жемек  болып 

ұмтылып, секіріп көреді, бірақ қолы 

жетпейді,  содан  кейін  қасында  жат- 

қан  жәшіктерді  бірінің  үстіне  бірін 

қойып,  қолын  созып  көреді,  бірақ 

алмаға  жете  алмайды,  жерден  таяқ 

алып, жәшіктің үстіне шығып, әрекет 

жасап  көреді,  алманы  алып  жейді, 

осында маймылдың істеген әрекетте- 

рі адамның интеллектілік іс-әрекеті- 

не жуықтайды, оларда көргенін есте 

сақтау  қасиеттерінің  бар  екендігін 

аңғаруға болады.

Демек,  жануарлардың  өте  күрделі 

ортаға  бейімделуі  олардың  қарапа- 

йым  жүйке  жүйесі  мен  арнайы  се- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: