№1 Дәріс. Кіріспе. Жалпы жертанудың мақсаттары мен міндеттері. Негізгі сұрақтары

құрылысы,  шаруашылық  мақсатта  пайдаланылатын  су  мөлшерінің  күрт 

артуы Жер шарындағы гидрологиялық, яғни сумен байланысты процестердің 

жүру  барысын  өзгертуде.  Өйткені,  су  айналымын  үздіксіз  тізбек  түрінде 

елестетсек, сол тізбектің бір буынындағы өзгеріс бүкіл тізбектегі өзгерістерге 

себепші болады. 

      Адамның  шаруашылық  әрекеті  нәтижесінде  өзен  суларының  жылдық 

ағыны өзгерген. Өндірісте пайдаланылатын сулар өндірілген өнім құрамына 

еніп  немесе  қалдық  су  күйінде  жердің  терең  қойнауына  кетіп,  айналымға 

тусуі қиындайды. Өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен ластанған сулар 

табиғаттағы  су  айналымының  нәтижесінде  гидросфераның  барлық  дерлік 

бөлігіне  таралуда.  Ғалымдар  қазіргі  кезде  адамзат  үшін  судың  тапшылығы 

емес, ластануы басты проблема деген пікір айтуда 

      Табиғаттағы  су  айналымы —  жер  шарындағы судың күн  қуаты  мен 

салмақ  күшінің  әсерінен  үздіксіз  тұйық  айналу  процесі.  Су  жер  шарындағы 

мұхиттар мен құрлықтардың бетінен буланады, су булары ауа ағындары мен 

жоғары 

көтеріледі 

де, 

қоюланып 

тамшыға 

айналады 

және атмосфералық жауын-шашын  түрінде  мұхитқа  немесе  құрлыққа  қайта 

оралады,  ал  құрлықтан  мұның  біразы  өзендер  арқылы  мұхиттарға  қайтадан 

ағып барады (судың үлкен тұйық айналымы). Бұдан басқа жергілікті немесе 

құрлық ішіндегі су айналымы болады. 

       Су 

ресурстарының  “мұхит-атмосфера-жер-мұхит”  системасындағы 

айналым процестерінде тамаша бір қасиеті  — өздігінен қайта қалпына келу 

қабілеті.  Сондықтан  табиғатты  қорғаудың  аса  маңызды  міндеттерінің  бірі 

табиғи сулардың осы қасиетін сақтап қалуға барынша мүмкіндік жасау. 

      Су-тамақ  рационының  маңызды  құрамдас  бөлігі.   Сусыз  тіршілік  жоқ. 

Адам  шөлдегеннен  гөрі  аштыққа  шыдамды  келеді.  Зат  алмасудың  барлық 

процестері  судың  қатысуымен  атқарылады.  Тамақты  сіңіру,  қанға  нәрлі 

заттардың  жетуі  сұйық  ортада  өтеді.  Зат  алмасудың  зиянды  өнімі 

организмнен  су  арқылы  шығарылады.  Организмде  судың  жеткіліксіз  болуы 

шөлдеуге  әкеліп  соқтырады  да,  судың  артық  болуы  жүрек-қан  тамыр 

жүйесінің  жұмысын  қиындатады,  ағыл-  тегіл  терлетеді,  қалжыратады.  Су-

ғажайып  зат.  Су  бір  мезгілде  3  түрлі  күйінде  кездеседі  Мұз-судың  қатты 

күйі,оның  сұйыққа  айналуымен  булануы  қатар  жүреді.   Су-тіршілік  көзі. 

Тірлігі  оттегінсіз  өтетін  ішекте  тіршілік  ететін  бактериялар  бар,бірақ  сусыз 

өмір  сүретін  ағза  кездеспейді.Тіршілік  құбылыстарының  бәрі  судың 

қатысуымен  жүреді.  Сондықтан  ағзалар  денесінің  50-90  пайызы  судан 

тұрады. Салмағы70 кгадамның денесінде50 кгсу бар. Оның мөлшері 17кг-ға 

кемісе, адам өледі.  Адам су ішпей 1 апта ғана шыдайды. 

     Су- табиғатта ең көп таралған зат. Жер бетінің 2/3 бөлігін су қабаты алып 

жатыр. Судың тағы бір кереметі оның су қабаты, ауа қабаты, құрлық қабаты 

арасында  тынымсыз  айналыста  жүретіндігі.  Судың  тағы  бір  қасиеті  –жақсы 

еріткіш.  Ас  тұзын  суға  салсақ,  оның  қатты  түйіршіктері  еріп,  мөлдір 

ерітіндіге айналады. Жерге сіңген су тау жыныстарындағы әр түрлі минерал 

заттарын  ерітеді.  Бұдан  судың  физикалық  қасиеті  өзгереді.  Дәм  және  иіс 

пайда болады,жылынады.  Жаңа қасиеттерге ие болған жер астынан шығатын 

суларды  минералдық  сулар  деп  атайды.  Судағы еріген  заттарының  мөлшері 

оның  кездесетін  жерлеріне  байланысты.  Ішуге  жарамды  судың  1л.  2-20  гр 

еріген  тұздары  болады.  Ол  адам  ағзасына  пайдалы  әр  түрлі  сырқаттардан 

айығуға жәрдемдеседі. Ондай суларды шипалы сулар дейміз. 

     Су  табиғаттағы  барлық  тіршілік  атаулының  құрамына  кіреді.  Көптеген 

өсімдіктің  80-95  пайызы  судан  тұрады.Адам  ағзасының  құрамында  қанның, 

ас  қорытатын  сөлдің,  сілекейдің  құрамына кіреді.  Шекарасы,  көлемi  мен  су 

режимi  бар  құрлық  бетi  бедерлерiндегi  және  жер  қойнауындағы  су 

шоғырланымдары су объектiлерiне жатады. Олар: теңiздер, өзендер, соларға 

теңестiрiлген  каналдар,  көлдер,  мұздықтар  және  басқа  да  жер  үстi  су 

объектiлерi, жер асты сулары бар жер қойнауының бөлiктерi. 

 

Өзін – өзі тексеру сұрақтары: 

1.

 

Гидросфера Жер қабығы 

2.

 

Гидросфераның құрамдас бөліктері. Қасиеттері 

3.

 

Табиғаттағы су айналымының сипаты 

4.

 

Судың тіршілік үшін маңызы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дәріс №8. Дүние жүзілік мұхит суы мен құрлық сулары 

 

Негізгі сұрақтары: 

1.

 

Әлемдік мұхит, оның орналасу сипаты 

2.

 

Құрлықтық сулар және олардың таралу ерекшеліктері 

 

     Дүниежүзілік  мұхит  суының  жалпы  көлемі  1  млрд  370  млн  км³ 

шамасында,  бұл  гидросфераның  94%-ын  құрайды.  Мұхит  суында  табиғатта 

белгілі  110 химиялық  элементтің 73-і  кездеседі.  Орташа  тереңдігі  4000  м 

болатын  Дүниежүзілік  мұхит  Жер  шарының  3/4  бөлігін  алып  жатыр. 

Дүниежүзілік  мұхиттың  бөліктеріне  мұхиттар,  теңіздер,  шығанақтар  мен 

бұғаздар жатады. Олар материктер мен аралдар арқылы 4 мұхитқа белінген. 

Әрбір  мұхит  өзіндік  ерекшеліктерге  ие. Тынық  мұхит пен Солтүстік  мұзды 

мұхиттың кейбір  ерекшеліктерін  салыстыру  негізінде  осыған  көз 

жеткізейік. Тынық  мұхит —  Жер  шарындағы  ең  ірі  (ауданы  —  178,7  млн 

км²), ең терең (орташа тереңдігі — 3976 м, ең терең бөлігі — 11022 м) жене 

ең ыстық(орташа температурасы +19,1°С) мұхит. Мұхит тереңдігі 5000 м-ден 

асатын  35  шұңғыманың  25-і,  4  шұңғыма  орналасқан.  Тынық  мухит  суының 

көлемі шамамен 1,3млрд км. 

     Кейбір  ғалымдар Атлант,  Тынық  және Үнді мұхиттарының  оңтүстік 

бөліктерін қамтитын бесінші "Оңтүстік мұхитты ажыратады, бірақ бұл пікір 

кең қолдау тапқан жоқ. 

     Теңіздер 

деп  мұхиттың  құрлықпен,  аралдармен  немесе  суасты 

қыраттарымен  азды-көпті  бөлініп  жатыр.  Теңіз  мұхиттың  құрамдас  бөлігі 

болғанымен, ағыстары, тіршілік дүниесі арқылы айырмашылық жасайды. 

     Мұхит  суының  қасиеттері.  Мұхит  суының  басты  қасиеттерінің  бірі  — 

оның  температурасы,  мұхит  суының  жылдық  орташа  температурасының  ең 

жоғары  көрсеткіштері  (27—28°С)  экваторлық  ендіктерде  байқалады.  Ашық 

мұхитқа  қарағанда  теңіздерде,  әсіресе  қоңыржай  ендіктерде  жатқан 

теңіздерде жылдық температураның ауытқулары үлкен болады. 

     Жалпы  алғанда,  мұхит  бетіндегі  орташа  жылдық  температура  +17,4°С. 

Орташа  жылдық  температураның  ең  жоғары  көрсеткіші  Тынық  мұхит 

бетінде (+19,1°С) байқалады, бұл оның көпшілік бөлігінің төмен ендіктерде 

жатуымен түсіндіріледі. Үнді мұхиты бетіндегі орташа жылдық температура 

+17°С-қа  тең.  Мұхит  суының  ең  жоғары  температурасы  (+32°С)  Тынық 

мұхит  бетінде  тамыз  айында,  ең  төмен  температурасы  (-1,7°С) 

ақпанда Солтүстік Мұзды мұхитта байқалған. 

      Қазіргі  заманғы  өлшеу  құралдарының  көмегімен  мұхит  суының 

температурасының географиялық ендік бойынша ғана емес, терендікке қарай 

да таралу заңдылықтары анықталып отыр. Мұхит суының беткі 25—50 м, кей 

жағдайда  тіпті  100  метрлік  қабаты  қарқынды  араласады.  Осы  себепті  бұл 

қабатта судың температурасы салыстырмалы түрде біркелкі болады. 

     Мұхит  түбіне  жақын  су  қабаттарының  температурасына  Жердің  ішкі 

жылуы да әсер етеді. Мысалы, Қызыл теңіздің табанындағы ойыстарда судың 

температурасы +72°С-қа дейін жетеді. Ыстық тұз ерітіндісі күйінде болатын 

бұл судың құрамында темір, марганец және түсті металдар мөлшері кәдімгі 

мұхит суына қарағанда мың есе көп. 

     Мұхит  суының  96,5%-ын  таза  су  құрайды,  қалған  3,5%-ы  еріген 

тұздардың  үлесіне  тиеді.  Сондықтан  мұхит  суының  басты  қасиетінің  бірі 

оның тұздылығы болып  табылады.  Дүниежүзілік  мұхитта,  шамамен,  49,2-

Ю15  т  еріген  тұз  бар  деп  есептеледі.  Аталған  тұзды  құрғақ  күйінде  жер 

бетіне біркелкі етіп таратып жайса, Жер шарын қалыңдығы 150 м тұз қабаты 

көмкерген  болар  еді.  Осыншама  мол  тұздың  миллиондаған  жылдар  бойы 

жиналуының  өзі  Жердің геологиялық тарихымен  тығыз  байланыста  жүрген 

күрделі  процесс  болып  табылады.  Мұхит  суында  кездесетін  тұздар 

арасында ас  тұзы (85%)  басым,  сондай-ақ  мұнда  магний,  кальций  және  т.б. 

қосылыстар  бар.  Дүниежүзілік  мұхиттағы  тұздардың  арақатынасы  барлық 

бөлігінде  бірдей,  бірақ  оның  жеке  бөліктеріндегі  тұздылық  көрсеткіші 

айырмашылық жасайды. 

      Дүниежүзілік  мұхит  суының  орташа  тұздылыгы  35°/00  шамасында.  Бұл 

кәрсеткіш судың беткі қабаттарында, көбінесе атмосфералық жауын-шашын 

мен буланудың арақатынасына, сондай-ақ географиялық ендікке байланысты 

болады. 

      Мұхит  бетінен  буланған  судың  құрамында  түзілген  заттар  тұщы  судан 

түзіледі.  Сондықтан  буланушылық  жауын-шашын  мөлшері  басым 

аудандарда  мұхит  суының  тұздылығы  жоғары  болады.  Трапакаерге  таяу 

аудандарда  тұздылығы  37°/оо  шамасында  болса, Қызыл  теңізі маңында 

Дүниежүзілік  мұхиттағы  ең  жоғары  тұздылық  (41°/00)  байқалады.  Ал 

құрлықтардың  еріген  суымен  толығатын  және  жаңбыр  мол  жауатын 

аудандарда (полярлық және экваторлық ендіктер) мұхит суының тұздылығы 

төменірек  мұздықтың  ірі  өзендер  келіп  құятын  бөліктерінде  де  су  ашық 

мұхитқа 

қарағанда 

анағұрлым 

азырақ. 

Бұл 

құбылыс Амазонка 

өзенінің сағасынан 150 км алыс мұхит суында да байқалады. 

     Мұхит  суының  тұздылығы  онда  жүретін  көптеген  табиғи  процестерге 

ықпал  етіп,  сол  арқылы  бүкіл Жер  шары табиғатының  ерекшеліктерін 

қалыптастыруға  қатысады.  Судың  тұздылығы  артқан  сайын  оның  қату 

температурасы  да  төмендейді.  Олай  болса.  суынған  тұзды  судың  беткі 

қабатыньң тығыздығы артып, салмағы ауырлайды да, төмен ығысады.  Оньң 

орнына  төменнен  әлі  салқындап  үлгермеген  жылы  су  қабаттары  көтеріледі. 

Температурасы әркелкі су қабаттарының бұлайша араласуы мұздың түзілуіне 

кедергі келтіреді. Беткі сулар төменге қарап оттекті де тасымалдайды, мұның 

өзі  тіршіліктің  неғұрлым  терең  қабаттарға  таралуына  жағдай  жасайды. 

Мұхит  суының  қарқынды  араласуы  нәтижесінде  оның  барлық  қабаттары 

жылу  мен  зат  алмасуына  қатысады.  Осылайша  орасан  мол  су  массасы  мен 

бойына  жинақтаған  жылуы,  құрамында  кездесетін  алуан  түрлі  заттары  бар 

Дүниежузілік  мұхит  ғаламшар  ауқымындағы  айналымдарды  реттеуінің 

қызметін де атқарады. 

     Дүниежүзілік  мұхит  сулары  ұдайы  қозғалыста  болады.  Шығу  тегі  мен 

сипатына  қарай  бұл  қозғалыстардың  бірнеше  түрге  бөлінеді.  Әсіресе 

толқынды  қозғалыстар кең  тараған, олар, негізінен,  су  бетінде жел  әсерінен 

пайда болады. Құрлықтан мұхитқа немесе мұхиттан құрлыққа қарай соғатын 

желдер жағалаудағы су деңгейін өзгертеді (неліктен?). Сонымен қатар суасты 

жанартауларынын  атқылаулары  мен  жер  сілкінулерден  соң  орасан  зор 

толқындар  — цунами пайда  болады.  Жел  әрекетінен  пайда  болған 

толқындардан  айырмашылығы  цунами  бүкіл  су  массасын  (түбінен  бетіне 

дейін)  қамтиды.  Цунами  пайда  болған  ауданынан  жан-жағына  қарай  700—

800 

км/caғат 

жылдамдықпен 

таралады, 

бұл реактивті 

ұшақтыңжылдамдығымен пара-пар. Ашық теңізде оның ұзындығы 100—200 

км,  биіктігі  1  м  шамасында  болады,  бірақ  жағалауға  жақындағанда  апатты 

толқынның биіктігі 40 м-гe дейін жетуі мүмкін. 

     Дүниежүзілік  мұхиттың  көпшілік  бөлігінде  тәулігіне  екі  рет  су  деңгейі 

көтеріліп,  екі  рет  төмен  түседі,  оны  толысу  және  қайту  толқындары  деп 

атайды.  Бұл  құбылыс Айдың тартылыс  күшіне байланысты  екендігі 

адамдарға  ерте  кезден  бері  белгілі.  Ашық  мұхитта  толысу  толқындарының 

биіктігі  1  м-ден  кем  болады.  Бірақ  тар  шығанақтарға  енген  кезде,  толысу 

деңгейі  артады.  Мысалы,  ең  биік  толысу  толқындары Канаданың солтүстік-

шығысындағы Фанди 

шығанағында (18 

м) 

байқалады. 

Толысу 

толқындарында 

орасан 

мол дюргия жинақталған.Толысу 

энергиясына адамдар  ежелден-ақ  назар  аударуда.  Алғашқыда  бұл  энергия 

тек диірмендерді айналдыру 

үшін 

пайдаланылды. XX 

ғасырда толысу 

толқындарының  қуатынан  электр  энергиясын  өндіру  мақсатында  толысу 

электр стансалары салына бастады. 

      Дүниежүзілік 

мұхиттағы 

ең 

күрделі 

қозғалыстар 

су 

массасының горизонталь (көлденең) 

бағытта 

үлкен 

қашықтыққа 

тасымалдануымен  байланысты  болады.  Оларды  мұхиттың  беткі  ағыстары 

деп атайды. 

     Атмосфераның жалпы циркуляциясы әсерінен Дүниежүзілік мұхитта беткі 

ағыстардың 

біртұтас 

жүйесі 

қалыптасқан. 

Экватордың 

екі 

жағында пассаттар әсерінен 

қалыптасатын 

ағыстаршеңберлі айналым 

жасайды.  Олар  солтүстік  жарты  шарда  сағат  тілі  бағытымен,  ал  оңтүстік 

жарты  шарда  оған  қарсы  бағытта  болады.  Субтропиктік  жоғары  қысымды 

орталықтар маңында олар үлкен айналымдар жасайды. 

      Бұл алып ағыстар жүйесінің тұрақты бөліктерін Солтүстік және Оңтүстік 

пассат 

ағыстары 

деп 

атайды. 

осы 

ағыстар 

негізінде 

қалыптасқан Гольфстрим, Бразилия және  т.б.  жылы  ағыстар  .  Батыстан 

шығысқа  бағытталған  пассатаралық  қарсы  ағыс  экватордан  сәл  солтүстікке 

қарай жатыр. Қоңыржай және поляр маңындағы ендіктерде төмен қысымды 

орталықтар  (Алеут,Исландия)  маңында  ағыстар  кіші  айналымдар  жасайды. 

Оңтүстік  жарты  шардың  қоңыржай  белдеуі  арқылы  шеңбер  жасап, 

Дүниежүзілік  мұхиттағы  ең  қуатты  суық  ағыс  —Антарктикалық 

ағысы немесе Батыс желдер ағысы өтеді 

      Өзеннің  маңызды  сипатының  бірі  —  су  шығыны  мен  жылдық  ағын.  Су 

шығыны  деп  өзеннің  су  қимасынан  белгілі  бір  уақыт  бірлігі  ішінде  ағып 

өтетін  су  мөлшерін  атайды.  Әдетте,  су  шығынын  секундына  ағып  өтетін 

текше  метр  (м3/с)  есебімен  өлшейді.  Дүниежүзіндегі  ең  мол  сулы  өзен  — 

Амазонканың су шығыны 220 000 м3/с, ал біздің еліміздің ең ірі өзені Ертісте 

бұл  көрсеткіш  960  м3/с-қа  тең.  Өзеннің  жылдық  ағыны  өзеннің  бір  жыл 

ішіндегі  су  шығынының  мөлшерімен  анықталады.  Өзеннің  жылдық 

ағынының  көлемі  өзен  алабының  климат  жағдайларына  және  жер  бедеріне 

тәуелді болады. 

       Жылдық  ағын мөлшері, өзен  ағып  өтетін  аумақтағы  тау  жыныстарының 

шайылу  қарқындылығы,  жер  бедерінің  сипаты  қатты  ағынды,  яғни  өзен 

суының  тасымалдайтын  қатты  материалдарының  көлемін  анықтайды. 

Амазонка  жылына  500  млн  т,  ал  сазды  жыныстар  тараған  аумақпен  ағып 

өтетін  дүниежүзіндегі  ең  лайлы  өзен  Хуанхэ  (қытайша  "сары  өзен"  дегенді 

білдіреді) бір жыл ішінде 1 млрд 820 млн т қатты заттар тасымалдайды. Өзен 

суы  әртүрлі  жолмен  толығады,  осыған  сәйкес  оның  қоректену  көзі 

анықталады.  Өзендер  қоректену  сипатына  байланысты  мұздықпен,  қар 

суымен  жаңбыр  және  жерасты  суымен,  т.б.  қоректенетін  өзендер  деп 

жіктеледі.  Басты  қоректену  көзіне  және  климат  жағдайларына  байланысты 

өзеннің  режімі,  яғни  белгілі  бір  мерзім  (тәулік,  жыл  мерзімі,  жыл)  ішіндегі 

деңгейінің  өзгерістері  анықталады.  Осыған  сәйкес,  жазы  құрғақ 

жерортатеңіздік  климат  жағдайында  өзендер  қыста  мол  сулы  болады. 

Муссонды  климат  тән  болатын  Оңтүстік  және Шығыс  Азияда мол  жаңбыр 

әсерінен жазда езен деңгейлері шамадан тыс көтеріліп, апатты тасқындар жиі 

байқалады.  Ал  Амазонка  мен  Конго  жыл  бойы  жаңбыр  мол  жауатын 

аумақтар  арқылы  ағатындықтан,  деңгейлері  жыл  бойы  тұрақты  жоғары 

болады. 

     Сонымен  климат  жағдайлары  аумақтағы  өзен  торының  жиілігіне,  ағын 

мөлшеріне,  режіміне  және  т.б.  тікелей  әсер  етеді.  Сондықтан  белгілі  орыс 

климатологы  А.  И.  Воейков:  "Өзендер  —  климаттың  өнімі"  деп  атап 

көрсеткен. 

     Адамзат  қоғамы  да  ерте  кездерден  бері  өзінің  шаруашылық  әрекеті 

аркылы өзендерге елеулі түрде ықпал етуде. Адамзат тарихындағы алғашқы 

өркениеттер мен қалалар, мәдениет ошақтары өзен бойларында пайда болған. 

Әсіресе, Месопотамия, Ежелгі  Египет, Ежелгі  Қытай және Үнді жеріндегі 

өзендік  өркениеттер  дамудың  шырқау  шегіне  жеткен.  Қазіргі  кездің  өзінде 

аса  ірі  қалалардың,  өнеркәсіп  орталықтарының  көпшілігі,  сондай-ақ  аса 

маңызды  ауылшаруашылық  алқаптары  өзен  бойларында  орналасқан.  XX 

ғасырда  адамның  шаруашылық  әрекетінің  өзендер  режіміне  кері  ықпалы 

қарқындай түсті. Өзен суын өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына, тұрмыстық 

қажеттерге  пайдалану  қарқынының  артуы,  алуан  түрлі  гидротехникалық 

құрылыстардың  (бөгендер,  каналдар,  бөгеулер)  салынуы  езендердің 

ластануына,  режімінің  бұзылуына  себепші  болуда.  Әрбір  өзен  біртұтас 

табиғат кешенінің бөлігі болып табылады, сондықтан өзендер режімінің кері 

өзгерістері  табиғаттың  басқа  да  құрамбөліктерінің  өзгерістерін  тудыратыны 

сөзсіз.  Сол  себепті  езендерді  қорғауда  олардың  үлкен-кішілігі,  маңызды, 

маңызды еместігі туралы мәселе кетерудің өзі орынсыз.  Дүниежүзілік мұхит 

қандай  бөліктерден  тұрады?  Мұхит  суының  қандай  қасиеттерін  білесіңдер? 

Дүниежцзілік  мухит  және  оның  бөліктері.  Дүниежүзілік  мұхит  суының 

жалпы көлемі 1 млрд 370 млн км3 шамасында, бұл гидросфераның 94%-ын 

құрайды.  мұхит  суында  табиғатта  белгілі  110  химиялық  элементтің  73-і 

кездеседі.  Орташа  тереңдігі  4000  м  болатын  Дүниежүзілік  мұхит  Жер 

шарының  3/4  белігін  алып  жатыр.  Дүниежүзілік  мұхиттың  бөліктеріне 

мұхиттар,  теңіздер,  шығанақтар  мен  бұғаздар  жатады.  Ол  материктер  мен 

аралдар арқылы 4 мұхитқа белінген. Әрбір мұхит өзіндік ерекшеліктерге ие. 

Тынық  мұхит  пен  Солтүстік  мұзды  мұхиттың  кейбір  ерекшеліктерін 

салыстыру негізінде осыған көз жеткізейік. Тынық мұхит — Жер шарындағы 

ең  ірі  (ауданы  —  178,7  млн  км²),  ең  терең  (орташа  тереңдігі  —  3976  м,  ең 

терең  бөлігі  —  11022  м)  жене  ең  ыстық(орташа  температурасы  +19,1°С) 

мұхит. Мұхит тереңдігі 5 мың м-ден асатын 35 шұңғыманың 25-і, 4 шұңғыма 

орналасқан.Кейбір  ғалымдар  Атлант,  Тынық  және  Үнді  мұхиттарының 

оңтүстік  бөліктерін  қамтитын  бесінші  "Оңтүстік  мұхитты  ажыратады,  бірақ 

бұл  пікір  кең  қолдау  тапқан  жоқ.  Теңіздер  деп  мұхиттың  құрлықпен, 

аралдармен  немесе  суасты  қыраттарымен  азды-көпті  бөлініп  жатыр.  Теңіз 

мұхиттың  құрамдас  бөлігі  болғанымен,  ағыстары,  тіршілік  дүниесі  арқылы 

айырмашылық  жасайды.  Мұхит  суының  қасиеттері.  Мұхит  суының  басты 

қасиеттерінің  бірі  —  оның  температурасы,  мұхит  суының  жылдық  орташа 

температурасының  ең  жоғары  көрсеткіштері  (27—28°С)  экваторлық 

ендіктерде  байқалады.  Ашық  мұхитқа  қарағанда  теңіздерде,  әсіресе 

қоңыржай  ендіктерде  жатқан  теңіздерде  жылдық  температураның 

ауытқулары үлкен болады. Жалпы алғанда, мұхит бетіндегі орташа жылдық 

температура  +17,4°С.  Орташа  жылдық  температураның  ен  жоғары 

көрсеткіші  Тынық  мұхит  бетінде  (+19,1°С)  байқалады,  бұл  оның  көпшілік 

бөлігінің  төмен  ендіктерде  жатуымен  түсіндіріледі.  Үнді  мұхиты  бетіндегі 

орташа  жылдық  температура  +17Д°С-қа  тең.  Мұхит  суының  ең  жоғары 

температурасы  (+32°С)  Тынық  мұхит  бетінде  тамыз  айында,  ең  төмен 

температурасы (-1,7°С) ақпанда Солтүстік Мұзды мұхитта байқалған. Қазіргі 

заманғы  өлшеу  құралдарының  көмегімен  мұхит  суының  температурасының 

географиялық  ендік  бойынша  ғана  емес,  терендікке  қарай  да  таралу 

заңдылықтары анықталып отыр. Мұхит суының беткі 25—50 м, кей жағдайда 

тіпті  100  метрлік  қабаты  қарқынды  араласады.  Осы  себепті  бұл  қабатта 

судың  температурасы  салыстырмалы  түрде  біркелкі  болады.  Мұхит  түбіне 

жақын су қабаттарының температурасына Жердің ішкі жылуы да әсер етеді. 

Мысалы,  Қызыл  теңіздің  табанындағы  ойыстарда  судың  температурасы 

+72°С-қа  дейін  жетеді.  Ыстық  тұз  ерітіндісі  күйінде  болатын  бұл  судың 

құрамында  темір,  марганец  және  түсті  металдар  мөлшері  кәдімгі  мұхит 

суына  қарағанда  мың  есе  көп.  Мұхит  суының  96,5%-ын  таза  су  құрайды, 

қалған  3,5%-ы  еріген  тұздардың  үлесіне  тиеді.  Сондықтан  мұхит  суының 

басты  қасиетінің  бірі  оның  тұздылығы  болып  табылады.  Дүниежүзілік 

мұхитта, шамамен, 49,2-Ю15 т еріген тұз бар деп есептеледі. Аталған тұзды 

құрғақ  күйінде  жер  бетіне  біркелкі  етіп  таратып  жайса,  Жер  шарын 

қалыңдығы  150  м  тұз  қабаты  көмкерген  болар  еді.  Осыншама  мол  тұздың 

миллиондаған  жылдар  бойы  жиналуының  өзі  Жердің  геологиялық 

тарихымен  тығыз  байланыста  жүрген  күрделі  процесс  болып  табылады. 

Мұхит  суында  кездесетін  тұздар  арасында  ас  тұзы  (85%)  басым,  сондай-ақ 

мұнда  магний,  кальций  және  т.б.  қосылыстар  бар.  Дүниежүзілік  мұхиттағы 

тұздардың  арақатынасы  барлық  бөлігінде  бірдей,  бірақ  оның  жеке 

бөліктеріндегі  тұздылық  көрсеткіші  айырмашылық  жасайды.  Дүниежүзілік 

мұхит  суының  орташа  түздылыгы  35°/00  шамасында.  Бұл  кәрсеткіш  судың 

беткі  қабаттарында,  көбінесе  атмосфералық  жауын-шашын  мен  буланудың 

арақатынасына, сондай-ақ географиялық ендікке байланысты болады. Мұхит 

бетінен  буланған  судың  құрамында  түзілген  заттар  тұщы  судан  түзіледі. 

Сондықтан  буланушылық  жауын-шашын  мөлшері  басым  аудандарда  мұхит 

суының тұздылығы жоғары болады. Трапакаерге тьяу аудандарда тұздылығы 

37°/оо  шамасында  болса,  Қызыл  теніз  маңында  Дүниежүзілік  мұхиттағы  ең 

жоғары  тұздылық  (41°/00)  байқалады.  Ал  құрлықтардың  еріген  суымен 

толығатын  және  жаңбыр  мол  жауатын  аудандарда  (полярлық  және 

экваторлық  ендіктер)  мұхит  суының  тұздылығы  төменірек  мұздықтың  ірі 

өзендер келіп құятын бөліктерінде де су ашық мұхитқа қарағанда анағұрлым 

тұрақтырақ.  Бұл  құбылыс  Амазонка  өзенінің  сағасынан  150  км  алыс  мұхит 

суында  да  байқалады.  Мұхит  суының  тұздылығы  онда  жүретін  көптеген 

табиғи  процестерге  ықпал  етіп,  сол  арқылы  бүкіл  Жер  шары  табиғатының 

ерекшеліктерін  қалыптастыруға  қатысады.  Судың  тұздылығы  артқан  сайын 

оның  қату  температурасы  да  төмендейді.  Олай болса.  суынған  тұзды  судың 

беткі қабатыньщ тығыздығы артып, салмағы ауырлайды да, төмен ығысады. 

Оньщ  орнына  төменнен  әлі  салкындап  үлгермеген  жылы  су  кабаттары 

көтеріледі.  Температурасы  әркелкі  су  қабаттарының  бұлайша  араласуы 

мұздың  түзілуіне  кедергі  келтіреді.  Беткі  сулар  төменге  қарап  оттекті  де 

тасымалдайды, мұның өзі тіршіліктің неғұрлым терең қабаттарға таралуына 

жағдай  жасайды.  Мұхит  суының  қарқынды  араласуы  нәтижесінде  оның 

барлық қабаттары жылу мен зат алмасуына қатысады. Осылайша орасан мол 

су  массасы  мен  бойыяа  жинақтаған  жылуы,  құрамында  кездесетін  алуан 

түрлі  заттары  бар  Дүниежузілік  мұхит  ғаламшар  ауқымындағы 

айналымдарды  реттеуінің  қызметін  де  атқарады.  Мұхит  суының 

қозғалыстары. Дүниежүзілік мұхит сулары ұдайы қозғалыста болады. Шығу 

тегі  мен  сипатына  қарай  бұл  қозғалыстардың  бірнеше  түрін  ажыратады. 

Әсіресе  толқынды  қозғалыстар  кең  тараған,  олар,  негізінен,  су  бетінде  жел 

әсерінен пайда болады. Құрлықтан мұхитқа немесе мұхиттан құрлыққа қарай 

соғатын  желдер  жағалаудағы  су  деңгейін  өзгертеді  (неліктен?).  Сонымен 

қатар  суасты  жанартауларынын  атқылаулары  мен  жер  сілкінулерден  соң 

орасан зор толқындар — цунами пайда болады. Жел әрекетінен пайда болған 

толқындардан  айырмашылығы  цунами  бүкіл  су  массасын  (түбінен  бетіне 

дейін)  қамтиды.  Цунами  пайда  болған  ауданынан  жан-жағына  қарай  700—

800  км  caғат  жылдамдықпен  таралады,  бұл  реактивті  ұшақтың 

жылдамдығымен  пара-пар.  Ашық  теңізде  оның  ұзындығы  100—200  км, 

биіктігі  1  м  шахасында  болады,  бірақ  жағалауға  жақындағанда  апатты 

толқынның  биіктігі  40  м-гe  дейін  жетуі  мүмкін.  Дүниежүзілік  мұхиттың 

көпшіпік бөлігінде тәулігіне екі рет су деңгейі көтеріліп, екі рет төмен түседі, 

оны  толысу  және  қайту  толқындары  деп  атайды.  Бұл  құбылыс  Айдың 

тартылыс  күшіне  байланысты  екендігі  адамдарға  ерте  кезден  бері  белгілі. 

Ашық  мұхитта  толысу  толқындарының  биіктігі  1  м-ден  кем  болады.  Бірақ 

тар  шығанақтарға  енген  кезде,  толысу  деңгейі  артады.  Мысалы,  ең  биік 

толысу 

толқындары 

Канаданың 

солтүстік-шығысындағы 

Фанди 

шығанағында (18 м) байқалады. Толысу толқындарында орасан мол дюргия 

жинақталған.  Толысу  энергиясына  адамдар  ежелден-ақ  назар  аударуда. 

Алғашқыда  бұл  энергия  тек  диірмендерді  айналдыру  үшін  пайдаланылды. 

XX  ғасырда  толысу  толқындарының  қуатынан  электр  энергиясын  өндіру 

мақсатында  толысу  электр  стансалары  салына  бастады.  Дүниежүзілік 

мұхиттағы ең күрделі қозғалыстар су массасының горизонталь бағытта үлкен 

қашықтыққа тасымалдануымен байланысты болады. Оларды мұхиттың беткі 

ағыстары  деп  атайтының  білесіңдер.  Атмосфераның  жалпы  циркуляциясы 

әсерінен  Дүниежүзілік  мұхитта  беткі  ағыстардың  біртұтас  жүйесі 

қалыптасқан.  Экватордың  екі  жағында  пассаттар  әсерінен  қалыптасатын 

ағыстар шеңберлі айналым жасайды. Олар солтүстік жарты шарда сағат тілі 

бағытымен,  ал  оңтүстік  жарты  шарда  оған  қарсы  бағытта  болады. 

Субтропиктік жоғары қысымды орталықтар маңында олар үлкен айналымдар 

жасайды.  Бұл  алып  ағыстар  жүйесінің  тұрақты  бөліктерін  Солтүстік  және 

Оңтүстік  пассат  ағыстары  деп  атайды.    Қоңыржай  және  поляр  маңындағы 

ендіктерде төмен қысымды орталықтар (Алеут, Исландия) маңында ағыстар 

кіші  айналымдар  жасайды.  Оңтүстік  жарты  шардың  қоңыржай  белдеуі 

арқылы  шеңбер  жасап,  Дүниежүзілік  мұхиттағы  ең  қуатты  суық  ағыс  — 

Антарктикалық  ағыс  немесе  Батыс  желдер  ағысы  өтеді  Өзеннің  маңызды 

сипатының бірі — су шығыны мен жылдық ағын. Су шығыны деп өзеннің су 

қимасынан белгілі бір уақыт бірлігі ішінде ағып өтетін су мөлшерін атайды. 

Әдетте,  су  шығынын  секундына  ағып  өтетін  текше  метр  (м3/с)  есебімен 

өлшейді. Дүниежүзіндегі ең мол сулы өзен — Амазонканың су шығыны 220 

000  м3/с,  ал  біздің  еліміздің  ең  ірі  өзені  Ертісте  бұл  көрсеткіш  960  м3/с-қа 

тең.  Өзеннің  жылдық  ағыны  өзеннің  бір  жыл  ішіндегі  су  шығынының 

мөлшерімен анықталады. Өзеннің жылдық ағынының көлемі өзен алабының 

климат  жағдайларына  және  жер  бедеріне  тәуелді  болады.  Жылдық  ағын 

мөлшері,  өзен  ағып  өтетін  аумақтағы  тау  жыныстарының  шайылу 

қарқындылығы,  жер  бедерінің  сипаты  қатты  ағынды,  яғни  өзен  суының 

тасымалдайтын  қатты  материалдарының  көлемін  анықтайды.  Амазонка 

жылына  500  млн  т,  ал  сазды  жыныстар  тараған  аумақпен  ағып  өтетін 

дүниежүзіндегі  ең  лайлы  өзен  Хуанхэ  (қытайша  "сары  өзен"  дегенді 

білдіреді) бір жыл ішінде 1 млрд 820 млн т қатты заттар тасымалдайды. Өзен 

суы  әртүрлі  жолмен  толығады,  осыған  сәйкес  оның  қоректену  көзі 

анықталады.  Өзендер  қоректену  сипатына  байланысты  мұздықпен,  қар 

суымен  жаңбыр  және  жерасты  суымен,  т.б.  қоректенетін  өзендер  деп 

жіктеледі.  Басты  қоректену  көзіне  және  климат  жағдайларына  байланысты 

өзеннің  режімі,  яғни  белгілі  бір  мерзім  (тәулік,  жыл  мерзімі,  жыл)  ішіндегі 

деңгейінің  өзгерістері  анықталады.  Осыған  сәйкес,  жазы  құрғақ 

жерортатеңіздік  климат  жағдайында  өзендер  қыста  мол  сулы  болады. 

Муссонды  климат  тән  болатын  Оңтүстік  және  Шығыс  Азияда  мол  жаңбыр 

әсерінен жазда езен деңгейлері шамадан тыс көтеріліп, апатты тасқындар жиі 

байқалады.  Ал  Амазонка  мен  Конго  жыл  бойы  жаңбыр  мол  жауатын 

аумақтар  арқылы  ағатындықтан,  деңгейлері  жыл  бойы  тұрақты  жоғары 

болады.  Сонымен  климат  жағдайлары  аумақтағы  өзен  торының  жиілігіне, 

ағын  мөлшеріне,  режіміне  және  т.б.  тікелей  әсер  етеді.  Сондықтан  белгілі 

орыс  климатологы  А.  И.  Воейков:  "Өзендер  —  климаттың  өнімі"  деп  атап 

көрсеткен.  Адамзат  қоғамы  да  ерте  кездерден  бері  өзінің  шаруашылық 

әрекеті  аркылы  өзендерге  елеулі  түрде  ықпал  етуде.  Адамзат  тарихындағы 

алғашқы  өркениеттер  мен  қалалар,  мәдениет  ошақтары  өзен  бойларында 

пайда  болған.  Әсіресе,  Месопотамия,  Ежелгі  Египет,  Ежелгі  Қытай  және 

Үнді жеріндегі өзендік өркениеттер дамудың шырқау шегіне жеткен. Қазіргі 

кездің  өзінде  аса  ірі  қалалардың,  өнеркәсіп  орталықтарының  көпшілігі, 

сондай-ақ  аса  маңызды  ауылшаруашылық  алқаптары  өзен  бойларында 

орналасқан. XX ғасырда адамның шаруашылық әрекетінің өзендер режіміне 

кері  ықпалы  қарқындай  түсті.  Өзен  суын  өнеркәсіп  пен  ауыл 

шаруашылығына,  тұрмыстық  қажеттерге  пайдалану  қарқынының  артуы, 

алуан түрлі гидротехникалық құрылыстардың (бөгендер, каналдар, бөгеулер) 

салынуы езендердің ластануына, режімінің бұзылуына себепші болуда. Әрбір 

өзен біртұтас  табиғат  кешенінің  бөлігі болып  табылады,  сондықтан  өзендер 

режімінің кері өзгерістері табиғаттың басқа да құрамбөліктерінің өзгерістерін 

тудыратыны  сөзсіз.  Сол  себепті  езендерді  қорғауда  олардың  үлкен-кішілігі, 

маңызды, маңызды еместігі туралы мәселе кетерудің өзі орынсыз. 

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: