§ 1. Ерiк жайлы негiзгi теориялар

шеңберiнде ерiк мотивтердi, мақсаттар мен əрекеттердi таңдау функциясына ие. “Ерiктi
таңдау” тұрғысы шеңберiнде ерiк туралы көзқарастың екi нұсқасын бөлiп көрсетуге
болады. Бiрiншi нұсқада ерiк жеке дербес күш ретiнде қарастырылады (теорияның
волюнтаристiк типi), ал екiншi нұсқада ерiк танымдық процестердiң қызмет етуiне келiп
тiреледi (интеллектуалистiк теориялар).
Ерiктi зерттеудегi үшiншi тұрғыны шартты түрде реттеушi деуге болады. Ол
психологияда өзiн-өзi реттеу,басқару проблемасы ретiнде көрнiс бередi.
Ерекше дербес процесс ретiнде мiнез-құлықты реттеу идеясын айқын
тұжырымдағандар ×.Шеррингтон мен И.М.Сеченов. Олар К. Бернардың өзiн-өзi реттеу
туралы қағидасына сүйендi. Ерiктi жеке дербес күш ретiнде мойындамады. Мəселен,
И.М.Сеченов адам əрекетiнiң себебiн оған белгiлi бiр мағына беретiн сезiмдiк қозудан,
ойдан жəне моральдық сезiмдерден iздейдi.
Ерiктiң реттеушi функциясын өзiнiң талдау пəнiне айналдырған психолог
М.Я.Басов. Оның айтуынша, ерiк тұлғаның өз психикалық функцияларын реттейтiн,
шешiлетiн мiндеттерге сай оларды бiр-бiрiмен үйлестiретiн жəне қайта құратын
психикалық механизм боп табылады.
Л.С.Выготский ерiктi жоғары психикалық функция ретiнде, тарихи дамудың өнiмi
ретiнде қарастырады. Оның айтуынша, кез-келген ерiк процесi əуелден əлеуметтiк,
ұжымдық, интерпсихологиялық процесс.
Л.М.Веккер ерiктi мiнез-құлықты реттеудiң ерекше түрпiшiнi ретiнде түсiнедi. Ол
реттеудiң үш түрпiшiнiн бөлiп көрсетедi : ырықсыз, ырықты жəне ерiктi. Ерiктiк реттеу
мiнез-құлықты тұлға жағынан ырықты түрде реттеудiң ең жоғары түрпiшiнi. Бұл тұлғалық
деңгей.
Реттеушi тұрғыдан ерiк туралы көзқарасты дамытқан В.К.Калин. Ерiктiк реттеудi
ол саналы, затты iс-əрекеттiң мотивтерi мен мақсаттары арқылы жанамаланған,
оптималды жұмылдырылған күй ретiнде сипаттайды. В.К.Калин “ерiктiң əрекеттiң
мақсатты функциясын” объектiден субъектiнiң өзiне ауыстыруды жəне “психикалық
функциялардың ұйымдасуын қайта құруды” ұсынады.
Ерiктiк реттеу механизмi бойынша ғылым тарихында ерiк теориясының екi типiн
бөлiп 
көрсетуге 
болады: 
автономдық 
(волюнтаристiк) 
жəне 
гетереномдық
(интеллектуалдық, эмоциялық).
Бүгiнгi таңда ерiктi реттеудiң психологиялық механизмi ретiнде əрекеттiң
мағынасының өзгеруi немесе қосымша мағына жасауды негiздеген В.А.Иванниковтың
зерттеулерi қызығушылық тудыруда. Тарихи тұрғыда тұлғаның мағыналық құрылымының
iс-əрекеттi реттеуге қатысы болу мүмкiндiгiн алғаш рет көрсеткен Л.С.Выготский едi. Ол
балалардың мiнез-құлқының олар үшiн өз əрекетiнiң мағынасының өзгеруi нəтижесiнде
қалай өзгерiске ұшырағанын сипаттаған едi. В.А.Иванников ерiктiк реттеудiң жоғары
түрпiшiнi ретiнде мəнсiз немесе мəнi шамалы, бiрақ орындауға мiндеттi əрекеттi тұлғаның
мағыналық сферасына қосу деп есептейдi. Ол мотивацияның ырықты түрi əрекеттiң
туындауында ерiктiк реттеудiң негiзi ретiнде қарастырады.
Сонымен, қазiргi психологияда ерiк проблемасы екi нұсқада көрiнедi: өзiн-өзi
детерминдеу проблемасы ретiнде ( мотивациялық тұрғы мен “ерiктi таңдау” тұрғысы)
жəне өзiн-өзi реттеу проблемасы ретiнде ( реттеушi тұрғы).
Жалпы ерiк тақырыбы психологиялық тұрғыда күрделi боп саналады. Өйткенi, ерiк
мəселесi қалыптасқан дəстүр бойынша философиялық тұрғыда ерiк бостандығы, еркiндiк
проблемасы ретiнде қарастырылды. Сондай-ақ, физиологиялық тұрғыда ырықты
қозғалыстар мəселесi боп зерттелiндi. Ерiктiң психологиялық проблемасын оның
философиялық, физиологиялық проблемаларынан ажыратып бөлек қарастыру керек.
Психология тарихына қарап отырсақ, XVIII−XIXғ.-да ерiктiң эмпирикалық
теориясы басым болды. Мұнда, ерiк жеке адамның басында өтiп жатқан iшкi
психологиялық процесс ретiнде қарастырылды. Адамды қоршаған дүниемен шынайы
қатынасында емес, əлдеқандай бiр iшкi тұрғыдан алып қарады. Сыртқы мiнез-құлық
“iштей” баста шешiлген жайдың салдары боп табылады. Бүкiл процесс негiзiнен сананың
iшiнде жүзеге асады. Ерiктi зерттеудiң негiзгi əдiсi өзiн-өзi бақылау əдiсi болып табылды.
Бүгiнгi таңда ерiктi психологиялық зерттеу əр түрлi ғылыми бағыттар арасында
өзара бөлiнiп алынды: бихевиористiк бағыттағы ғылымдарда тиiстi, сəйкес мiнез-құлық
формасы зерттелiнсе, мотивация психологиясында iшкi тұлғалық қайшылық-
кикiлжiңдерге жəне оларды жеңу тəсiлдерiне баса назар аударылады, ал тұлға
психологиясында негiзгi назар тұлғаның тиiстi ерiктiк қасиеттерiн бөлiп зерттеуге
бағытталады. Ерiктi зерттеумен сондай-ақ адам мiнез-құлқын өзiн-өзi реттеу
психологиясы да айналысады. Басқаша айтсақ, қазiргi уақытта ерiктi зерттеу бұрынғы
бiртұтастығынан, терминологиялық анықтығынан, бiр мəндiлiгiнен айырылып қалды.
Жаңа ұғымдарды, жаңа теория мен əдiстердi қолдану нəтижесiнде тақырып аясы
тереңдедi əрi кеңею үстiнде. Көптеген ғалымдар қазiр ерiк туралы iлiмге тұтас жəне
бiрiккен сипат беруге бағытталған əрекеттер жасауда.
Ерiктi психологиялық зерттеуде адам мiнез-құлқы табиғаты жөнiндегi екi қарама-
қайшы концепциялардың - реактивтiк жəне активтiк (белсендi) арасындағы күрес елеулi
рөл атқарды. Алғашқысы адамның күллi мiнез-құлқын iшкi жəне сырқы стимулдарға
реакциялар (жауаптар) ретiнде ғана түсiндiрдi. Зерттеудiң мiндетi сол стимулдарды табу

жəне олардың реакциялармен байланысын анықтау. Мұндай түсiнiкте ерiкке орын қалмай
қалады, ол табиғаты жағынан рефлекторлық боп табылатын реакция ғана. И.П.Павлов
ерiктi тiрi ағзаның кедергiге кездескендегi белсендiлiгiнiң көрнiсi, “еркiндiк инстинктi”
ретiнде қарастырды. Мiнез-құлықты реакция ретiнде түсiну ХХ ғ. алғашқы ширегiнде
психологияны реактология (К.Н.Корнилов) жəне рефлексологиямен ( Б.М.Бехтерев)
ауыстыруға əкелiп соқты. Ал екiншi концепция бойынша, адамның мiнез-құлқы əуел
бастан белсендi болып табылады, оның формаларын адам саналы түрде таңдауға
қабiлеттi. Мiнез-құлықты бұлай түсiнуде ерiк жəне ерiктiк реттеу ұғымдары мiндеттi
түрде қажет. Физиология саласында Н.А.Бернштейн мен П.К.Анохин жүргiзген зерттеулер
осы көзқарасты растайды. Бұл зерттеулер негiзiнде қалыптасқан концепциялар бойынша,
ерiк адамның өзiнiң мiнез-құлқын саналы реттей алуы, меңгеруi боп табылады. Бүгiнгi
таңда осы тұрғыдан қарастырып зерттеуде қазiргi сана психологиясы мен когнитивтiк
психология бағыттары маңызды рөл алуда.
Сонымен, ерiк ұғымын ерекше бiр психикалық құрылым ретiнде түсiну əрекетi
психологияда əр түрлi теориялық көзқарастың тууына əкелген екен. Мұның өзi ерiк
ұғымының күрделi құбылыс екендiгiн бiлдiредi.

жүктеу/скачать 10,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: