1-сурет 2-сурет 3-сурет Сонда шағылған электронндар беретін ток күшінің(интенсивтік)қабылдағыштың орны өзгеруіне(α бұрышын өзгертіп) және электрондардың жылдамдығының өзгеруіне (электрондық‒сәулелік түтіктегі үдеткіш кернеуді өзгерту арқылы)байланысты өлшеп,әр түрлі бағыттарда шағылған электрондардың интенсивтігі жөнінде қорытынды жасауға болады. Рентген сәулелері үшін Дебай және Шеррер ұсынған әдісті қолданып,Дж.Томсон және С.Тартаковский(1928ж) жұқа поликристалдық пленкалар арқылы электрондар өткенде пайда болатын дифракциялық көрініс дәл Дебай‒Шеррер рентгенограммалары сияқты болатындығын көрсетті.Тәжірибе схемасы 2‒суретте кескінделген.Шапшаң электрондардың(1) жіңішке шоғы жұқа(2) поликристалдық пленканы атқылайды.Дифракцияланған(3)электрондар шоғы(4)фотопластинкаға түседі. Сонда бұл пластинканың бетінде орталығында тұтасқан дағы бар бірнеше концентрлік шеңберлер (сақиналар)түріндегі көрініс пайда болады.Осы электронограмма 3‒суретте көрсетілген. Сөйтіп Дж.Томсон тәжірибелерінің нәтижелері электронның толқындық табиғаты жөніндегі де Бройль гипотезасын дұрыс екендігін көрсетеді. Дж.Томсон тәжірибесінде шапшаң электрондар шоғы пайдаланғандығы айтылған болатын.Ал орыс физигі С.Тартаковский баяу қозғалатын электрондар шоғын жұқа слюда,алюминий пленкадан өткізіп,жоғарыда айтылғандай дифракция құбылысын байқады.Сонымен тәжірибе жүзінде электронның толқынндық табиғаты толық дәлелденді.
15.Анықталмағандықтар қатынастары.Неміс физигі В.Гейзенбергтің анықталмағандық қатынастарына сәйкес микробөлшек бір мезгілде белгілі координатқа да (x,y,z) және импульстың белгілі сәйкес проекциясына ( ) да ие бола алмайды,ал осы шамалардың анықталмағандықтары ∆x∆ ∆y∆ ∆z∆ (1) Шарттарын қанағаттандырады,яғни координт және осыған сәйкес импульс проекциясы анықталмағандықтарының көбейтіндісі шамасынан кем болмайды. (1) анықталмағандық қатынастарынан,мысалы егер микробөлшек координаты дәл анықталған (∆x=0) күйде тұрса,онда осы күйде оның импульсының тиісті проекциясы тіпті анықталмаған (∆ ) болады және керісінше: ∆x .Сонымен,микробөлшек үшін оның координаты мен импульсының бір мезгілде дәл мәні болатын күй болмайды. Электрондар ағыны бұлардың қозғалыс бағытына перпендикуляр орналасқан ені b=∆x жіңішке саңылау арқылы өтетін болсын(1-суретте). Электрондар толқындық қасиетке ие,сондықтан мөлшері электронның де Бройль толқыны ұзындығымен шамалас саңылау арқылы өткенде дифракция байқалады. X
p
ΔX
1-сурет. Саңылау арқылы өткенге дейін электрондар y осі бойымен қозғалады,сондықтан импульс құраушысы ,осыдан ∆ ,ал электронның x координаты тіпті анықталмаған.Электрондар саңылау арқылы өткен кезде бұлардың x осі бағытындағы орны саңылау еніне тең дәлдікпен,яғни ∆x дәлдігімен анықталады.Осы мезетте дифракция салдарынан электрондар бастапқы бағытынан ауытқиды да 2 бұрыш аумағында қозғалатын болады( - бірінші дифракциялық минимумға сәйкес бұрыш).Демек, x осі бойымен импульс құраушысының мәнінде анықталмағандық пайда болады,ол (*) формуласы және 1-суретте мынаған тең: (2)
