Лирикалық өлеңдегі тармақ,шумақ,бунақ,өлең

Тармақ –  қазақ поэзиясында өлең ырғағының негізгі бөлшегі, буын саны тұрақты келетін өлең жолы болып табылады.

Шумақ – өлең сөзде бірнеше тармақтың белгілі ретпен топтасуы. Өлең-жырларда бір шумақ екі жолдан, яғни тармақтан басталады. Мағынасы, ішкі құрылысы жағынан жекеленген екі тармақ (екі жол өлең) шумақтың қарапайым, ықшам түрі. Шумақ - мақал-мәтел, нақыл сөздерде мол қолданылады. Шумақтың көлемді өлең-жырларда ең көп кездесетіні төрт тармақты болады. Поэзияда алты, сегіз тармақты шумақтар қолданыла береді.

Бунақ  – өлең тармағының (жолының) ырғақтық құрылысы жағынан жекеленген бір бөлшегін құрайтын буындар тобы; сөз өлшемі, ырғақтық пауза. Өлеңнің әр тармағы екі, үш, төрт буынды бунақтарға бөлінеді.

Буын – өлең буынының ырғақтық құрылысы жағынан жекелеген бір бөлшегін құрайды. Өлеңдегі сөз өлшемінің ырғаққа бөлініп айтылуына негізделеді. Өлеңнің әр жолы екі, үш, төрт буынға бөлінеді.

Буын: Жел-сіз түн-де жа-рық ай (7). Бунақ: Желсіз түнде / жарық ай (2). Тармақ: Желсіз түнде жарық ай (1).

Шумақ: Желсіз түнде жарық ай, (а) Сәулесі суда дірілдеп. (б) Ауылдың шеті терең сай, (а) Тасыған өзен гүрілдеп. (б)

Мысалға алып отырған Абайдың бұл өлеңі – абаб (шалыс) ұйқасты, 7-8 буынды, 2 бунақты, шумағы 4 тармақтан тұратын өлең.

Сырт көзге поэзиялық шығарманың сырт пішінінің өзі прозалық шығармадан өзгеше, бөлек: әр тақта – шумақ, әр шумақтың әр жолы – тармақ, әр тармақтағы дауыс толқынының соқпа-соқпасы – бунақ. Мұның бәрі шартты нәрсе, өйткені тақтасыз да тұтаса беретін өлеңдерде шумақтардың жік-жігін ажыратуға әбден болады. Өйткені әр шумақ – аяқталған синтаксистік ой, жинақталған синтетикалық шындық. Ал шумақ бар жерде тармақ, тармақ бар жерде бунақ болатыны сөзсіз. Әр бунақты біз тағы да тек ырғақ арқылы ғана ажырата аламыз.