1 Мәдениет тарихындағы философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар

жүктеу/скачать 302,06 Kb. бет 44/50 Дата 12.04.2023 өлшемі 302,06 Kb. #81791

Бұл бет үшін навигация:

• Әдебиеттер тізімі
• 9 Қазақ философиясының тарихы
• 9.1 Көшпенділер мәдениеті және ойлаудың синкретистік мазмұны

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар 1. И.Канттың танымдағы жасаған «коперникандық төңкерісінің» мәні неде? 2. «Категориялдық императивтің» негізгі талабын көрсетіңіз? 3. И. Фихтенің философиясының негізгі іргетасы қағидаларын атаңыз? 4. Ф. Шеллингтің философиясының бастамасы қандай? 5. Диалектиканың негізгі заңдарын атаңыз? 6. Г. Гегельдің рух саласындағы 3 сатысы. 7. Л. Фейербах діннің әлеуметтік, танымдық, психологиялық түп-тамырлары жөнінде Әдебиеттер тізімі 1. Гегель. Наука логики. Т.3. – М., 1972. 2. Мырзалы Серік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б. 3. Кант және Гегель философиясы. 20 томдық. – Алматы: Жазушы, 2005. – 8т. 4. Гулыга А.В. Немецская классическая философия. – М., 1986. 5. Канке В.А. Философия. – М., 1996. 9 Қазақ философиясының тарихы 1. Көшпенділер мәдениеті және ойлаудың синкретистік мазмұны. 2. Әбу Насыр әл-Фараби философиясы. 3. А. Яссауи философиясы. 9.1 Көшпенділер мәдениеті және ойлаудың синкретистік мазмұны Күнделікті өмірдегі қарапайым деген нәрселердің өзі, тіпті түсіндіруді қажет етпейтіндей болып көрінгенімен, ең қиын да күрделі және ашылмаған жұмбақ құбылыстар екені анық. Егер мән беріп қарасақ сол қарапайым деген дүниелерде қаншама заңдылық, сыр жатыр десеңші. Философия тарихында Шығыстық ойлау және Батыстық ойлау деген ұғымдар қалыптасқан. Оның нақтылы себебі бар, екі ойлау формасының айырмашылығы тұрмыс-тіршілікте, көзқарастар үлгісінен анық байқалады. Көшпенділер мәдениеті евроцентристік көзқарас тұрғысынан қарабайыр, таяз, қызықсыз болып көрініп, бертінге дейін өз бағасын ала алмай келгені рас. Ғылыми-техникалық революция, отырықшы мәдениет дамуының органикалық жемісі болып табылатын, ХХғ. екінші жартысына қарай Батыс мәдениетін ауқымды тауқыметтермен дағдарысқа ұшыратты. Экологиялық, экономикалық, ең күрделісі рухани тауқыметтер адамзат зиялыларын қатты ойландыра бастады. Табиғатты бағындыруды, өзгертуді өз мүддесіне қызмет етуді мақсат етіп қойған ғылым мен техника мүмкіндіктері тығырыққа тіреле бастады. Батыстық ойлаудың негізі болған рационализм немесе ұғымдық ойлау европалық философиялық ағымдарды да дәрменсіз, қайшылыққа толы етіп көрсетті. Осы кезеңде шығыс мәдениетіне бетбұрыс басталды. Не себептен екенін нақтылы дәлелдер арқылы түсіндіріп көрейік. Қазақ мәдениеті көшпенділер мәдениетінің айқын үлгісі ретінде, дүниені түсінудің, философиялық қабылдаудың, ойлаудың ерекше формасы. Өзінің тереңдігі, дәйектілігі және нақтылығы жағынан керісінше, отырықшы мәдениетке қарағанда көш озық тұр. Сан ғасырлар бойына қалыптасқан қазақ мәдениеті өзіне ғана тән заңдылықпен дамып отырды және басқа халықтарға қарағанда қалыптасқан дәстүрді өзгертуге ынталы болмады. Батыс зерттеушілері, жаратылыстану ғылымдары дамымағандықтан қазақтар тарихында философия мүлде болмаған деген де пікір айтылады. Оның бір дәлелі ретінде батыстағыдай арнаулы бір ұғымдар жүйесіне негізделген концепциялардың жоқтығын, ұғымдық ойлаудың үлкен маңызға ие болмауын тілге тиек етеді. Көшпенді қазақ еліне ондай батыстың классикалық үлгідегі философиясының қажеті жоқ та еді. Қазақтар өзінің көріп жүрген нәрселері мен құбылыстарына, олар туралы біліміне, табиғат ерекшеліктері мен адам ерекшеліктеріне үңіліп мән берген емес, оның себебі қазақтардың философиялық көзқарасы, дүниеге қарым-қатынасынан көрініс берді. Өмірге философиялық көзқарас олар үшін өмір сүру тәртібі болды. Қазірге дейін қазақ ұлтының, көп жағдайда материалдық мәдениеті, оның ішінде зергерлік бұйымдар, тұрмыс жабдықтары, өнер туындылары және шаруашылық әбзелдері жан-жақты зерттелініп келді. Тек бір кемшілігі, рухани мәдениеттің элементтерін зерттеген кезде қазақ дүниетанымында философияны ғылыми тұрғыдан ғана емес синкретистік (грек сөзі: әртүрлі нанымдар мен сенімдер, жоралар бірлігі) тұрғыдан дамытқаны назардан тыс қалады. Көшпенді ел табиғат және өмір философиясы деп бөліп қараған емес, екеуін диалектикалық бірлікте таныған. Дүние болмысы мен өмір-тіршіліктегі әрбір зат, процесс кең мағыналы, көптүрлі мәнге ие және олардың философиялық талдауға, түсінуге, белгілі бір мағыналық маңызға тәуелділігі негізгі қасиеттерінің бірі болып табылады. Синкретистік ойлауды ежелгі қазақтардаң өмір болмысынан көруге болады. Дүниенің жаратылысы туралы, космос пен адам туралы, олардың ара-қатынасы туралы, адамның дүниедегі орны, өмір сүру мақсаты жазылмаған кітап болса да, заттар мен тіршілік әрекеттерінен айқын аңғарылып тұр. Өмірдің бастауын ғарыштан, табиғаттан іздейді және тарихи-мәдени даму барысында өмір сүру тәсілі арқылы тылсым дүние мен табиғат үйлесімділігін дәріптейді. Тылсым дүние мен әлемдік үйлесімділік арасындағы мәңгілік байланысты қазақ мифологиясының мазмұн-сарынынан анық байқаймыз. Барлық әлемдік мәдениет дүние жаратылуын Хаостан (Ретсіздік) Үйлесімділік туған деп түсіндіреді. Қазақ аңыздарында, наным-сенімдерінде де осы көзқарас көптеп орын алған. Мысалы, Қорқыт туралы аңыз, Батырлар жыры дүниеде қарама-қарсылық бірлігін, даму заңдылықтарын, өмір мен өлімнің ерекшелігін Ғарыштық тұтастық арқылы бейнелейді. Қазақ мәдениетінде Басқа дүние де, осы дүние де шындық және құндылықтар бар деп санайды. О дүние өкілдерінің әрекеті мен істері, осы дүние адамдарына жақын, әрі түсінуге мүмкіндік бар. Тотемдік, бақсылық жоралардан екі дүние арасындағы байланысты көреміз. Қорқыт туралы аңызда Әулиенің күй құдіреті арқылы өлімді жеңуге ұмтылуы осы дүниедегі шарасыздықты, өтпелілікті дәлелдей түседі, тек мифологиялық уақыттың мәңгілік болып табылатындығы айтылады. Миф – аңыз – екі дүние шекарасы, оларды анықтап, байланыстырып тұрған миф – метафора, бір дүние мағынасын және құндылықтарын екіншісіне көшіріп тұрған. Осылай түсінілген миф үшін тіл, сөз арқылы жеткізу, түсіндіру шешуші рөл атқармайды. Қазақ мәдениетінде мифтің өмір сүруінің негізгі тәсілі, табиғаттың үнін жеткізуші күй формасында. Логос, Сөз және Ғарыштық заңдылық – бәрі күйде қосылған, бұл құбылыстарды қарапайым күнделікті адам тілімен түсіндіру мүмкін емес. Табиғат үні судың сылдырынан, желдің ызыңынан, жапырақтардың сыбдырынан және құстар мен жануарлар шуылынан күй болып құралады. Қорқыт туралы аңызда – музыкалық шығармашылықтағы құдіретті күш, адам мен әлемді уақыт бастауына, мәңгілік дүниеге қайтару мүмкіндігі айтылады. «Күй» деген ұғымның шығу тегі көне түркі тілінде «көк»-аспан, Жаратқан, үйлесімділік ұғымына сәйкес келеді. Аңыз бойынша Қорқыт қобызды осы үйлесімділік үнін жеткізу үшін жасаған. Қазақ мәдениетіндегі семантикалық мазмұн байлығын тұрмыс-тіршіліктің барлық саласынан көреміз. Бәріне ортақ бір мақсат, тақырып Тылсым дүние мен Табиғат үйлесімділігі және сол үйлесімділіктің шырқын бұзбау. Материалды мәдениет заттарын алсақ та, рухани құндылықтар үлгісін қарасақ та, осы тақырып өзек болған. Мысалы, Киіз үйдің сыртқы формасы, ішкі кеңістігі, негізгі элементтері – барлығы да осы Ретсіздік пен Үйлесілімділіктің алмасуын, абсолютті Ғарыштық заңдылықты паш етеді. Интуициялық пайымдау арқылы танылған Әлемдік заңдылық қазақтардың іс-әрекетіне шығармашылық мүмкіндіктеріне негіз болған және табиғатпен қарым-қатынасына бағыт-бағдар берген. Киіз үйдің тігіліп және жығылуы, оның формасының ландшафтқа үйлесілімділігі, экологиялық және экономикалық, психологиялық және биологиялық тиімділігі сөз жоқ әлемдік үйлесімділікке бейімделген мәдениет үлгісі болып табылады. Қазақ халқының сұңғылалығы да сонда, Ғарыштық, Табиғат және Қоғам дамуының ортақ заңдылығын пайымдап, соны мұқият бақылап, қарсы тұрмауға, Табиғи үйлесімділіктің шырқын бұзбауға ұмтылған. Қорқыт атадан кейін түркі халықтарының рухани өрлеу үдерісі екі-үш ғасырда көптеген ойшылдар легін қалыптастырды. Мәселен, бүгінгі күнгі зерттеушілер бізге танымал екінші ұстаз атанған Әл-Фарабиден басқа онның үстінде басқа да ғұлама «әл-Фарабилер», яғни, Фарабтан шыққандардың болғандығын дәйектеп отыр, бір өкініштісі бұлардың жазба еңбектері сақталмаған. Сондықтан қазіргі тарихнамаларда, ғылым тарихында тек жазба еңбектері сақталғандары ғана танымал болатындығы шындық. Осы орайда, IX-ХІІ ғасырлардағы түркілік ойшылдар бүгінгі күнге келіп жеткен еңбектерімен қоса атап өтіледі: Жүсіп Баласағұнидің «Құтты білігі», Махмұд Қашқаридің «Түрік сөздігі», Қожа Ахмет Йассауидің «Даналық кітабы», Ахмет Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» т.б. Араб-мұсылмандық шығыс философиясының өкілі болғанмен, түркі жерінде, Отырар қаласында дүниеге келіп, балалық шағын сонда өткізген ойшылдардың бірі - Әбу Насыр Әл Фараби. Оның толық есімі - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл Фараби ат-Түрки болатын. Әлемге әйгілі философ жан-жақты энциклопедист ғалым: дәрігер, физик, психолог, математик, астроном, музыкант, ақын, т.б. болғандықтан, метафизикалық және онтологиялық мәселелерді таразылауда да өзіндік төлтума идеяларын ұсынған. Сонымен қатар әл-Фараби ілімінің бір қыры да көне Грекиялық Аристотель мен Платон еңбектеріне герменевтикалық талдаулар жасаудан басталады және кейінгі батыс еуропаға оның еңбектерін таныстырушылардың бірі ретінде танымал. Ол әлемдік рухани кеңістікте Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанған (мүмкін, шындығында, бірінші болар). Ол 200-дей еңбек жазғанмен, оның бізге келіп жеткені 70-тейі ғана: «Философиялық трактаттар», «Математикалық трактаттар», «Әлеуметтік-этикалық трактаттар», «Логикалық трактаттар», «Музыканың ұлы кітабы», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» т.б. Физикалық ілімдер саласында кеңістік, материя, қозғалыс жөнінде ұмтымды пікірлерін ұсынумен қатар, тәжірибелер жасап, оны дәйектеуге құлшынған. Мәселен, вакуум туралы толғанысында, оны тәжірибе жүзінде тексеріп көріп, әлемде табиғи вакуумның болмайтындығын дәлелдейді. Осыдан ойшылдың бос кеңістіктің нақты физикалық көрінісі вакуум жөніндегі көзқарастарының да маңызды тұс екендігі аңғарылады. Вакуумды тәжірибелік-эмпирикалық жолмен зерделеген әл-Фараби оның болмайтындығын ауа мен судың қатынасы арқылы байыптайды. Психологиялық көзқарастарында ақыл, интеллект, қабылдау сияқты мәселелерді таразылап, танымның деңгейлерін ажыратып көрсетеді. Мәселен, интеллектіні бірнеше түрге ажыратып, әрқайсысының қызметтерін көрсетуі де бүгінгі күнге дейін маңызды мәселелер болып табылып отыр. Музыка саласында, дыбыстардың саздық өрнектелуі, ноталар мен музыкалық білімнің қазіргі теориялық деңгейлерін «Музыканың ұлы кітабы» атты еңбегінде баяндайды. Метафизикалық бағытта: онтологиялық, негізгі концептуалдық, әрі нақты, түпкі философиялық мәселе «бар» мен «жоқ» жөніндегі ойтолғамдар түзілісін; қозғалыс және оның түрлерін; форма мен материяның арақатынасын байыпты зерделеу бойынша онтометафизикалық «қалыптасу» мен «жаратылу» мәселелерін; орын мен кеңістік туралы толғаныстарын, жаратушының әлемде жарату актісіндегі сипатын т.б. ұсынады. Осы аталған идеялар ойшылдың «Мәселелердің мәні» деген еңбегінде байыпты қарастырылған. Ол қажеттілік, мүмкіндік, өмір сүру мен әлемнің жаратылуы туралы логикалық пайымдаулар жасай отырып; «Біз барлық екі түрлі болады дейміз. Оның біріне өзі бар болғанымен, одан өмір сүру қажеттігі тумайтын заттар жатады. Заттардың бұл түрі «мүмкін бар» деп аталады. Бардың өзге түріне бар болады екен - әрқашан және қажетті өмір сүруі тиіс заттар жатады. Бұлар «қажетті бар» деп аталады. Егер біз «мүмкін бар» турасында «бәлкім ол жоқ шығар» деп пайым жасасақ, - онда ешқандай оғаштық жоқ. «Мүмкін бар» өмір сүруі үшін өзінің болмысында қандай да болмасын бір себепті қажет етеді. Осындай себеп пайда болғанда, ол «өзгенің арқасында қажеті барға» айналады»,-деп «бар» мен «жоқты» байыптаған ойшыл, оның таза онтологиялық мән екендігін ұсына келе, «мүмкін бар» мен «қажетті барды» ажыратып алады. Осы қақ жару (дихотомия) шартты түрде ұсынылып, ортақ «бар» ұғымынан дифференциацияланып шыққанменен, ең түпкі мәселелерді қозғайды. Демек, өмір сүрудің өзінің екі түрін көрсетеді. Осылайша ойларын туйіндеген әл Фараби оны әрі қарай өрбіте түседі: «Бұдан қашаннан бері «өздігінен мүмкін бар» болып келген зат «өзгенің арқасында қажетті барға» айналады деген қорытынды шығады. Бұл мүмкіндік әлдебір тұрақты, мәңгілік нәрсе болуы керек немесе бірде бар, бірде жоқ бірдеңе болуы тиіс. Мүмкін заттардың себептер тізбегі шексіз созыла бермейді, айналып келіп отырмайды да: оның қандай да бір кажеттіге, атап айтқанда,ең алғашқы «барға» тірелуі керек». Алдымен, бұл жердегі пайда болу діни түсініктегі креационистік кағидаларға сүйенілген екендігін байыптаймыз. Яғни, жаратылудың креационизмдік қуаты белгілі бір кездейсоқ себептер арқылы емес, кажетті «себеп» аркылы іске асып, мүмкіндіктің шындыққа айналуының негіздерін жасайды. «Мүмкін бардың» «мүмкін жоққа» айналуы болмыс пен бейболмыстың өзара өтпелілік жобасына сәйкес келеді, бірақ «мүмкін бар» бұл тұжырымда Бейболмыс болып табылмайды. Сондықтан ойшыл көрсеткен «мүмкін бардың» «қажетті барға» өтетіндігі арқылы, оның болмыстық параметрі танылады. «Қажетті бар» - реалды шындық, өмір сүретіндік, ал «мүмкін бар» - потенциалды болмыс. Әл-Фараби онтологиялық мәнге тереңдеп бойлай ене отыра, бұл түсініктерді әрі қарай аша түседі: «Қажетті барға» келейік: егер оны жоқ деп пайымдар болсақ, сөзсіз оғаштыкқа жол береміз. Оның бар болуының себебі жоқ. Ол бірдеңенің арқасында шын бар болмайды. Ол заттардың бар болуының бастапқы себебі. Осыдан «қажетті бардың» бар болуы барлық бардың (тіршіліктің) бастауы деген қорытынды шығады және ол қандай да кемшіліктен таза болуы қажет. Осылайша оның бар болуы мейлінше кемелді. Ол себептерге - материяға, формаға, әрекет пен мақсатқа бағынышсыз, еркін, өмір сүрудің ең кемеліне жеткен қажетті бар». Яғни, бұл түсініктегі кемеліне жеткен «қажетті бар» ұғымы, шындығында да, кемелденген болса, өз ішінен дамитын кемелділік (имманентті субстанциялық эндофакторлы) мән болып табылады. Оның трансценденциясы «өзі-үшін-бар» екендігінде. «Кемелденген» деп байыпталған қасиет бұл жерде біздің түсінігімізше, алдымен, оның шынайы өмір сүретіндігін және пайда болуының эволюциялық жолында жаратылмағандығын ұсынатын, мәңгілік бар екендігін қайталайтындығын білдіреді. Яғни, оның абсолютті еркіндігінің ашылуын ниеттейді, себебі, оның еркіндігі бар болу еркіндігі екендігі айқын. Ойшыл осы тұжырымдарды меңзей келе, оның кемелденген актісін ұсынады. Бұл өзінің модусы, субстанциясы, субстраты емес, бар болуы арқылы оның өзіне айналады. Оның бар болуы тіптен «жоқ болу» емес, яғни,оның бар болуы «бар болу» (тырнақшаға аса мән беру керек) болып табылады. Демек, «бар екендігі» - белгілі бір жазықтықта, анық айғақталған, күмәнсіз ұсынылған, дәйекті мойындалған, түпкі ақиқат болады. Әл-Фараби осы мәселені әрі қарай сабақтай түседі: «Оның мәселен, дене тәрізді болмыс сипаты жоқ. Сен оны бар дей алар едің, бірақ «бардың» анықтауышы «зат» - ал «зат» болса тағы дененің анықтауышы. Осылайша «қажетті бар» туралы «ол қажетті бар және бұл оның өмір сүру түрі» дегенді ғана айта аламыз. Бұдан қорытынды - қажетті бардың не тегі, не түрі, не дерегі, не дәлелі жоқ. Керісінше, оның өзі баршаның дәлелі бола алады. Ол тұрақты мәңгілік түрінде өз бетінше өмір сүреді, ешқашан мәңгіге жоғалмайды, өмірі әлеуетті емес. Бұдан оның болмауы мүмкін емес, ол өзінің бірқалыпты өшпейтін өмірі үшін ештеңеге мұқтаж емес және ол бір қалыптан екінші калыпқа көшпейді деген тұжырым шығады. .. Оған не көлем, не орын, не уақыт таңуға болмайды. Ол дене емес. Оның болмысында өзінің өмір сүруі тәуелді болатындай бөтен ешнәрсе жоқ. Осы мағынасында да ол бір тұтас. Дәл осы іспетті оның болмысын, материя, түр, түс деген тәрізді «түсініктермен сипаттауға болмайды»,-деп, оған - ақыл, данышпан, көркем, шебер, махаббат иесі т.б. қасиеттерді таңады. Демек, «қажетті бар» болмыстық болғанмен, шартты түрде ешқандай болмыстық сапаны иемденбейді, таза абсолютті тәуелсіз, бар болуының өзі «өзі-ушін болудың» толық мәнін иемденген, әрі өмір сүрудің, болудың, бар-лықтың шынайы мәні мен мағынасын толықтай иеленген әлдебір жақ деп тұспалданады. Осы белгісіз жақ Жаратушыға айналып, онымен теңеседі, ол креативтік қуатқа ие, бүткіл дүниені бар қылуға қабілетті және оның болмысын бағындыруға ерікті т.б. қасиеттерді иемденеді. Яғни, әл-Фарабидің нұсқап отырғаны Жаратушының өзі, ол - Құдай болып табылады. Бұл дәстүрлі философиялық теологиялық ілім. Ойшылдың идеялары теософиясын айғақтаумен жалғаса түседі: «Ол заттарға мәңгілік өмір береді, жоқ болуына тиым салады. Осы мәнінде ол барлық заттардың болмысының себебі болып табылады, бірақ бұл заттарды жоқтан бар еткенде оларға өз бетінше еркін өмір сүру мүмкіндігін қоса береді деген сөз емес». Бұнда, тұтас дүние, «қажетті бардың» еркінде, әлемнің бар болуы «бар» арқылы ғана туындайды, нығайтылады, өрлейді. Бұдан: бар - «барға» тәуелді деген қарапайым алгоритм алынады. Осыдан бар мен «бардың» айырмашылығы анық байқалады. Осыдан «Егер, «бар» болмаса, онда бар да болмайды»,-деген нақты тұжырым шығады. Бұл, әрине, діни нысанадағы Жаратушы жөніндегі мәселе. Түркі халықтарындағы араб-мұсылмандық ренессанс ықпалымен қалыптасқан қазақ даласындағы ойшылдардың көрнектілерінің бірі – Қожа Ахмет Яссауидің махаббат философиясы ғашықтық танымы бойынша теологиялық сипатты басшылыққа алады, жету жолы мен ұмтылуы бойынша – аскеттік стилді қолданады да, суфистік өмір кешу дағдысын уағыздайды. Себебі, адам өміріндегі ең басты идеал мен тіршіліктің мәні, ең жоғарғы саты, абсолюттік деңгей – «құдайды сүю» болып табылады деген ұстанымды негізге алады. Ол ғашықтық тек құдайдың жеке басы ғана емес, оның әрекеттері мен жаратушылығын мойындау арқылы, соның нәтижесіндегі әлемнің сан алуандығына сүйсіну жолын, әсемдігі мен асқақтығына масаттану сезімін жалпылама түрде байыптап, дәйектей түседі: «Он сегіз мың ғаламға қайран болған ғашықтар» деген тұжырым осының айғағы. Бұнда танылмайтын тылсымдықты тануға ұмтылыс құштарлығы өзіне ғашықтықты туғызған, ол он сегіз мың ғалам арқылы өзінің сан алуан шексіздігін және адам үшін ғажайып құрылғандығын жариялайды. Сондықтан ойшыл өмірге құлшыныстың орталығы ретінде осы махаббатты түп негізге айналдырады. Өз ойын «Ғашық сырын таба алмай, сарсаң болған ғашықтыр», - деп тұжырымдаған ойшылда ғашықтықтың өзі оның ішкі сырын білуге ұмтылыс арқылы тылсым бола бастайды, себебі, адам өзінің ғашықтығын саналы түрде түсіндіріп бере алмайды, ол сезім мен интуиция арқылы көмкеріледі, сондықтан оның сыры сол ғашықтықтық құбылысының өзінде жатыр. Құдай және ол жаратқан әлем дүниені көңіл көзімен терең түйсінген адам үшін бұрыннан-ақ «ғашықтық объектісі болып тағайындалған», сондықтан оны сүюге тиісті болу адам ғұмырындағы басты өмірмәнділік модус болып табылады. Махаббаттың экстазы мен өзге әлемге тереңдеп ену құдайға тоғысу мен нұрлануға жетелейтін ішкі психологиялық сана-сезім, сайып келгенде, әлемнің сырын ұғыну мен таным әуелі адамдағы сезімнің болуымен шартталады, одан кейін ол сезімнің құдайға бағытталуы арқылы жаратқан әлемді тұтастай қамтып, сүйсіну басталады. Осы сүйсіну деңгейі бүкіл дүниені танудың бастапқы нұсқасы мен сатысы деген ой ниеті жатыр. Бұл сүйсінудің өзі тек жай ғана тамсану емес, терең психологиялық күй арқылы іске асатын және практикалық әрекеттермен көмкерілген акті болып табылады. Тұңғиық жайбарақаттану мен сезімдік тұрмыс қалпын иеленудің құралы – әуелі Алланы тани және мойындай білу шарты болатын болса, осы тұста Ахмед Яссауидің махаббат философиясының ерекшелігі түпкілікті махаббат болып саналатын жоғары сезімдік деңгейді бастан өткізу. Басқа теологиялық көзқарастарда құдайды мойындау рационалды дәйектеліп, оны құрметтеу керектігі айтылатын болса, суфистік танымда, әсіресе, Яссауи ілімінде оны сүйе білудің шынайы мағынасы толғанылады, осы сүйіспеншілік адамды жайбарақат күйге түсіріп, алаңдаушылық пен өмірлік азаптардан, қиыншылықтардан құтқарады. Сопылық философияны зерделеушілер де оның танымдық қызметін, ақиқатты ашу функциясын айрықша бөліп көрсетеді. XV-XVIII ғасырлардағы қазақ дүниетанымының тағы бір айшықты көрінісі – жыраулық дәстүр. Жырау тек жыршы емес, шығармашылық иесі, әлеуметтік насихатшы, саяси идеолог, ақпараттарда тасушы жанды ақпарат құралы, жүйесіз ақпараттарды жүйелеп, оны өмірмәнділік мәселеге көтеріп, теорияны практикамен байланыстырушы т.б. көп қызметті данагөй тұлға. XV ғасырдан бастау алған руханилықтың негізгі идеялық көздері ретіндегі ой-толғам, парасатты дүниетаным, әлеуметтік ғибраттану мен тағылымдық-тәлімгерлік үлгілер, саяси-құқтық ережелердің жиынтығынан тұратын түбірлестік дүниетаным осы жыраулық дәстүрден анық байқалады. Оның негізгі ерекшеліктері: табиғат әлемімен біте қайнасудан туындайтын өзін оған ұқсату; астарлау, тұспалдау, ишаралау стильдерінің ұтқыр қолданылуы – ғұмырмәнділік пен ғарышмәнділік тұстарды тудырды: адам өмірінің мағынасы, тіршіліктің мән-жайы, күнделікті тұрмыстың философиясы түрінде байыпталған. жүктеу/скачать 302,06 Kb. Достарыңызбен бөлісу: