1 Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми, ақпараттық-талдамалы журналы Научный информационно-аналитический журнал Павлодарского государственного

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
130
131
   
 
Мұз боп еріп кеткен бе бар айбының?
   
 
Көтер, кәне, басыңды.
Сөйлемді түйдектей қайталау ақынның жігітке деген жанашырлық сезіміне 
қоса  қажыр-қайрат  беруді  экстролингвистикалық  құралдарымен  келтіре  жақсы 
жеткізген. Мәтіндегі негізгі ойды – жігітті бұрынғы қалыпты күйіне оралтуды осы 
бұйрықты мәнді сөйлемдер атқарып тұр. 
Келесі  бес  шумақтан  тұратын  автордың  қорытындылау,  түйіндеу  сөзінде 
«Кім айтты саған?» деген сұраулы сөйлемді түйдектете қолдану арқылы авторлық 
шегініс жасалады. Достың жігерлендіру сөзімен басын көтерген, дос сөзіне құлақ 
асқан жігітке ақын ақыл айтады. 
   
 
Өмірдің барлық сәтсіздіктерін
   
 
Бақытсыздық деп кім айтты саған?
   
 
Кім айтты саған?...
Ақылман ақын өлеңінің келесі 4,5-ші шумақтарында «деп» көмекші етістікпен 
шұбыртпалы, біркелкі ұйқас құрап, жырауларша тоқтау жасауы, оларды (тұлпар, 
асау  ат,  ақ  көйлек,  қара  ешкі  мүжіген  ағаш)  әрі  өзара  салыстыру,  әрі  боркемік 
жігітпен параллельдеу амалы арқылы кесімді кеңес береді. М. Шахановтың стилінен 
қайталамалардың ішінде анафора мен эпифораның ерекше лингвостилистикалық 
қолданыс болатындығын бағамдасақ, тілші ғалым М. Серғалиев тұжырымы осыны  
растай түседі: «Осылайша, анафораны жеке сөздер де, сөз тіркестері де, тіпті сөйлем 
түріндегі конструкциялар да жасай береді екен. Қалай болғанда да анафора ойдың 
көркемдігіне айта қаларлықтай жәрдемін тигізеді. Мұндай өлеңнің эмоционалдық 
қуаты еселей түсіп, оқырманның жанына жақындай түсері даусыз» [1, 244].
«Өзін  бақытсызбын  деп  есептеген  жігітке»  арнаған  өлеңінің  құрылысына 
назар  салсақ,  ақын  қайтамаларды,  олардың  бірнеше  түрлерін  қолдану  арқылы 
сол  жігітке  деген  өзінің  жан  ашу,  сөзбен  демеу,  жігерлендіру  сезімдерін  өтімді, 
әсерлі  ете  жеткізген.  Автордың  ақыл-кеңесі  1-ші  шумақта  4  тармақты,  2-ші 
шумақта  7  тармақты  екі  микромәтінмен,  яғни  бір  макромәтін  ішінде  бірімен-
бірі «деп» көсемше етістігі арқылы ұласа, өзара байланыста жеткізілген. Екінші 
микромәтіннің  ішінде  «деп»  арқылы  тіркескен  сөйлемдердің  параллельденіп, 
өмірдегі сәтсіздіктерді сипаттай берілуі ақынның философиялық ой-болжамын аша 
түскен. Жаны ашыған адамына немесе халық билеушілеріне шешендікпен кеңес 
бергенде,  жеріне  жеткізе  беруі  М. Шахановтың  шешендік  стиліне  тән  құбылыс. 
Ақыл, кеңес жеткізілетін макромәтіндегі күрделенеген синтаксистік тұтастық бір 
кездегі жыраулардың шұбыртпалы ұйқасты жыр жолдарын еске салады.
Ақын  адал  досын  шумақ  соңында  кінәмшіл  балаға  теңейді  де,  8-ші 
макромәтінде суреттеуге көшеді:
   
 
Тірлікте осы баланы
   
 
Өкпелетіндер бар да,
   
 
Жұбататындар бар.
   
 
Жек көретіндер бар да,
   
 
Ұнататындар бар.
   
 
Арын сатып қорлайтындар бар да,
   
 
Жанын салып қорғайтындар бар.
Міне, философ ақынның негізгі айтпақ ойы – осы. Тыңдаушысына эпифора 
амалымен, жақсы мен жаманды салыстыру тәсілімен досының жаны шынайы та-
за екендігін мойындатады. Осы шумақтағы «бар» модаль сөзінің демеулік шылау 
арқылы келуінде де мән бар. Антитеза жасап тұрған антонимді қолданыстардың 
«да» шылауы арқылы байланысуы өз алдына, олардың үш жұппен параллельдене 
келуі тыңдармандарға да, мәтінді түсініп оқушыға да ой сала, досының құм басқан 
жігерін қайталама сөзбен арши түседі де, өмірге көзін аша қарауға жетелейді,
   
 
Қиналып бекер алаңдадың-ау,
   
 
Ойыңды шығар өріске,
   
 
Өзің айтшы, ғаламда мынау
   
 
Жеңудің бәрі жеңіс пе?
   
 
Жігітке арман жеткізіп пе еді?
   
 
Өз сорын өзі жеңбесе?!
   
 
Өмірдің барлық сәтсіздіктері
   
 
Бақытсыздық емес, ендеше.
Соңғы  9-шы  шумақтағы  ойды  ақын  соңғы  екі  тармақты  микромәтінмен 
түйіндейді де өз шешімін шығарады. Осы контекстегі тірек сөз «жеңу» сөзі жеңіс, 
жеңіліс, яғни жеңбеу сөздерінің түбірі бір болып, түбірлес сөздердің бір тармақ бой-
ында мәтінге реңк кіргізе қайталануы Мұхтар Шаханов стилінен табылып тұр. 
«...қайталамалар кез келген көркем шығармада кең көлемде кездесе бермейді; 
қайталамалардың көркем шығармада қолданылу жиілігі мен олардың көркемдегіш 
қызметі  қаламгердің  дара  стилімен  тығыз  байланысты  болып  келеді;  қайталама 
мен тавтологияның ара жігі де жазушының дара стилінің деңгейі арқылы ажыраты-
лады. Дара стиль шеберлігі жоғары жазушының шығармасындағы қайталамалар, 
әсіресе  лексикалық  қайталамалар  стилистикалық  айшық  деңгейінде  танылады 
да,  дара  стилінің  көркемдік  деңгейі  төмен  қаламгер  шығармасындағы  тавтоло-
гия деңгейінде қалып қояды. Демек, қайталаудың стилистикалық айшық немесе 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
132
133
тілдік нормаға қайшы келетін тавтологиялық құбылыс ретінде маркировкалануы 
жазушының дара стилімен тығыз байланысты болады» деп жазған зерттеушіміз 
Отар Әлі Бүркіт [2.,136]. Біз осы өлеңнің өн бойындағы автордың сезімін жеткізіп 
тұрған мәтін көлемінде кездесетін қайталамалар мәтін бөліктерін байланыстыру 
(деп, еді, едің; Сен жыладың; кім айтты саған), мәтіннің мағыналық доминантта-
рын айқындау (Көз жасыңды көрсетпе, сұранамын; Көтер, кәне басыңды), мәтіннің 
көркемдік деңгейін арттыру (Бар да бар; Жеңіс пе, жеңбес пе?) қызметтерін атқар- 
ған. Мәтін деңгейіндегі қайталамалар мәтіннің бірбүтіндігін, байланыстылығын, 
бөлектігін,  метареференттілігін  қамтамасыз  етеді.  Сөйтіп,  бір  өлеңнің  ішінде 
де  мәтіндік  қайталамалар  архитектоникалық  және  композициялық  қызметтер 
атқаратыны дәлелденіп отыр.
«Белгілі бір стилистикалық тәсілдердің немесе фигураның жазушының да-
ра стилі арқылы көркем әдебиет стилінде тұрақтауы – табиғи процесс. Сөз жоқ, 
жазушының дара стилі көркем әдебиет стилінің бір подстилі (шағын стилі) болып 
саналады. Демек, жеке жазушының көркем шығармада көрініс тапқан бейнелеудің 
үздік құралдары дара стиль арқылы көркем әдебиет стилінде әбден тұрақтай ала-
ды»  деп  жазған  қайталаманы  лингвостилистикалық  категория  деп  дәлелдеген 
ғалым  сөзіне  сүйеніп,  М. Шахановты  халқына  жақындата  түсетін  фигуралық 
тәсіл – қайталамаларды оның өзіндік айқын идеясын, бет-пердесін ашық айғақтап 
тұрған ақын подстилі деп тануымызға әбден болады.
М. Шахановтың  «Дәуір  дастаны»  жинағына  енген  өлеңдерінен  біз  жалпы 
саны  45-тен  аса  қайталама  фигураларын  таптық,  олардың  дені  ақынның  көңіл 
толғанысын, жүрек лүпілін, асқан сағынышын, отанға, елге, жаны сұлу адамдарға 
деген  махаббатын  шертетін,  тыңдаушысының  жанын  тербететін  шумақ,  тармақ 
бастарында  келетін  лексикалық,  стилистикалық  қайталамалар.  Ал  біз  жоғарыда 
байқаған 10 шақты тармақ ішінде тіркесіп келетін қайталама түрі мен анафораның 
эпифораның  шалыса  берілуі  де  мәтіндегі  ой  реңкін  айшықтайтыны  байқалады. 
Ақындардың барлығы да қайталаманы айшықтау құралы ретінде қолдана бермейді. 
Қазіргі қоғам қайраткері, ұлттық рухы мығым, әр мәселеде өзіндік ашық ойлары 
бар Мұхтар Шахановтың азаматтық үні жүздеген стилистикалық фигуралармен 
келетіні айдан-анық. Тек соны лингвистикалық, стильдік-әдістемелік негізде тал-
дап, оқи білу, көңілге тоқи білу ләзім.
Әдебиет
1. Серғалиев М. Стилистика негіздері. Оқулық. – Астана: Л.Н. Гумилев атын- 
дағы ЕҰУ, 2006. – 273-бет.
2. Отар Әлі Бүркіт. Стиль даралығы. // Жұлдыз. – №4, 2001. – 136-142 беттер.
3. Отар Әлі Бүркіт. Қайталама категориясы туралы. // ізденіс, Гуманитарлық 
ғылымдар сериясы; 2., 2001, 9-13 беттер.
4. Алкебаева  Д.А.  Қазақ  тілі  стилистикасының  прагматикасы.  –  Фил.ғыл-
ның докторы ғылыми дәрежесін алу үшін. Автореферат. – Алматы, 2005.
УДК 37.035.461
ВНЕКЛАССНАЯ РАБОТА ПО МАТЕМАТИКЕ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ 
МАТЕМАТИЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
Е.А. Ведилина, В. Александрова
Осы мақалада кіші мектеп жасындағы балалардың сыныптан тыс уақытта мате-
матика пәнінен қабілеттерін дамытудың әр түрлі жолдары қарастырылған. Бастауыш 
мектепте математика пәнін оқытудың мазмұны мен формалары көрсетілген . 
В статье рассматриваются вопросы организации внеклассной работы по матема-
тике в начальной школе: её цели, задачи, содержание, формы.
In the article there are considered the questions to organizations of the extracurricular 
work on mathematician in grade school: its purposes, problems, contents, the forms.
Государственный общеобязательный стандарт РК определяет цель современ-
ного образования – воспитание компетентного выпускника, т.е. создание условий 
для оптимального развития способностей ребенка к дальнейшему самообразова-
нию и совершенствованию. Достижение поставленной цели возможно при овладе-
нии школьниками специальными приемами учебной деятельности, основой кото-
рой является познавательная деятельность учащихся.
Воспитанию творческого человека с оригинальным мышлением и стремле-
нием к интеллектуальной новизне должны оказывать содействие изучение разных 
наук, в частности математики, которая по выражению М.В. Ломоносова, «ум в по-
рядок приводит».
Уже в курсе математики начальной школы заложено множество возможно-
стей для реализации этой задачи. 
Наряду с уроком (основной формой учебного процесса) всё большее значение 
в младших классах общеобразовательных школ приобретает внеклассная работа 
по математике. Знания, умения и навыки, полученные школьниками на уроках ма-
тематики, развиваются, расширяются, углубляются, находят практическое приме-

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
134
135
нение при хорошо организованной внеклассной работе, которая является неотъем-
лемой частью учебно-воспитательного процесса. 
Она имеет целью оказывать содействие повышению уровня знаний, закре-
плению умений, приобретенных учениками на уроках математики, развивать ма-
тематические способности, сообразительность, изобретатель¬ность, обнаруживать 
наиболее одаренных и способных детей и оказывать содействие их дальнейшему 
развитию.
Способствуя глубокому и прочному овладению изучаемым материалом, по-
вышению математической культуры, привитию навыков самостоятельной работы, 
внеклассная работа развивает интерес к изучению математики и творческие спо-
собности школьников.
Внеклассная работа по математике имеет также важное воспитательное зна-
чение.  Особенно  большая  ценность  внеклассной  работы  в  воспитании  мораль-
ных качеств ребенка: воли, настойчивости в преодолении трудностей, доведении 
до конца начатой работы, привитии принципов демократизации, уважении прав 
и свобод личности, толерантности и гуманизма, критического отношения к себе. 
Участие во внеклассной работе дает возможность оценить красоту мысли или спо-
соба решения, а так же развивает эстетические чувства.
Научные  исследования  педагогов  подчеркивают  многоплановость  и  слож-
ность решения вопросов, связанных с внеклассной работой в школе.
В.М. Медведев  исследовал  взаимосвязь  классных  и  внеклассных  занятий  в 
средней школе, А.К. Ширкевич определил эту взаимосвязь как средство повыше-
ния качества знаний и общего развития учащихся начальных классов.
Анализ  состояния  постановки  внеклассной  работы  показывает,  что  боль-
шинство исследователей рассматривают и раскрывают отдельные стороны орга-
низации и методики проведения внеклассной работы по математике (Б.А. Кордем-
ский, И.И. Дырченко [3], B.C. Кролевец, Г.Д. Балк, Е.А. Акопян и др.) и взаимос-
вязи классных и внеклассных занятий по математике в средних и старших клас-
сах (З.О. Шварцман, э. Базарова и др.). Результаты этих исследователей не могут 
быть непосредственно применены в практике обучения младших школьников вви-
ду специфики содержания начального курса математики и возрастных особенно-
стей учащихся.
Вопрос организации внеклассной работы по математике в начальной школе 
рассматривается в работах М.В. Богдановича, Б.Г. Друзя [1], Н.Ф. Вапняр, Д.В. Кли-
менченко и других. эти авторы рассматривают внеурочную учебную деятельность 
младших школьников как средство повышения уровня знаний по математике. Вме-
сте с тем, анализ школьной практики свидетельствует, что во внеклассной рабо-
те, ориентированной на углубление и расширение математических знаний, недо-
статочное внимание отводится развитию математических способностей. Поэтому 
в статье мы предлагаем рассмотреть внеклассную работу по математике как сред-
ство развития математических способностей.
В.А. Крутецкий так определяет математические способности: «Под способ-
ностями к изучению математики мы понимаем индивидуально-психологические 
особенности  (прежде  всего  особенности  умственной  деятельности),  отвечающие 
требованиям учебной математической деятельности и обуславливающие при про-
чих равных условиях успешность творческого овладения математикой как учеб-
ным предметом». 
Учащиеся начальных классов наиболее нуждаются в том, чтобы их первона-
чальное и последующее знакомство с математическими истинами носило не сухой 
характер, а порождало бы интерес и любовь к предмету, развивало бы в учащихся 
способность к правильному мышлению, острый ум и смекалку и тем самым вноси-
ло бы оживление в преподавания предмета.
Проводить внеклассные занятия с детьми по математике надо начинать как 
можно раньше, чтобы у одних пробудить, а у других укрепить интерес к матема-
тике и желание заниматься ею. 
Внеклассная  работа  определяется  и  как  одна  из  форм  организации  досуга 
учащихся. Она бывает разнообразной по содержанию и формам. 
Дети 6–7 летнего возраста обнаруживают большой интерес к игре, коллек-
тивной деятельности, поэтому во внеклассных занятиях с ними преобладают игро-
вые формы работы: математические игры, соревнование, эстафеты и т.п., что обе-
спечивает массовое участие детей. Л.С. Выготский рассматривал игру как благо-
приятную среду для зарождения познавательных сил ребенка и как основу преоб-
разования игровых действий в уме, называл ее ведущим средством обучения и вос-
питания. 
Поэтому основными целями внеклассной работы должны стать развитие у 
учащихся интереса к предмету, накопление определенного запаса математических 
фактов и сведений, умений и навыков, дополняющих и углубляющих знания, при-
обретаемые в основном курсе. Развитие и воспитание математической инициати-
вы способствует возникновению у человека интереса к математике, поднимает на 
более высокую ступень общее качество ума и воли. Обучение математики – это 
основное, но не единственное средство развития математической инициативы. Ак-
тивно содействует математическому развитию и вне учебные средства (сюда мож-
но  отнести  массовые  популярные  математические  журналы,  сборники  матема-
тических  развлечений,  игр  и  занимательных  задач,  математические  олимпиады 
школьного, городского и более высоких уровней, пропаганда математических зна-

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
136
137
ний по телевидению), основным из которых является внеклассная работа по мате-
матике в школе.
Со временем у младших школьников развиваются познавательные возможно-
сти, углубляют восприятие, память, внимание, и игра постепенно отходит на вто-
рой план, предоставляя место тем видам деятельности, которые требуют большей 
сосредоточенности и самостоятельности.
Поэтому, начиная со 2 класса, основной формой внеклассной работы по мате-
матике является кружок. Его организовывают для углубленной работы с ученика-
ми, которые обнаруживают особый интерес к математике. Работа кружков строит-
ся на основе знаний, полученных на уроках, и потому ее содержание связано с про-
граммным материалом. Одной из важнейших задач кружковой работы есть разви-
тие математических способностей учеников и повышение уровня их знаний.
Внеклассная работа в начальных классах имеет и свои дополнительные осо-
бенности. Одна из них – недостаточно развитый, не сформировавшийся и еще неу-
стойчивый интерес к предмету у большинства учащихся, принимающих участие в 
этой работе [4]. Вместе с тем, именно на этом этапе у учащихся такой интерес мо-
жет и должен начать формироваться. Конечно, результаты успешных занятий ма-
тематикой часто не зависят от срока начала внеклассной работы. Математическая 
одаренность или способности конкретного человека развиваются в любом возрас-
те, лишь бы были благоприятны для этого условия. При этом необходимо учиты-
вать, что многообразие математических теорий и их приложений требуют способ-
ностей  разного  характера.  Чтобы  обнаружить,  какие  именно  способности  могут 
развиваться у данного учащегося, ему полезно принять участие в самой разноо-
бразной математической деятельности. Конечно, для проверки способностей детей 
на разном материале нужно много учебного времени. Невозможно не учитывать 
такие особенности младших школьников, как обязательность, исполнительность, 
которые позволяют учителю еще до «озорного» возраста 5–7 классов заинтересо-
вать учащихся предметом. Без внимания учителя к организации внеклассной рабо-
ты в начальном звене многие подростки никогда не придут в математику.
эти  обстоятельства  подсказывают  еще  одну  особенность  проведения  вне-
классных занятий по математике в самом юном возрасте: на занятия надо пригла-
шать учащихся, не дожидаясь пробуждения у них собственной инициативы. Вне-
классная работа по математике в 1–4 должна быть массовой.
Одной из особенностей проведения внеклассной работы в начальной школе 
является особое внимание учителя к поощрению учащихся. В младших классах 
особенно важно не пропустить незамеченным ни один успех школьников в их до-
полнительной математической деятельности. В доброжелательности учителя, уме-
нии удивляться, казалось бы, самым незначительным сдвигам в работе своих вос-
питанников проявляется педагогическое мастерство, степень влияния учителя на 
формирование и развитие интереса к предмету у учащихся.
Также  учитель  должен  внимательно  следить  за  настроением  учащихся  во 
время занятий, должен стремиться к наибольшему эффекту развитию у учащихся 
веры в свои силы. это свойство характера важно воспитывать на ранних ступенях 
обучения, так как это первый росток творческой, исследовательской работы, кото-
рый ведет к развитию интереса к предмету. В связи с возрастными особенностями 
младших школьников, упражнения лучше предлагать в форме игры. 
При работе необходимо учитывать и другие особенности учеников этого воз-
раста дети, как правило, очень любят посильные индивидуальные поручения, уче-
ников интересует также и соревновательный мотив. Кроме того, в проведении вне-
классной работы необходимо также опираться на любовь учащихся этого возраста 
к сказкам и различным интересным, веселым историям.
Итак, к основным формам внеклассной работы мы относим:
1) кружковые занятия;
2) утренники (вечера) и сборы;
3) математические олимпиады;
4) часы и минуты занимательной математики;
5) математические игры и др.
Кроме указанных выше, существуют и такие формы внеклассной работы, ко-
торые  предполагают  не  столько  работу  учителя  для  подготовки  к  ним,  сколько 
учеников. Учитель здесь выступает в роли организатора ученической деятельно-
сти, направляющего ее. Основная же роль при проведении такой работы отводит-
ся самим ученикам. К внеклассной работе подобного рода относятся создание ма-
тематических уголков, выпуск математических стенных газет, проведение матема-
тических выставок и сочинение математических сказок и написание сочинений на 
математи¬ческую тему. эти формы внеклассной работы не только развивают ма-
тематические способности, развивают интерес к предмету, как другие формы вне-
классной работы, но и активно содействуют развитию творческой активности уча-
щихся, их самостоятельности, пытливости ума. 
Математические уголки создаются в классе и имеют своей основной целью 
привлечь учеников к занятиям математикой. Здесь выставляются лучшие работы 
учеников класса: тетради, контрольные работы, творческие работы и прочее, здесь 
же помещаются задания и для дополнительных занятий, новости из математиче-
ской жизни класса. 
Организация выставок на математическую тему предполагает выставку книг 
математических развлечений. В день открытия выставки проходит ее «презента-
ция»,  то  есть  учитель  рассказывает  детям  о  представленных  на  выставке  рабо-

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
138
139
тах, знакомит с наиболее интересными заданиями, советует обратиться к тому или 
иному источнику. эту работу необходимо провести так, чтобы детям действитель-
но захотелось не только разглядеть книги, представленные на выставке, но и изу-
чить их более внимательно, взяв тот или иной задачник в библиотеке. Учитель да-
же может объявить какой-нибудь конкурс, например, на «Самого умного», того, 
кто решит больше других заданий, представленных в предложенных на выставке 
книгах, или на «Самого любознательного», того, кто найдет дома или в библиотеке 
и принесет в класс подобные книги, или на «Лучшего художника», того, кто нари-
сует самый интересный рисунок к понравившейся задаче и так далее. Можно объя-
вить конкурс и на «Лучшего составителя математической книжки», в которую во-
йдут самые интересные, по мнению ребят, математические задачи и задания. 
Кроме того, на выставке можно экспонировать и творческие работы самих ре-
бят. Здесь уже идет речь о другой форме проведения внеклассной работы по мате-
матике сочинение детьми математических сказок и написание сочинений на ма-
тематическую  тему.  Перед  началом  такой  работы  учителю  целесообразней  дать 
детям некоторый образец и преподнести его в увлекательной, интересной форме. 
Сказку можно инсценировать или нарисовать по ней диафильм. Темы для сочине-
ний могут быть следующими:
– Можно ли прожить без математики?
– Как люди научились считать?
– Геометрия во всем и другие.
Темы для сказок должны быть несколько иными:
– Путешествия Квадрата в стране Геометрии.
– Один день из жизни Треугольника. 
– Приключения Плюсика и Минусика.
– Почему Круг круглый? и так далее.
Работы детей можно оформлять как книжки-малютки, книжки-раскладушки 
или диафильмы. эти работы найдут достойное место на математических выстав-
ках или в математическом уголке. Работы детей можно издавать и в математиче-
ской стенной газете.
Таким образом, описанные в этом пункте формы проведения внеклассной ра-
боты по математике должны быть во взаимосвязи друг с другом, проводиться па-
раллельно, тогда каждая из форм сама по себе станет интересней и гораздо полез-
ней.
Проанализируем, какие же задания (упражнения) следует предлагать млад-
шим школьникам во внеклассной работе.
Б.Г. Друзь определяет такие группы упражнений [1]:
1. Задачи, связанные с важными понятиями и методами математики (упраж-
нения  на  использование  элементов  теории  множеств  и  отношения  во  мнжестве, 
задачи комбинаторного и вероятностного характера, упражнения на формирова-
ние пространственных представлений, логические задачи, упражнения, связанные 
с идеей «вычислительной машины»).
2. Задачи с элементами исследования. это, в частности, упражнения со сло-
вами: сравните, выделите главное, покажите, обоснуйте, обобщите и т.п.
3. Задачи на открытие «новых» связей, зависимостей, закономерностей (осу-
ществление простых умозаключений, классификации и группировки предметов).
4. Практические  задачи  и  упражнения  (упражнения  на  использование  раз-
ных  утверждений;  упражнения  политехнического  направления;  графические 
упражнения-диаграммы, таблицы; шкалы, схемы, графики; упражнения геометри-
ческого содержания, упражнения на манипулирование предметами).
5. Самостоятельно составленные учениками упражнения сначала по анало-
гии, позже по данному условию.
6. Упражнения на сообразительность, в которых требуется выполнить зада-
ния  различными  способами,  записывать  числа  несколькими  данными  цифрами, 
восстанавливать в примере пропущенные знаки или цифры, находить ошибку в ре-
шении и т.п. это и задачи с логической нагрузкой, математические ребусы, кросс-
ворды.
7. Интересные упражнения и игры (упражнения, которые поражают скоро-
стью и легкостью вычислений, оригинальными и, временами неожиданными, ре-
зультатами; логические игры, задачи-стихи, задачи-сказки, задачи-загадки, задачи-
шутки, математические шутки и т. п.).
Интерес к математике – важнейший помощник в преодолении возникающих 
в процессе ее обучения трудностей, в мобилизации всех умственных и физических 
сил для достижения этой цели. Интерес – не врожденное качество, он воспитуем и, 
прежде всего, сомовоспитуем. Он может воспитываться извне: увлеченным мате-
матикой учителем, родителями или ближайшей средой. 
Внеклассные занятия по математике только тогда будут достигать своих це-
лей, основная из которых – развитие математических способностей, когда у детей 
будет интерес к тому, чем они занимаются. Привлечь внимание и пробудить ин-
терес можно разными средствами (красочное оформление помещения, интересное 
вступительное слово, необычное название, привлечение сказочных героев, занима-
тельное формулирование заданий). Для возбуждения интереса на внеклассных за-
нятиях надо не только привлекать внимание детей к каким-то ее элементам, но и 
вызывать у ребят удивление. Надо допускать и более свободное, чем на уроках, пе-
реживание детьми удовольствий, с более свободным внешним их проявлением.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
140
141
Пробудившийся интерес необходимо поддерживать на протяжении всего за-
нятия, чтобы детям захотелось вернуться к подобной деятельности. Поддерживая 
интерес различными приемами надо его постепенно воспитывать: в начале, как 
интерес к своей непосредственной деятельности во время внеклассных занятий, 
затем чтобы он перерастал в интерес к математике как к науке, в интерес к про-
цессу самой мыслительной деятельности, к новым знаниям в области математике. 
При организации внеклассной работы по математике надо добиваться максималь-
ной деятельности каждого ученика – организаторской, трудовой, особенно мысли-
тельной для выполнения всевозможных заданий. Для поддержания интереса необ-
ходимо, чтобы:
– материал был понятен каждому ученику;
– во всяком новом должны быть элементы старого.
Еще Б. Паскаль говорил: «Предмет математики настолько серьезен, что по-
лезно не упускать случаев делать его немного занимательным». Однако следует из-
бегать ложной занимательности, если она приводит к неряшливости в математи-
ческих выражениях, к вульгаризации отдельных математических положений, к не-
корректности в изложении, к нелепым решениям и рассуждениям [2]. 
Мы  рассмотрели  основные  виды  внеклассной  работы  по  математике  в  на-
чальной школе. Ее проведение требует от учителя начальных классов основатель-
ной математической и методической подготовки, которую он должен получить еще 
в студенческие годы.
И в заключение подчеркнем особенности внеклассной работы в начальных 
классах:
– некоторая произвольность выбора тематики занятий, они не регламентиро-
ваны по содержанию, но материал, предъявляемый детям, должен соответствовать 
наличным у них знаниям, умениям и навыкам;
– разнообразие форм и видов работы с учащимися;
– особый занимательный материал, широкое использование игровых форм и 
элементов соревнования;
– занятия не регламентированы по времени, на одну и ту же тему отводится 
сравнительно небольшое учебное время;
– занятия проводятся в группах, количество человек в которых не регламен-
тировано, так же как и их возраст;
– при  проведении  внеклассных  занятий  по  математике,  также  как  и  при 
классно-урочной работе, необходимо соблюдать основные дидактические принци-
пы: научности, сознательности и активности учащихся, наглядности, должен осу-
ществляться и индивидуальный подход.
Проведенные  нами  исследования  позволили  сформулировать  принцип  по-
строения содержания внеклассной работы:
1) материал должен излагаться так, чтобы раскрыть ребенку ведущие, общие 
свойства данной области действительности, подлежащей дальнейшему изучению;
2) практические умения и навыки необходимо строить на базе соответствую-
щих теоретических сведений;
3) в  содержание  внеклассной  работы  включаются  определенные  системы 
упражнений, обеспечивающие овладение анализом материала и средствами моде-
лирования открываемых свойств, а также упражнения по использованию детьми 
уже готовых моделей для открытия новых свойств материала;
4) при  подборе  материала  обязательно  нужно  учитывать  индивидуальные 
особенности развития младших школьников.
При таком построении учебного процесса познавательная деятельность млад-
ших школьников приобретает иной характер, чем при обычном обучении, у них 
развивается способность теоретического мышления, что помогает совершенство-
ванию математических знаний, умений и навыков. Одновременно происходит вос-
питание культуры чувств, а так же развитие и таких чувств, как справедливость, 
честь, долг, ответственность.
Главное же значение внеклассной работы по математике в том, что она содей-
ствует развитию математических способностей школьников.
Литература
1. Друзь  Б.Г.  Занимательная  математика  в  учебно-воспитательной  работе  // 
Початкова школа. – 1970. – № 1. – С. 43–46.
2. Дудко Л.Н. Внеклассная работа по математике как средство повышения ка-
чества знаний и умений младших школьников. – М., 1998. – 148 с.
3. Дырченко И.И. Развитие математических способностей учащихся на вне-
классных занятиях. – М., 1963. – 19 с.
4. Житомирский В.Г. Некоторые приемы организации внеклассной работы по 
математике // Начальная школа.– 1989. – № 6. – С. 29–32.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
142
143
ОӘК 372.461
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫ ТіЛіН ДАМЫТУ
Г.Б. Елеусизова
Мақалада қазақ әдебиеті бойынша тіл дамытудың әдістері қарастырылады.
В статье рассматриваются методы развития речи по казахской литературе.
This article discusses methods of the development of speech and creative of students in the 
study of proverbs and sayings
Мақал-мәтелдер – халық шежіресі. Мақал – өмір құбылыстарын жинақтап 
көрсететін және оларға баға беріп, қорытынды пікір айтылатын халық даналығы.
Мақал  –  араб  сөзі;  мағынасы  «тиісті  орнында  айтылатын  сөз»  деген 
ұғымды  білдіреді.  Мәтел  –  ой-пікірі  астарлы,  басқа  нәрсеге  меңзей  айтылатын 
сөз  өнері.  Мақал-мәтелдердің  тақырыбы  алуан  түрлі.  Олардың  басты  маңызды 
ерекшеліктерімен бірге бір-бірінен өзара айырмашылықтары да бар. 
Мақал-мәтелдер  –  халық  педагогикасы  элементтерінің  бір  түрі,  халықтың 
жиі  қолданатын  тәрбие  құралы.  Қазақ  халқы  ұлттық  ерекшелігіне  сәйкес 
мақал-мәтелдерге  бай.  Ауыздан  ауызға  тарайтын  бұл  жанрды  халық  күн  сайын 
толықтырып отырады. Кез келген мақал-мәтел оқушыларды әйтеуір бір тәрбиелік 
үлгіге бағыттайды. 
Енді мақал-мәтелдерді оқыту арқылы оқушылардың тілін дамытып, олардың 
шығармашылық қабілеттерін қалай жетілдіріп, қалыптастыруға болады? 
Жалпы  колледж,  мектеп  оқушыларына  мақал-мәтелдер  тек  оқытылып, 
жаттатқызылып қойылмай, оларды оқушылардың өмірде қолданып сөйлеуін жүзеге 
асыруы мақсат етілуі тиіс. Ол үшін, алдымен, мақал-мәтелдерді еске сақтау үшін 
түрлі жаттығу жұмыстары алдын ала өткізіледі. Ондай жұмыстың бірі – әрине, 
алдымен түрлі тақырыптағы мақал-мәтелдерді жаттатқызу, жатқа білгізу. Сабақ 
сайын тақырыпқа лайық мақал-мәтелдер сайысын өткізу де дайындық жұмыстың 
бірі болып табылады. Осыдан кейін ғана мақал-мәтелдер оқушылардың жадын-
да  жақсы  сақталып,  олар,  кез  келген  уақытта  сұрағанда,  қиналмай  айта  алатын 
жағдайға жетеді. Бұдан шығатын нәтиже: оқушылардың сөздік қоры молаяды, тіл 
байлығы жетіледі.
Бастапқы  деңгейлік  нәтижеге  қол  жеткен  соң,  екінші  деңгейлік  сабақта 
«Жалғасын  тап»,  «Мақалды  толықтыр»  ойындары  арқылы  оқушылардың  білімі 
бекітілуге бағыт алады. Мысалы, «Ақыл – жастан, ...», «Жақсыдан шарапат, ...» 
т.б.  немесе  мақалдың  кей  сөздерін  қалдырып,  олардың  орнына  сұрақ  қойып, 
«мақалды толықтыр» деген тапсырма беріледі: «Алып – (кімнен?) туады. Жігітке 
(қанша?) өнер де аз» деген т.б.мысалдарды келтіре беруге болады. 
Мақал-мәтелдер сабақ үстінде жиі оқытылып, мағынасы ашқызылып, талдау 
жұмыстары жиі жүргізіліп отырса, оқушы санасында жатталып қалады.
Сабақ берудегі көп жылғы тәжірибе нәтижесінде мақал-мәтелдердің оқушы 
жадында  сақталып  қалуы  үшін  «Суретті  мақал»  ойыны  ойлап  табылды.  Мыса-
лы, ағаш-тал, ағып жатқан өзен салынған суретті; кітап, ине, құдық суретін; кітап 
пен бұлақ суретін; тіл, тас, бас суретін, т.б. сияқты салынған суреттер оқушыларға 
ұсынылады.  Сурет  мазмұнын  түсінген  оқушылар  соған  сәйкес  мақалдарды  тез 
құрастыра білді: «Өзен көркі – тал», «Оқу – инемен құдық қазғандай», «Кітап – 
білім бұлағы», «Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады». Кейде осы арқылы 
ұмытылған мақалдар еске түсіріледі.
Келесі  бір  әдіс  түрінде  оқушыларға  мақалдар  беріліп,  оқытылады,  мәні 
ашылған  соң,  мазмұнына  қарай  сурет  салу  тапсырылады.  Бұл  тапсырма-
ны  оқушылар  үлкен  белсенділікпен  орындайды.  Мақалдың  мағынасын  ұққан 
оқушы суретті де бейнелі салып бере алады. Жақсы салынған суреттерді кейінгі 
сабақтарда  пайдалануға,  көрнекілік  ретінде  қолдануға  болады.  Келесі  бір  әдісте 
салынған  суреттер  сол  сыныптағы  не  басқа  сынып  оқушыларына  ұсынылып, 
мазмұнын түсінгенін білу үшін мақал айтқызылады. 
Мақал-мәтелдерді тек сол тақырыпты өткенде ғана айтып кетпей, оны сабақ 
барысында,  керек  жерінде  қолданып  отыру  қажет.  Әдебиет  сабағында  көркем 
шығарманы,  көркем  мәтінді  талдау  жұмыстары  –  жиі  әрі  күнделікті  кездесетін 
жағдай. Мәтінді бөлімдерге бөліп оқыту, әр бөлімге ат қою сияқты түрлі жұмыстар 
жүргізіледі. Ол үшін оқушылар кілтті сөздерді тауып, негізгі ойды бөліп алады, 
яғни ой түйінін табады. Міне, осындай кезеңдерде мақалдармен ой түйіндеуге бау- 
лу мақсаты көзделеді.
Мысалы,  А.Байтұрсыновтың  «Өгіз  бен  бақа»  мысалын  оқып,  түсінген 
оқушылар  бақаға  «Әлін  білмеген  әлек»  деп,  С.Дөнентаевтің  «Ауырған  арыстан» 
мысалын оқығаннан кейін «Біреуге ор қазба, өзің түсерсің» деген ой түйіндерін 
өздері-ақ айтып береді.
Мақал-мәтелді  үйрену  нәтижесіне  қол  жеткен  соң,  оқушыларға  мақал-
мәтелдерді қатыстырып, сөйлесім (диалог) құрастырып келу тапсырмасы беріледі. 
Алдымен  оларға  түсінікті  болу  үшін  үлгі  ретінде  мұғалімнің  құрастырғаны 
ұсынылады.  Әрине,  бұл  тапсырма  шығармашылық  деңгейі  жоғары  оқушыларға 
берілгені  дұрыс.  Басқа  оқушыларға  бұл  тапсырма  жеңіл  үлгіде  беріледі.  Бірақ 
қызығушылығы артқан кез келген оқушы бұл тапсырманы орындап келеді әрі бұл 
жағдайда оның білім деңгейі ескеріледі.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
144
145
Жоғарыда айтылған, мақал-мәтелдерді оқытуда жүргізілетін жұмыстар әр сы-
ныпта түрліше өтеді. Оқушылардың деңгейі жоғарылаған сайын тапсырма түрлері 
де күрделене түседі. Мысалы, орта буын оқушыларымен «Жалғасын тап», «Сурет- 
ті мақал» тапсырмаларын орындау міндеттелсе, мақал-мәтелдерді қатыстырып ди-
алог құрастыру тапсырмасын жоғары сынып оқушыларымен жүргізуге әбден бо-
лады.
«Дәстүрдің  де  озығы  бар,  тозығы  бар»  деп,  халық  ең  озық  дәстүрлерді 
дәріптеп,  ұрпақтан-ұрпаққа  мұра  етіп  қалдыруда:  әдемі  әдет,  әсем  әдеп,  аталық 
дәстүр,  рабайлы  рәсім  –  бәрі  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  халық  педагогикасы; 
адамгершілікке  толы  үлгі-өнеге  түрі.  Солардың  ішінде  мақал-мәтелдерді  «Топ 
ішінде сөйлеген – көсемдіктің белгісі, сөзі көпке ұнаған – шешендіктің белгісі» 
оқушы деп қолдана білсе, білімділік шыңы деуге тура келер. Себебі, білімді сөз 
терең ойдан шығады.
Мақал-мәтелдерді  пайдалана  отырып,  мұғаліммен  құрастырылған  және 
оқушылар құрастырған сөйлесім үлгісі:
№1-үлгі (Мұғалім құрастырған сөйлесім):
– Сәлем, достым!
– Сәлем! Сен осы сәлем беруді білмеуші едің ғой, енді қайдан үйрендің?
– Әр  жиналыс  сайын  мұғалімдер  қайта-қайта  айтып,  үйретті  ғой  әйтеуір.
Онымен қоса қазақ тілі мұғалімі де: «Сәлем – сөздің анасы», амандық – саулық, та-
нысу – бәрі осы сәлемнен басталады», – деп тәрбиелеп жатыр ғой.
– Е, онда дұрыс, адам болайын деген екенсің.
– «Әдепсіз өскен адамнан, тәртіппен өскен тал жақсы» дейді ғой.
– Жә, болды енді! Өзің тіптен мақалшыл болып алыпсың ғой.
– «Сөздің көркі – мақал» деген.
– Олай  болса,  мақалдап  сөйлесейік,  кәнекей.  «Білекті  бірді,  білімді  мыңды 
жығар» деген, білімді бар ма сыныбыңда?
– Сыныбымда бар бала білімді олардың ұраны: «Оқу – білім азығы, білім – 
ырыс қазығы».
– «Жатып ішер жалқаулар мен ертеңі бітпес» еріншектер бар ма?
– Жо-жоқ,  атама!  «Жақсы  сөз  –  жарым  ырыс»  деген,  жамандықты  емес, 
жақсылықты айтайық!
– Ендеше бүгін мына жұрт «Тіл тағдыры – ел тағдыры» деп тіл мерекесін 
тойлап жатқан көрінеді.
– Е, «Той десе қу бас домалайды деп, сол тойға асығайық!
– «Өнерлі бала – сүйкімді бала». Сен ол тойда не өнер көрсетесің?
– «Өнер  алды  –  қызыл  тіл»  деп,  құдай  тіл  мен  жақты  берді  ғой,  бірнәрсе 
қылармыз.
– «Тіліңмен жүгірме, біліміңмен жүгір» деген бар емес пе?
– «Ат жүйрігі – асқа, тіл жүйрігі – басқа» дегенді де ұмытпа!
– «Сөз  тапқанға  қолқа  жоқ»,  мен  енді  қойдым.  Сен  маған  мынаны  айтшы, 
сыныбыңда балалардың бәрі осылай сөйлей ме? Ана тілін сүйіп оқи ма?
– О  не  дегенің,  «Ана  тілін  сүймеген  ақылы  жоқ  желік  бас»  болғымыз 
келмейді.
– «Сүйемін туған тілді анам тілін.
– Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
– Шыр етіп жерге түскен минөтімнен.
– Құлағыма сіңірген таныс үнін!» (С. Торайғыров).
– «Өнерлі өрге жүзер» деген – осы.
– Құдіреті күшті, Ана тілі! Ризамын саған, досымды жөнге салып бердің!
№2  (оқушылар  Шаленова  Гүлсана  мен  Мүбарак  Айымгүлдің  құрастырған 
сөйлесімі)
– Сәлем, құрбым!
– Сәлем. «Пышақтың өткірі жақсы, сөздің қысқасы жақсы» демекші, не ша-
руамен жүрсің?
– «Асыққанның аяғы етегіне оралады» деп, өзің тым асығыссың-ау!
– Иә, «Кітап – алтын қазына» деп кітапханаға бара жатырмын.
– Е-е, «Білімдінің күні жарық», рақат сендердікі ғой, студент болып, оқып 
жүргенге  не  жетсін,  шіркін!  «Білімсіздің  күні  ғаріп»  деп,  біз  оқуға  түсе  алмай, 
міне, жүрміз, саудамен күн көріп.
– Қой, олай деме. «Еңбекпен келген дәм тәтті» деп, еңбектеніп жүрген жоқсың 
ба? «Екі қолға бір жұмыс» таппай отырғандар бар.
– Солайы солай ғой, «Ер кезегі үшке дейін» дегендей, бұйыртса келесі жылы 
тағы бақты сынармыз.
– Әрине, «Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ», оқыған дұрыс, оқуға түсуіңе 
тілектеспін.
Әдебиет
1. Торйғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы: Ғылым, 
1993. – 200-б.
2. Қазақ мақал-мәтелдері. (Құрастырушы – Тұрманжанов Ө.) – Алматы: Ана 
тілі, 1997. – 184-б.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
146
147
УДК 81 38.512.122
«АЛПАМЫС БАТЫР» ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ  
ТЕңЕУЛЕРДің ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛіГі 
М.А. Жұмағұлова, А. Канзелхан
Бұл мақалада қазақтың батырлықты, ерлікті паш етіп, әсем сөзбен әрлеген батыр-
лар жырының бірі – «Алпамыс батыр» жырының тіліне зер саламыз. Жырды оқи оты-
ра, ондағы көрініс тапқан көріктеуіш құралдардан теңеулерді жинаймыз және олардың 
білдіретін мағынасын ашамыз. 
Эта статъя о своеобразном языке поэмы о Алпамыс батыре – это одна из великих 
поэм, красиво воспевающих мужество казахских батыров. В поэме уделяем внимание ху-
дожественному описанию сравнениям подбору слов. Согласно событиям в поэме выделяем 
особенности сравнения, раскрываем саму идею
This article is devotes to poem about Aifamyc Batyr – one of the poem which exactiy anthem 
courage of Kazakh hero. We accentuate pecuiiarity of description, comparison, develop the main 
idea. 
Әр  халықтың  жоғын  жоқтаған,  мұңын  мұңдаған  ержүрек  батырларының 
ерліктерін  дәріптеген  жырлары  болары  белгілі.  Біз  –  батыр  елдің  ұрпағымыз. 
Себебі тарихымызда небір біртуар батыр ұлдарымыздың өткенін тарихтан білеміз. 
Қазақ  халқында  батырлардың  ерліктерін  дәріптеп,  қиял-ғажайыпқа  ұластырып 
жырлайтын жырлар да көп болған. Батыр да-адам. Ол да қуанады, ол да барлық 
адамдардай күйінеді. Батырлар жыларында батырдың еліне, жеріне, ата-анасына, 
туған-туысына,  жарына  деген  сүйіспеншілік,  бауырлық  сезімдері  суреттеледі. 
Жыршы батырдың осы адамгершілік қасиеттерін жырлайды. Бірақ жырдың алды-
на қойған мақсаты бұл емес, ондағы басты, негізгі өзегі – ел намысын қорғаудағы 
ерлігі мен батырлығын кейінгі ұрпаққа үлгі ету. Осындай жырдың бірі – «Алпамыс 
батыр» жыры. «Алпамыс батыр» жырын оқи отыра, бейнелі сөз кестелерін молы-
нан кездестіруге болады. Осында көбірек қолданған тәсілдің бірі-теңеу. Сөз бояу-
ларын орынды қолдана отырып, адамның кескін-келбетін, сырт пішінін, батырдың 
асқан ерлігін, тұлпарының шабысын, дүлділдігін көрсету үшін теңеулерді шебер 
қолданған, әсем өрнектелген. Сөзіміз дәлелді болу үшін «Алпамыс батыр» жыры-
нан алынған үзінділерге тоқталайық:
   
 
 
Кеудесі болып кепедей, 
   
 
 
Мұрны болды төбедей, 
   
 
 
Күрек тісі кетпендей, 
   
 
 
Кеңірдегінің тесігі, 
   
 
 
Жерімен түйе өткендей. 
   
 
 
Құлағы болды қалқандай. 
   
 
 
Мұрынына қарасаң, 
   
 
 
Сығымданған талқандай. 
   
 
 
Көзі терең зындандай. 
   
 
 
Басқан ізін қарасаң, 
   
 
 
Көрінеді оттың орнындай. 
   
 
 
Ауызы үлкен ошақтай, 
   
 
 
Азу тісі пышақтай. 
   
 
 
Иегі бар сеңгердей, 
   
 
 
Бір батыр болды сол күнде-ай. 
Осы  үзіндідегі  «Күрек  тісі  кетпендей»  деп  тісін  кетпенге,  «Көзі  терең 
зындандай»деп көзқарасының суық әрі терең зынданға, не жесе де сиып кететіндей 
ауызын  ошаққа,  тісінің  өткірлігін  пышаққа  теңейді.  Осындай  теңеулер  арқылы 
Ұлтанның келбетін анық бейнелей келе, оның сырт бейнесінің кісі шошитындай 
және таңғалатындай алып адам екенін көз алдымызға елестетеміз. 
Байбөрі мен Аналықтың Алладан бала сұрап, зарығып жолға шығуындағы 
үзіндіге зер салалық:
   
 
 
Атып тастап келеді, 
   
 
 
Бұғы мен марал, елікті. 
   
 
 
Көрінгенін жібермей, 
   
 
 
Құлан мен киікті. 
   
 
 
Ешбірін жемейді. 
   
 
 
Бәйбіше баспай жерікті, 
   
 
 
Аузына салса құсады, 
   
 
 
Мейіз бенен өрікті. 
   
 
 
Сол уақытта екеуі, 
   
 
 
Бір қалыңға еніпті. 
   
 
 
Екі көзі табақтай, 
   
 
 
Сапты аяқты қабақтай, 
   
 
 
Бір қабылан көріпті.
Бұл жерде көзінің үлкендігі табаққа теңелген қабыланды көреміз. 
Алпамыс бейнесін сипаттаудағы кездесетін теңеулер:
   
 
 
Құрып қалған бұлақтың, 
   
 
 
Жылғасынан су ақты. 
   
 
 
Әмірінен Алланың, 
   
 
 
арыстай қылып ұл тапты. 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
148
149
Алпамыстың ерекше алып денелілігін арыстанға теңейді. 
Алпамыстың Гүлбаршынды іздеп шығуын суреттеудегі кездесетін теңеулер:
   
 
 
Айналдырып санаса, 
   
 
 
Он екі айлық жер еді. 
   
 
 
Бет алдында төбе бар, 
   
 
 
Қарай-қарай баланың, 
   
 
 
Екі көзі талады. 
   
 
 
Төбеге шыға келеді
   
 
 
Олай-бұлай қарады, 
   
 
 
Сұңқардай көзін қадады. 
Мұнда батыр көзінің өткірлігін, қырағылығын сұңқарға теңейді. 
Қалмақпен соғысуға аттанарда: 
   
 
 
Буырқанып, бұрсанып, 
   
 
 
Мұздай темір құрсанып, 
   
 
 
Ашуы қысты денені...
   
 
 
Айдаһардың тіліндей
   
 
 
Салса, кеткен білінбей, 
   
 
 
Қынабынан суырып, 
   
 
 
Қолына алды беренді. 
Сақадай-сай  болып  жауына  аттануын  «мұздай»  теңеуімен  берілсе,  денесін 
ашу қысып тұрғанын «айдаһардың тіліне» теңейді. Жыршы батырдың ашуының 
күштілігін, қаһарлығын аңғартады. 
   
 
 
Осыны бала ойланып, 
   
 
 
Алғыр құстай байланып
   
 
 
Қызыл найза қолға алып
   
 
 
Абжыландай долданып
   
 
 
Шұбардың басын төгеді
   
 
 
Қолтығын шұбар сөгеді. 
Қайтсем де жеңемін деген ойын алғыр құсқа теңесе, қалмақ еліне деген ыза-
сын абжыландай жауына атылуын бейнелейді.
   
 
 
Қойға шапқан бөрідей, 
   
 
 
Талқандап, қуып, бөледі. 
   
 
 
Қаршығадай қайырылып, 
   
 
 
Ителгідей сүзіліп, 
   
 
 
Ұрып-ұрып өтеді. 
«Қойға  шапқан  бөрідей»  деп»  деп  аш  қасқырдың  қойға  қалай  шабатыны 
сияқты батырдың қалың қалмаққа сескенбей жалғыз жауласқан, қайтпас қайсар 
ерлігін керемет шеберлікпен жеткізген. 
Алпамыстың Қараманды жеңгендегі кезін суреттеудегі кездесетін теңеулер:
   
 
 
Қойға шапқан бөрідей, 
   
 
 
Жан-жағына ырсылдап, 
   
 
 
Әлемді алды айбаты, 
   
 
 
Қабыландай ырсылдап. 
   
 
 
Аққудай болып байпаңдап, 
   
 
 
Бәйге атындай қайқаңдап, 
   
 
 
Төсекке күйеу барды енді. 
Мұнда батырдың ашуға булығып, жауынан басқа көзіне ештеңе көрінбей лап 
беруі суреттелсе, ал «Аққудай болып байпаңдап» теңеуі жауын жеңіп, көздеген 
мақсатына  жетіп,  көңілі  жайланған  батырдың  байсалды  жүрісін  бәйгеден  озып 
келген тұлпарға теңейді. 
Қараманның бейнесін суреттеудегі шеберлік:
   
 
 
Ашуы қысып дірілдеп, 
   
 
 
Қоспақ нардай гүрілдеп, 
   
 
 
Қарайды қалмақ жан-жаққа. 
   
 
 
Лашын құстай құйылып, 
   
 
 
Қабағы тастай түйіліп, 
   
 
 
Жауатұғын бұлттай, 
   
 
 
Келеді қалмақ құбылып, 
   
 
 
Кішігірім таудай боп, 
   
 
 
Келеді қалмақ қуырып
   
 
 
Ұрған сайын Қараман
   
 
 
Қара құстай қалбаңдап, 
   
 
 
Тістенеді Қараман. 
   
 
 
Қасқырдай жағы қарысып, 
   
 
 
Екі қолын сындырды. 
   
 
 
Ұрыстан өзін тындырып. 
   
 
 
Екі қолын сындырып, 
   
 
 
Доңыздай қалмақ шыңғырды. 

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
150
151
Бұл жыр жолдарынан «қоспақ нардай гүрілдеп»дегенде қалмақтың да осал 
жау еместігі«тастай, бұлттай» деген теңеулер арқылы қалмақ батырының ашуға 
булығып,  қабағынан  қар  жауып  келе  жатқанын  аңғартады.  Жаудың  жеңілген 
кезеңін доңызға теңеуінде де бір сырдың бар екені аңғарылады. 
Шұбар аттың шабысын суреттеудегі кездесетін теңеулер:
   
 
 
Шабысқанда айып жоқ, 
   
 
 
Келеді желдей зуылдап, 
   
 
 
Жеткізбеді шұбар ат, 
   
 
 
Атқан оқтай зырылдап. 
   
 
 
Құйындай шауып шұбар ат, 
   
 
 
Өте шықты арадан, 
   
 
 
Қазақ пен қалмақ қараған. 
   
 
 
Таудан асқан тасқындай
   
 
 
Жердің жүзін сыпырды... 
   
 
 
Төгіліп шұбар жөнелді, 
   
 
 
Адыр-адыр бел еді, 
   
 
 
Адам қорқар жер еді. 
   
 
 
Неше қиын жерлерден, 
   
 
 
Тегістей шауып келеді, 
   
 
 
Мейлі дала, мейлі адыр, 
   
 
 
Теп-тегіс болды жер енді. 
   
 
 
Айдын-айдын көл еді, 
   
 
 
Көлдің де аты көп еді, 
   
 
 
Жарбаңдап ұшқан қарғадай, 
   
 
 
Аяғы жерге тимеді. 
   
 
 
Алдында жатқан аңғарды, 
   
 
 
Жер ошақтай тастады...
   
 
 
Құбылып ұшқан сұңқардай
Бұл  тармақтардан  «желдей,  оқтай,  құйындай»  «тасқындай,  сұңқардай, 
қарғадай» теңеулері шұбар аттың нағыз сәйгүлік екенін, ұшқан құсқа, жүгірген аңға 
жеткізбейтін жүйріктігі шебер берілген. Бұл шұбар аттың талай ұзақ жорықтарда 
батырға қанат, айнымас серік болғанының белгісі. 
Гүлбаршынның сұлу бейнесін суреттеу:
   
 
 
Гүлбаршын сұлу айдай боп, 
   
 
 
Қысыр емген тайдай боп. 
   
 
 
Оң жағына барды енді. 
   
 
 
Туған айдай жалтырап, 
   
 
 
Көзіне қалды көрініп, 
   
 
 
Кер маралдай керіліп, 
   
 
 
Басарына ерініп, 
   
 
 
Құбылып сұлу жанды енді. 
Гүлбаршының көріктігін айға(айдай), дене бітімінің әсемдігін тайға(тайдай), 
ерке-наздық қылығын маралға (кер маралдай) теңеуі арқылы қыздың сұлулығын 
әсем де көрікті етіп шебер бейнеленген. 
«Алпамыс батыр» жырын оқып, мазмұнын айтқызу, кейіпкерлеріне мінездеме 
беру арқылы талдау – күнделікті сабақ барысында орындалатын жұмыс. Осындай 
жұмыстармен бірге тілдің көркемдеуіш түрлерін бірге талдап, әрқайсысына терең 
үңілсек,  тіліміздің  бай  екеніне  көз  жеткіземіз.  Біз  «Алпамыс  батыр»  жырынан 
теңеулердің асқан шеберлікпен құрылғанына көз жеткіздік. Қажетті жеріне орын-
ды қолдана білсе, оқушылардың сөздік қорының молайғаны емес пе? Сонда ғана 
оқушылар айтайын деген ойын нақты әрі сенімді түрде жеткізуге дағдыланады. 
Тілге деген үлкен сыйластық оянып, тілді шұбарлап қорлаудан гөрі асқақтатуға 
жол ашамыз. Сонда ғана тіліміз бай, оралымды болмақ. 
Әдебиеттер
1. Батырлар жыры. і-том. – Алматы: Жазушы, 2006. – 256-бет.
2. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық Пазылұлы. Көркем сөздің құдіреті. – Павлодар: 
2003. – 254-бет.
3. Сыдықов Қ. Көркемдік өрнектер. – Алматы, Рауан: 1992. – 80-бет.

ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ                                         3, 2011
3, 2011                                              ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА
152
153
УДК 373.31
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИКТ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ 
МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
А.А. Карабутова, С.З. Бликова, Л.А. Умирова
Мақала батауыш сынып мұғалімдеріне арналған. Мақаланың негізгі мақсаты АКТ 
тиімді  жолдарын  ашу.  АКТ  оқу  үрдісінде  оқушылардың  білімін  тереңдетеді,  ынтасын  
дамытып, қызығушылығын оятады, жеке тұлға ретінде қарастыруға мумкіндік береді.
Статья  рассчитана  для  учителей  начальных  классов.  Ставит  своей  целью,  что 
главной в практической деятельности учителя становится понимание роли применения 
ИКТ в учебной деятельности. Использование ИКТ в учебном процессе позволяет усилить 
образовательные  эффекты,  повысить  качество  усвоенного  материала,  осуществить 
дифференцированный подход. 
This article is calculated for the initial classes teachers. It puts its purpose that the main 
understanding becomes in practical activity dug using I.C.T. (information computer technologies) 
in schoolastic activity. Using I.C.T. in schoolas tic process allows to intensify educational effects, 
raise quality of the adopted material, realize differentiated approach. 
Современный период развития общества характеризуется сильным влиянием 
на него компьютерных технологий, которые проникают во все сферы человеческой 
деятельности, обеспечивают распространение информационных потоков в обще-
стве, образуя глобальное информационное пространство. Неотъемлемой и важной 

жүктеу/скачать 2,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: