1 Павлодар мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми ақпараттық-талдамалы журналы Научный информационно-аналитический журнал Павлодарского государственного
жүктеу/скачать 4,03 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Б. Бақраденова
108 109 – видеоконференция; – өзінің ақпаратын беру, өзінің сайтын құрып Web- серверге орналастыру; – ақпараттық ресурстарды қолдану; – ақпараттық жиынтықтар; – желіде сөйлесу мүмкіндігі. Lucent Technologies компаниясының сайты шет тілінде сөздерді тыңдауға мүмкіндік береді. Бұл жерде мәтінді дыбысқа айналдыру үшін сөйлеу синтезаторы орналасқан. http://www.bell-labs.com/project/tts/index.html сайты арқылы жеті тілдің бірін тыңдауға болады. Сосын терезеде кез келген сөзді жаза алады. Бірнеше се- кундтан кейін компьютер терезесіне енген сөз дыбысталады. Дыбысталған ком- пьютер жадында сақтап, дискіге жазу арқылы бірнеше рет қолдануға мүмкіндік береді. Интернет – әлемде болып жатқан соңғы жаңалықтар жайлы мәлімет алудың тез және ең оңай жолы. Интернеттің көмегімен аудиторияны жаңалықтар өзегімен қамтамасыз етіп, студенттерді тәжірибелі журналистерге айналдыруға болады. Қазіргі таңда көптеген газеттердің жеке WEB парақшалары бар. Сонымен қатар, WEB газеттер түрлі бөлімдерге бөлінеді: жаңалықтар (мәдениет және өнер, сауда, экономика, т. б., спорт, жарнама, ауа райы жаңалықтары). Студенттер WEB газеттер арқылы әлемде болып жатқан жаңалықтарды көру арқылы, есту процесі арқылы және оқу арқылы хабардар бола алады. Әсіресе ауди- торияда баспамен тікелей қарым-қатынас жасауға мүмкіндік беретін сайттар бар. Бұл арқылы студенттер оқыған мақаласы жөнінде өз ойын айтуға және автормен тікелей байланысқа түсуге мумкіндік алады. Студенттерді екі – екіден немесе үш – үштен бөліп, мақаланы зерттеуге тап- сырма беруге болады. Бұл әдіс бүкіл аудиторияның қызығушылығын арттырып, сабаққа белсенді түрде қатысып отыруына үлкен ықпалын тигізеді. Дарынды сту- денттер күрделі мақаламен жұмыс жасай алады, ал үлгерімі төмен студенттер ауа райымен, мәдениетпен байланысты мақаламен жұмыс жасауға, сондай-ақ белгілі бір оқиғаға байланысты өзінің жеке тұжырымдамаларын да жасауға болады. Мақалаларды зерттеудегі мәдениаралық біліктілікті дамыту арқылы студенттер мәселені терең меңгереді, өз ойын жеткізе алады және сараптама жасап үйренеді. Жұмыс жасалғаннан кейін әрбір студент жұмысын талқылау мақсатында дөңгелек үстел немесе телеконференция өткізу қажет. Халықаралық хат алмасуды кез келген және түрлі деңгейдегі аудиториялар- да өткізуге болады. Электрондық хат алмасу қағазға жазуға қарағанда тезірек, ыңғайлы және арзан. Электрондық хат алмасуды түрлі мақсатта қолдануға бола- ды: біріккен жобаларды жасауға, мәселелерді шешуге. E-mail бағдарламасы – электрондық хат қолданудың жеңіл жолы. Электрондық хат алмасу арқылы оқу бағдарламасынан ауытқымай жолдасыңыздан сол тақырып жайлы сұрап, кейін сол мәліметтерді баяндама ретінде қолдануға болады. Электрондық хатты шет тілін оқыту үрдісінде қолдану тәжірибесін сараптай отырып, оқытушылар мынадай тұжырымға келді: 1) Оқытушының қатаң қадағалауынсыз студенттер 2 немесе 3 адам болып жұмыс жасауы керек. Егер студенттерді қызықтыратын тақырыпта талқыланса, жұмыстың сапасы жақсырақ және тезірек болады. 2) Жазу үрдісі өзгереді, яғни студенттер қате жібермеуге тырысып, серіктесінің көмегіне жүгінеді. 3) Электрондық коммуникация арқылы студенттердің еркін сөйлеп, өз ойла- рын жеткізуге мүмкіндіктері бар. 4) E-mail қолдану тілді үйренуге деген қызығушылықты тудырады. Біздің оқытушы ретінде бір ғана басты мақсатымыз – біздің студенттердің коммуникативтілігін жүзеге асыруға мүмкіндік беру. Жалпы білім беретін жоғарғы оқу орындары студенттердің коммункативтілігін туған тілінде ғана емес, шет тілінде де жүзеге асыру қажет, сонымен қатар, информациялық біліктілігін негіздеуіміз керек. Студенттер өздеріне қажетті информацияны табуды, оны оқып, ішінен ең маңыздысын табуды және өз қажеттілігіне жұмсауды үйренуі шарт. Және де студенттердің бойында өзіндік білім алуды, бүгінгі күн талабына сай ізденуді, ақпараттық ағымда жол табу және өзін-өзі дамытуды әрі қарай жетілдіру қажет. Студенттер арасындағы байланысты, топтық ұжымдық жұмысты дамытуға мүмкіндік беруіміз қажет. Жоғарыда айтылған жобаларды іске асыруда Интернет пен Халықаралық Ин- тернет жобалар – таптырмас құрал. Олар студенттің өзін-өзі дамыту және жаңа істі меңгеруге зор ықпалын тигізеді. Студенттер түрлі зерттелген мәліметтерді пайда- лануды үйренеді, өз ойын нақты және жүйелі түрде қағаз бетіне түсіруді, мәтіндік, сандық және графикалық ақпаратты көп мөлшерде жіберу және қабылдау, өздеріне берілген мәліметті зерделеу және жаңа идеаларды көрсету. Олар жоспарлауды, мониторинг жүргізуді үйренеді. Интернет ресурстары негізіндегі сабақтар және жобалық жұмыс көмек көрсетуді үйренеді, серіктестікті, жобаларды іске асыруды, жауапкершілікті және толеранттық, көптүрлілікке және шыдамдылыққа үйренеді. Студенттер таңдауды, мәліметті пайдалануды, гипотеза ұсынуды және шешім қабылдауды үйренеді. Студенттер чаттар, видеоконференциялар, форумдармен электронды пошта арқылы тілдесе алады. 1. Элементтерды қосады және онда мазмұнды болуы қажет, сонымен қатар мақсаттарды іске асыру да құнды және қызметтік элементтер мен бейнелеу элементтері, жылдамдығы және қолдануға ыңғайлылығы кіреді. ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 110 111 2. Сайтты таңдаған соң, сіз жоспарлау бөліміне өтуіңізге болады және ол бөлім сіздің мақсаттарыңызға сай жұмыс жасайды. Тапсырманы құру кезінде ол интернетсіз – ақ жасалатын жұмыстай көрінбеуі қажет. Егер бұл тапсырмалар студенттерді ғылымдағы әртүрлілікке жаттықтырса, бұл коммуникацияларға нақты мүмкіндіктер беріп, жергілікті және еларалық серіктестікке мүмкіндік жа- сайды. Тапсырмалар студенттерге мынадай мүмкіндіктер беруі қажет: бағалауды үйрену, салыстыру, жариялау, модельдеу, жаңадан құру, зерттеу, гипотезелар ұсыну, ұйымдастыру есептеу, салғыласу, сұхбат алу, тыңдау, көру және бақылау, мазмұндау, тәжірибе жасау, ойнау, сауалнама жүргізу және баяндама жасау. Бұл жағдайда осы текті тапсырмалар студенттің ақпараттық компетенциясын дамы- тады. Интернет тапсырмаларын дайындау үш қадамнан тұрады: 1) дайындық; 2) ресурстармен интернет желісінде жұмыс жасау; 3) сыныпта интернет желісінсіз жұмыс жасау. 1. Дайындық – сөйлеу негіздерін дамыту, мұның алдында алған білімдерін қолдана білу, сөздерді оқу, тақырыпқа кірістіру. 2. Ресурстармен интернет желісінде жұмыс – интернетте іздеу бағдарлама- ларымен жұмыс істеу, оқумен жазу, арнайы мәліметтерді іздеу және оны жауап парақтарына енгізу, сұрақтарға жауап іздеу және т. б. Осы қадамда студенттер өздерінің не істеу керектігін және оған қанша уақыттары бар екенін білу керек. 3. Сыныпта интернет желісінсіз жұмыс – алынған мәліметпен алмасу және желіден жұмыс жасау уақытында көрген білгенін талқылау. Және де түрлі бағдарламалар арқылы әртүрлі жұмыстар жасауға мүмкін- шіліктер бар. іздену барысында топтар әртүрлі құжаттар дайындайды: мақалалар, техникалық есептер, шығармалар. Студенттерге туристер ретінде саяхаттауға ұсыныс беруге болады. Олар жүктерін жинап, авиакомпания мен қонақ үйлерге телефон соғып, билет пен бос орындар жөнінде сұрауларына болады. Жасалған жұмыстың қорытындысында студенттерге өздерінің саяхаттары жайлы фотоальбом немесе күнделік жасауға тапсырма беруге болады. Сайттарда әлемнің үлкен қалаларында жерасты темір жолымен саяхаттау инструкциясын қолдануға болады. Инструкциялар ағылшын тілінде ұсынылады. Студенттер қандай қалада жүргені туралы, сол қаланың көрнекі жерлері жайлы, қаланы аралауға қанша уақыт жұмсағаны жайлы ағылшын тілінде есеп бере алады.Бұл тәсілдерді қолдану қазіргі заманда кең тараған және өте ыңғайлы әдіс. Соның ішінде шет тілін оқытуда тиімді жақтары өте көп. Әдебиет 1. Teeler D., Gray P. How to use the Internet in ELT. – London: Longman. 2. Клейман Г.Б., Леонов А. Г., Кузьменко М.А. Что Такое Интернет? Информацион- ные и коммуникационные технологии в образовании. 1998. 3. Johnson L. Internet Options in the Classroom. // www.clta.net/lessons/class.html. 4. Полилова Т.А., Пономарева В.В. Внедрение компьютерных технологий в препода- вание иностранных языков. // ИЯШ. – 1997. 5. Поляков Т.Ю. Английский язык для диалога с компьютером. Совет по культурному Сотрудничеству; Совет Европы Пресс, 1995. ӘОЖ 372:81’242 МЕКТЕПКЕ ДЕЙіНГі БіЛіМ САЛАСЫ БОЙЫНША САПАЛЫ МАМАН ДАЯРЛАУ МҮМКіНДіКТЕРі А.Б. Бақраденова Статья посвящена проблеме преемственности работ по улучшению и созданию благоприятных условий для развития род- ной (казахской) речи детей детского сада и начальной школы. Ав- тор делает вывод о том, что целесообразно в стенах вуза подго- товить специалиста казахского языка для дошкольных учрежде- ний и предлагает первоначальные частичные методы осуществле- ния предполагаемой идеи. The article is devoted to the a problem of continuity of works on improvement and creation of favorable conditions for development of native (Kazakh) speech of children of kindergarten and elementary school. The author draws a conclusion that it is expedient to prepare an expert of the Kazakh language within the higher school for preschool education and offers initial partial methods of implementation of the expected idea. Қала балабақшаларының саны артып жатқанмен, ондағы оқу-үйрету сабақтарының қаншалықты қызғылықты, мәнді өтуі балабақша жасындағы баланың ана тілінде бірден сөйлеп кетуіне жағдай жасай алмайды. Оларға әлеуметтік тұрмысымызда үйде күтіп тұратын орыс тіліндегі теледидар мен ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 112 113 компьютерлердегі мультфильмдер, дискілердегі ойындар бірден бір кері ықпалын келтіруде. Сондықтан да балабақша мен бастауыш сынып оқушылары оқу- тәрбие орындарын тілді уақытша қолданатын, сабақтарда ғана қазақша сөйлеуді міндеттейтін орын сияқты қабылдап отыр. Бұл мақаланы көпшілікке ұсынудағы мақсатымыз – балалар тілін қамқорлыққа бала жасынан алмай, олардың ана тілінде бірден сөйлеп кетуіне жағдайлар тудырылмай, тіл болашағы туралы сөз қозғаудың қажеті жоқ екендігін ескерту, ескертіп қана қоймай, тілден безініп тұрған балалармен жүргізілетін жұмыстар жайлы өз тәжірбемізбен бөлісу. Мұндай ойға келу себебіміз – «Дошкольная педагогика» журналының соңғы саны (№6, 1912 жыл) Тататрстанның мектепке дейінгі оқу-тәрбие мәселелеріне арналыпты. Уфа қаласының жоғары оқу орнында осы салада мамандар даярлап жатқан «Мектепке дейінгі педагогика» факультетінің екі кафедрасы: «Мектепке дейінгі және әлеуметтік педагогика», «Мектепке дейінгі білім беру теориясы мен әдістемесі» деп аталатынын, жұмыстарының қазіргі жаңа заман технологияларына сәйкестендіріліп, ұлттық рухты сақтай отыра ұйымдастыратынына көз жеткіздік. Әсіресе қызықтырғаны – олардың «Мектепке дейінгі тәрбие» мамандығына әртүрлі салада, атап айтқанда, мектепке дейінгі балалардың денсаулығын сақтау, балалардың көркем-тілдік және драмалық ойын әрекеттерін ұйымдастыру, өзге тілдік ортада орыс (татар) тілін оқыту сияқты қосымша квалификациялар жоспар- лап отырғаны. Қазіргі балаларда балабақшада, мектепте болсын, тәрбиеші мен мұғалім тап- сырмаларын жаттанды орындау, білімдерін еске сақтау бойынша ғана дәлелдеу дағдылары байқалады. Тіл қарым-қатынас құралы қызметінен ресми тіл деңгейіне көшу үдерісі тіл болашағына алаңдатады. Бірақ та осыны біле тұра, жас аналар- мен тіл төңірегінде сөйлесіп, ақыл-кеңестер беріп жүрген кім бар? Осы орайда тіл мәселесімен тіл жанашырлары лингвистер-филологтар ғана емес, психологтар, пе- дагогтар да етене жақын айналысуы қажет екендігі байқалады. 1976–1993 жыл- дар аралығында і. Жансүгіров атындағы Талдықорған педагогика институтында қазіргі Татарстандағыдай «Мектепке дейінгі тәрбие» жеке факультет болды, оны басқарған деканымыз Когай Ростислав Дорофеевич жан-жақты өз қызметіне жа- нын бере қызмет ететін. Біздің «Мектеп жасына дейінгі тәрбие және әдістемесі» деп аталатын кафедрамызда музыка, тіл-әдебиет, элементарлық математика, табиғаттану, мектеп жасына дейінгі мейрамдар ұйымдасыру және денешынықтыру пәндерін балабақшада оқыту әдістемелері тоғыстырылды. Осы кафедрадан даяр- ланып, студенттер балабақшаларға практикаға барды, атаулы мерекелік даталар- да концерттік бағдарламаларымен, қуыршақ театрларымен сәбилер үйіне, бала- лар ауруханаларына, жаңа жылдық мерекеде базалық балабақшаларға шығатын. Ал халыққа білім беру ісінің үздігі болған деканымыз бас кафедрамыз «Мектеп- ке дейінгі педагогика» кафедрасында қызмет етті. Сол кездердегі Москва, Томск қалаларының осы саладағы білім беру және зерттеу орталықтары ғалымдарымен және тікелей орталық ғылым Академиясының «Мектепке дейінгі педагогика» ин- ститутымен (Директоры И.П. Подьяков) тығыз байланыстың арқасында 10 жыл- дық мерейтой қарсаңында осы мамандықта бес ғылым кандидаты, төрт аспирант- пен толығып, факультеттің ғылыми мәртебесі артқан болатын. Дәл осындай фа- культет сол жылдары Қазақ Қыздар мемлекеттік институтында болды, кейін нарық қыспағына түсіп балабақшалар жабылды, факультеттер жойылды. Қазіргі гүлденген шақта Қазақстанға жеке институттың жаңғыруы ләзім, біз аспирантура- да оқыған жылдары Ыбырай Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институты- мыз кітаптар жазуымызға, оқу-әдістемелік құралдарға қатысуымызға мұрындық болды. Осындай ғылыми ізденістерімізге материалдық-моральдық көмек беретін педагогика академиясы болып құрылған жағдайда, біздің ойымызша, мектеп- ке дейінгі білім және әдістеме институты кадрлары өздерінің ғылыми-зерттеу жұмыстарының мазмұнын жүйелеп, мектепке дейінгі мамандар даярлау жүйесін модернизациялау талаптарын орындай бастайды деген үміттеміз. Әзірше, же- ке факультет болмасақ та, кафедра тарапынан студенттерді кәсіби іс-дағдыларға баулуда базалық балабақшалармен бірлесе эксперименттік-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қолға алдық. Кафедраның перспективалық ғылыми жоспарына 1–4-курс студенттерімен өткізілетін тәжірибешілік түрлеріне лайықтап зерттеу мақсаты, болжамы қойылды. Ертіс-Павлодар өңірі қалаларында, ауылды мекендерінде бол- сын, балалардың ана тілінде тілдік қатынасқа түсуі әлі де ақсап тұр. Оның бірнеше себептері бар, біріншіден, бұл өңірдегі қазіргі жас отбасыларының тілі шұбарланған, баланың әке-шешесі де, тіпті осы кезде елу-алпыс жастағы ата-әжелер де орысша- қазақша сөйлеуді қалыпты жағдайға айналдырып алған. Олардың бар үміт арта- тын тіл орталары – балабақша және мектеп. Ал балабақшаға біздің институты- мыз қандай мамандар әзірлеп жатыр, олардың әлеуметке қызмет ету мүмкіндіктері жеткілікті ме? Бұл – мектепке дейінгі және бастауыш оқытудың басы-қасында жүрген әрбір оқытушыны толғандыратын сұрақтар. Мысалы, зерттеудің бір мәселесі-қазақ-орыс және аралас топтарға баратын балалардың қазақша сөйлеу тілін жетілдіруге практикалық көмек беру. «Халық өлеңдерінің ішінен баланың алдымен тыңдайтын «Санамақ» өлеңінің, «Әлди» жырларының сәбилердің сенсорлық дамуына ықпалы ерек- ше. «Бас бармақ, балан үйрек, шүлдір шүмек, кішкентай бөбек» баланың әр саусағының сипай отыра айтылатын өлеңі оның шаттана күлуіне, жылы үннен қазақ сөзінің жылы рухын сезінуіне әкеледі. Баланың қолдарын жуып жатып: «Су-су, бетімді жу!» дегізу, далада келе жатып: «Аппақ, аппақ, қар аппақ! Қар ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 114 115 жамылған дала аппақ!-» деп сөйлесе отырып, баланы әлдилеу, уату оның алғашқы сөздерінің, кейіннен барлық сөздерінің қазақша шығуына әсерін тигізеді. Жас ба- ламен ұдайы сөйлесуде де поэзиялық ырғақты пайдаланған дұрыс. Белгілі орыс лингвисі Корней Чуковский өмірінің бастапқы жылдарында (бұл 2-5 жас аралығы) бала тілі поэзияға жақын келетінін ескерткен болатын. Бұл ойды белгілі балалар ақыны М. Әлімбаев та айтқан. «Сәби балаларды сырлы поэзияға құйттай кезінен жанастыруға болады... Ине-түйме. Сіз осы атауға қандай ұйқас құрар едіңіз? Асқар бала жап-жақсы ұйқас құрды: Қолға алшы инеңді, Қадап алшы түймеңді. Оқырман ағайын! өзіңіз де ұйқас құрып жаттығып көріңіз. Жас балаңызға да соны үйретіңіз.» М. Әлімбаевтың мынандай өлеңдерін осы ізгі ниетімен шығарғандығын байқадық: «Тамшы тамса. Тырс-тыр! Гүл айтады: «дұрыс-дұрыс»... Ат. Атпен шап, Доп. Допты соқ. Базалық балабақшаға баратын практикант студенттерге таратылып берілген осындай өлеңдер дидактикалық ойындарына кіріктірілді. Практиканттары- мыз балалардың ойынға жұмыла бастағанына қуануда. Жалпы қазақ баласының поэзияға жаны құмар келетінін Мағжан Жұмабаев: «Бала сөзін дұрыс сөйлеген кісінің сөзіне қарап дұрыстайды... Бала тілін бірінші 3–4 жылда бала жан-жақты сөйлейтін болады. Бала тілінің дұрыс өркендеуі балаға тілді бұзып сөйлемеу ке- рек. Және балаға ұқпайтын жат сөз үйретпеу керек, былдырласын, шолжаңдасын- сөйлей берсін... Екінші баланы өзі теңдес балалармен бірге ойнату керек. Ал баланың тілін шын жолға салатын мектеп» деген болатын. Біздің қазіргі тіл жағдайында орысшаланған ортадан балабақшаға келетін баланың тіліне қажетті қамқорлықты студенттер атқаруда. Зерттеу, бақылау жұмыстары көрсеткендей, балаларын балабақшаға алып келетін ата-аналар бұл бағытта тәрбиешілерге иек артса, тәрбиешілер ата-аналардың, әжелердің балала- рын үйде қазақша сөйлетпейтінін тілге тиек етеді. Біздіңше, осы тығырыққа тіреліп тұрған мәселені шешу үшін «балабақша-институт-балабақша» қарым-қатынас жүйесін тұрақты орнықтырсақ деген ой келеді. Бұл жүйені біз балабақшада өтікізіліп жатқан оқу-әдістемелік практикамызда бастадық та. Мақсатымыз: жұмасына бір рет жарты күн тәжірибешілікке шығатын студенттер сабақтан бос қабылдау, бой сергіту, ойнау кездерінде қазақша сөйлеу тілі нашар балалармен «Тілұштар» ойындарын ойнатады. Балаларға 50 жылдай «Балдырған» журналын шығаруға атсалысқан М. Әлімбаевтың мұрасында логикалық ойлауға әкелетін «Ұйқасын та- уып ойнаймыз», «Бұл не?», «Санамақ», «Адас атаулар», М. Жаманбалиновтің бес- ке дейін саналуын да, жазылуын да үйрететін «Бұл қай сандар?» атты өлеңдері балалардың таңертеңгілік бой сергіту, ой бекіту тәсілдері болып отыр. Мысалы, мұндай тапсырмаларда баланы еріксіз сөйлетуге орын беріледі. – Тұз! Тұз! Сен кімнің тұзысың? – Даламның (тіл үйретуші балаға күнделікті қолданып жүрген тұзды көрсетеді) «– Қыз, қыз! Сен кімнің қызысың? – Мамамның» деген жолдарды қызға, «– Ұл, Ұл! Сен кімнің ұлысың? – Папамның» деген жолдарды ұлға, «– Гүл, гүл! Сен кімнің гүлісің – Отанның» деген жолдарды қолына ұстап отырған гүлге қарата өзіне қойып, өлеңді сахналандырады. М. Әлімбаевтың осы өлеңі реуішті сұрамақ өлеңдер бүлдіршіндерге жыр арнаған әрбір балалар ақындарында бар, олардың тақырыптары да, мазмұндары да әр алуан. Қойылатын талап – студенттер баланы тілдік қатынасқа тартатын шығармаларды іздеп тауып, сахналау жолымен нанымды етіп, бала тіліне қонымды етіп қолдандыра білуі. Студенттердің бірлесуімен «Жасырынған сөздер» атты жылжымалы кітапша жасалып, оның әрбір ашылатын бетіне дәл аталатын сөзге, тура жауапқа шақыратын ұран-девиз сөздер жазылып қойылды. Мысалы, халық жұмбақтары мен халықтық жыр-өлеңдері («Төрт түліктің төлдерін қалай атайды?», «Төрт түлік қалай дауыстайды?») келтірілген беттерге «Қатардан қалма, жаттап ал, таңда!», белгілі ақындардан метаграмма, шарадалар ұсынылып, авторлық жұмбақ өлеңдеріне «Ойлан, тап! Деп қалма «Қап!» деген, «Не қайда тұрады?», «Бұл қандай балықтар?», «Бұл қандай құстар?», «Аттас сөздер» деп аталатын М. Жаманбалинов пен аз өмір сүріп, балаларға үріп ауызға салатындай жауһар жырлар қалдырған Есентай Ерботиннің 12 сұрақпен келетін «Қызық ұйқастар, қызық ой тастар» деген топтама өлеңдерінің алдына «Зейінмен тыңда, аңғал болма!» деген шақыру сөз жа- зылып қойылды. Осындай тапсырмаларды жекелей, не топпен орындатар алдында балаларға тілге құрмет көрсету мақсатымен А. Асылбековтің мынандай тақпағын жатқа ұрандатып айтқызамыз: Өз тіліңмен ер жетіп, Қол созасың күнге сен. Өз тіліңмен еліңе, Пайдалысың күнде сен. ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА 116 117 Баланың тілін ұстарту, орнын тауып сөйлеуге баулу, заттарды, құбылыстарды сипаттай білуге үйрету – халық тәрбиесінде ежелден келе жатқан дәстүр. Осындай кітапшаларда берілген халықтық және авторлық кішігірім жанрларды пайдала- на отырып, институттың «Мектепке дейінгі және бастауыш оқыту» кафедрасына бекітілген базалық балабақшаларда студенттер орыстілді ортадан келетін мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын арттырып, түрлі грамматикалық фор- мада сөйлеуін дұрыс қалыптастыруды біршама жүзеге асыру мүмкіндіктері бар. Ойын – мектеп жасына дейінгі балаларды көркем-тілдік әрекетке итер- мелейтін бірден-бір тәсіл. Сөз тәсілі балабақшада оқу-тәрбие үдерісінің барлық формаларында қолданылады. Студенттердің шығармашылық қабілеттерін ұштауда балалармен таза ауада түрлі қимыл ойындарын ойнатудың маңызы зор. Мысалы, «Қадыр Мырза Әли атаның қаламағымен ойын бастайық» деп балалар- ды жасырынбақ ойынына шақыру. Бір-біріне қарама-қарсы қойып, екі қатар етіліп тұрғызылған балаларды өздеріне кезек-кезек санатқызу: 1-қатар: «Бота-түйе»; 2-қатар: «Құлын-бие», 3-қатар: «Торай-шошқа»; 4-қатар: «Қозы-қошқар»; 5-қатар: «Бұзау-бұлан»; 6-қатар: «Көжек-қоян»; 7-қатар: «Бақа-шаян; 8-қатар: «Торғай, шымшық... Сен қал, сен шық» санатып шығып, қатарлардың рет-ретін ауысты- рып отырып, ең соңғы бала қалғанша санату балаларды өзара жарыстыруға және мәтінді жарыса отырып, тез жаттап алуларына ықпал етті. Осы ақынның «Қайсысы қайда барады?» атты өлеңін әр балаға қасқырдың, қарсақтың, түлкінің, маймылдың, майлан-күшіктің маскілерін кигізіп қойып, сахналық көрініске ай- налдыру балалардың көңілінен шықты. Келесі күндері рөлдерді таласа алып, ойынға ынтамен кірісті. Баланың ырғақты поэзия тіліне құмарлығы өлең ішінде ырғақ қуып ойнауы- нан байқалады. «Ұйқасын тауып, ойнаймыз» атты Мұзафар ағаның өлеңіндегі әр баланың әрекетіне ұйқас сөздер табайық» деп мақсат қойып, тіл үйретуші ойынды бастайды: Төлен! Айтасың ба ...; Жүкен! Ашылды ма ... Нұраш! Көзіңді ...; Боташ! Дүкеннен әкел ... Ырысбай! Күліп отыр ... Айбар! Бәсіреңе ... Қабыл! өз орныңнан ... Тауман! Балық ағыт ... Сарамысың? Айтқан тілді ... Құрман! Күзетісер ... Жаңыл! Тілегің болсын ... Жәдігер! Кітап алсаң ... Байтас! Жеңіс үшін ...» осылайша бұл өлең-жұмбақта сөз жетпейтін жерлерді толықтыру көзделеді. Балаға тілді жақсы үйренуіне және сөйлегенде кең көсілуіне мүмкіндік беретін «жұмысшы механизмі» есте сақтау болып табылады, есте сақтау – тіл сезімін дамытудағы негізгі құрал. Екінші тіл ретінде үйретілгенде де ұйқасқа құрылған сөздерді (үй-үйшік, ойын-ойыншық; бала-ребенок, құлын-жеребенок, т. б.) балалар ұйқасын есінде іштей сезіну арқылы жаттайды. «Таяқ-палка» деген кезде, «аяқ-нога» деп өздері ойлап табады. Б.В. Беляев ана тілінің «сезім дәрежесінде» игерілетіндігін дәлелмен негіздеді, өйткені «сезім кез келген психикалық әрекеттің негізін жасайды». Ана тілінің лексикалық және граммматикалық мағынасын адам оны түсінуден әлдеқайда бұрын сезінеді, өз сезіміне ой жүгірту тілді ішкі сезім арқылы меңгергеннен кейін ғана мүмкін болады. Ш.А. Амоношвилийдің «...баланың тілді ұқсын-ұқпасын, ести беруін қамтамасыз ету – түбінде бір нәтижеге жеткізеді» деуі сөйлем құрылыс- тарын, диалог түрлерін мимика, жестпен баланың ұғына беруіне әкелетінін дәлелдеп отыр. «Тамаша! Жақсы!» сол сияқты «Қате. Бұлай болмйды! Дұрыс емес.» сияқты репликалар ойға сіңе беретіні сияқты күнделікті тілдесу оралымдары ба- ланы қазақ тілі құрылысын сезуге, кейін қабылдауға әкеледі. Қазақ балаларының орыс тілін қай жаста да меңгеріп шығып жатқандығы – айналасындағы ақпарат құралдарының және адамдардың сол тілдегі сөйлесуі негізінде болғандығын ескерсек, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде кеңінен қолдануға әкелуде көркем шығармалар балалар тілін жетілдіре түседі. Балалармен оқып – талдайтын әдеби шығармаларды іріктеуде тілге қатысты белгілі бір мақсаттар (сөздік қорды, грамматикалық формаларды, сөз тіркестерін, т. б., сөйленімдерді қалыптастыру, бекіту) көзделеді. Шығармалар мазмұны негізінде балалардың ұлттық үрдісте өзара тұлғалық қарым – қатынас тәжірибесін байыта түсетін мағлұматтар болуы назарға алынады. Шығарма мазмұны арқылы әр баланың тілдік белсенділігін қолдап, сабақта бала өзінің неге және не үшін сөйлеп тұрғанын түсініп, әрқайсысының тілдік тәжірибесін бекітуге жағдай туғызып отыру – балабақша тәрбиешілеріне және балабақша мамандарын даярлайтын оқу орны қызметкерлеріне қойылатын басты талап. «Балабақша-институт-балабақша» тығыз байланысты жүйесі негізінде сту- денттермен бірлесе небір тілдік шаралар ұйымдастыру, оқу үдерісіне лабораторлық, семинар сабақтарын тіл үйрету әдістемесі бойынша енгізу қазіргі тіл жағдайында артықшылық етпейді деп білеміз. Сапалы мамандар даярлау ісі, мақала мазмұнында көрсетілгендей, мектепке дейінгі педагогтің балабақша тәрбиеленушілерімен және студенттермен бірлескен жанды оқу-тәрбие үрдісінде, жүйелі, мақсатты тәжірибелік жұмыстар барысында жүзеге асырылмақ. ҚАЗАҚСТАН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАБАРШЫСЫ 3, 2012 3, 2012 ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ВЕСТНИК КАЗАХСТАНА жүктеу/скачать 4,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|