Қазақстан Республикасының геосаяси жағдайының жалпы сипаттамасы

Геосаяси жағдайдың маңызды құрамдас бөлігі геосаяси субъектінің маңызды кеңістіктер мен географиялық орталықтарды бақылау қабілеті болып табылады. Бұл қабілеттілік геосаяси субъектінің, яғни мемлекеттің мықтылығының, өзіне сенімділігінің (самодостаточносі) деңгейімен байланысты. Геосаясат өзіне кеңістіктік-географиялық фактормен бірге экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, саяси т.б. факторларды қамтиды. Геосаяси жағдай өзгеріссіз, бірқалыпты тұрмайды. Уақыт өткен сайын жақсаруы немесе нашарлауы да мүмкін.

Қазіргі кездегі әлемдегі Қазақстанның рөлі мен орны оның геосаяси жағдайымен анықталады. Кеңес Одағының ыдырауы, жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы қазіргі геосаяси жағдайды біраз өзгертті. Орталық Азия ірі державалардың «үлкен ойынының» аренасына айналды. Егемендік, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін басқа да Орта Азиялық елдер сияқты Қазақстан да өзінің сыртқы саясатын жүргізе бастады. Еліміздің алдында жаңа халықаралық геосаяси нақтылыққа кірігу, әлемде өзінің лайықты орнын иемдену, тәуелсіз мемлекет ретінде өз дамуын қамтамасыз ету міндеттері тұрды. Геосаясат теориясының көрнекті өкілі Х.Маккиндердің Жердің құрлығының орталығы – Орталық Азия туралы теориясында «кім құрлықтың орталығын иеленсе, ... ол бүкіл әлемді билейді» деген болатын. Орталық Азия аймағы (ОАА) ірі державалардың саяси, экономикалық, діни т.б. мүдделерінің шоғырланған орталығына айналды. Бүгінде бұл аймақта Ресей, АҚШ, Түркия, Иран, Үндістан, Сауд Арабиясы, еуропалық мемлекеттердің мүдделері тоғысқан. Бұл аймаққа табиғи байлықтарға деген қолжетімділіктің мүмкіндігі, мұнай және газ құбырлары маршруттарын таңдау үшін, өнім өткізу нарығы ретінде қарау да қосымша қызығушылықты туғызуда.

Қазақстанның геосаясатына келсек, оның геосаяси жағдайының ерекшеліктері: 1) географиялық орналасу ерекшелігі – Қазақстанның Еуропа мен Азияның арасында орналасуы. Қазақстанның тарихы қалыптасуы екі жақтың әсерімен (батыстың, шығыстың) жүрді, Қазақстан Батыс пен Шығыстың арасындағы көпір тәрізді. Үкімет аумақтың, транзиттік мүмкіндіктерін барынша толық пайдалануға тырысуда. Осыған байланысты аумақта көліктік құрылыс басталды. Қазақстан арқылы шетелдік үлкен тауарлар ағынының өтуі олардың, республиканың қауіпсіз болуына тәуелділігін арттырады.

2) Минералдық ресурстар байлығы. Барланған пайдалы қазбалардың құны бойынша Қазақстан дүние жүзінде 6-орында. Бұл – біздің еліміздің үлкен артықшылығы, оның әлемдік позициясының негізі. Осы жағдай біздің елімізге ірі шетелдік компаниялардың келуіне әсерін тигізді.

3) Жер көлемінің ауқымды болуы немесе аумағы мен тұрғын халық санының арасындағы сәйкессіздік. Экономикалық қызметтің шағын мөлшері - елдің өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бөлетін қаржының да аз көлемде болуына әсерін тигізеді. Қазақстанның 2008 ж. қорғаныс шығыны 185 млрд. теңгеден аспайды (қазіргі 6 соғыс ұшағы «Стелс» құнындай ғана). Біздің армиямызда әскери қызметкерлердің саны бар болғаны 74 мыңдай ғана. Сондықтан «Қазақстан-2030» стратегиясы халық санын 25 млн. адамға жеткізуді көздейді.

4) Құрлықішілік жағдайы (ашық теңізге шығу жолының болмауы). Мұның өзі елді көрші мемлекеттерге тәуелді етеді. Қазақстан осы тәуелсіздікті бәсеңдету үшін әлемдік нарыққа шығаратын жаңа қөлік «коридорларын» жасауға қатысуда. Олар барлық бағыттар бойынша - Ресей, Қытай, Орталық, Оңтүстік-Батыс (Иран, Түркия) және Оңтүстік (Пәкістан) Азия арқылы жүргізіледі.

Қазақстан Трансазия темір жолын салуға, Қазақстан - Қытай мұнай құбырларын жүргізуге қатысты. Біздің елімізде Әзірбайжан, Грузия және Түркия арқылы Жерорта теңізіне қарай мұнай құбырын тартуға қызығушылық туып отыр.