1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

---

428

байқаусызда бір-бірлеп ҿлтіруі, Ермактың жалғыз қолына ҽлі келмей,
дҽрменсіз кҥйге тҥскен сҽтте қызын кҿмекке шақырып, оған итті босатуды 
тапсыруы, сҿйтіп барып, жанын аман сақтап қалуы – пікіріміздің
дҧрыстығына дҽлел. 
«Сҽтбек батыр» жырында халық эпосының ҿзге нҧсқаларында кездесетін
поэтикалық қоспалар: бас кейіпкерді ҽсірелей бейнелеу, оқиғаларды халық 
мҧратына сҽйкестендіре ҽрлей баяндау, суреттеу жҽне тағы да басқа
мінсіздендіру тҽсілдері, кҿркемдік қиялдың нҽтижелері, тағы сол сияқтылар 
байқалмауы шығарманы алғаш тудырушы да, оны сақтаушылар да халық
тарихында орын алған елеулі оқиғаны келер ҧрпаққа ешқандай қоспасыз, 
болған қалпында жеткізуді мақсат етіп қойған деген ойға жетелейді. Соның
нҽтижесінде шығарма кҿркемдік жағынан ойсырағанымен, танымдық-
мағлҧматтық жағынан ҧтқан.

«Еңсегей бойлы ер Есім» жыры. Жырдың қысқаша мазмҧны мынадай:
Іле бойында ҿмір сҥрген қазақ ханының қызы пҽк кҥйінде жҥкті болып 
қалады. Қызының жҥкті болып қалғанын біліп, қаһарланған хан қызды
ҿлтіруге бҧйрық береді. Бҧйрықты орындауға тиіс болған ханның інісі 
қарындасын аяп, оны ҿлтірмей, алтын сандыққа салып, дарияға тастайды.
Сумен ағып келе жатқан сандықты аң аулап жҥрген Есукей мен жолдасы 
судан шығарып алады. Есукей сандықтағы қызға ҥйленеді. Сҿйтіп, болашақ
билеуші Делікҥн дҥниеге келеді. Оның атын Темушин қояды. Темушин 
ҿзінің болымдылығын кҿре алмаған бауырларының қастық қылуынан
қауіптеніп, дарияның жағасындағы елден аулақ, оңаша жерде жалғыз ҿзі аң 
аулап, кҥн кҿреді. Сҿйтіп жҥргенде он екі би оны елге хан болуға шақырады
да, ол келісім беріп, хан тағын алу ҥшін ҿткізілген сынақта жеті жебесін 
сағымға іледі. Осы арқылы ҿзінің ҽмірші болуға лайық екенін дҽлелдейді.
«Моңғолдың қҧпия шежіресінде» Бодонжардың билікке қол жеткізгенге 
дейін ҿзен жағасында аң аулаумен кҥн кешкені баяндалған. Осы мотивтің
қазақ жырында Шыңғысқа таңылуына қарап, монғолдың аталмыш 
шежіресінің сюжеттері қазақ даласына ауызша айтылу арқылы жайылғанын
шамалаймыз. «Аңшыбай» жырының да бас кейіпкерін балалар сабап, 
ауылдан қуып жібереді де, Аңшыбай тҿрт жастан он жасқа толғанға дейін
дарияның жағасында жалғыз ҿзі қҧс атып жеумен кҥнелтеді.
Бодонжардың, Шыңғыстың, Аңшыбайдың билікке келместен бҧрын аң
аулаумен кҥн кҿруі инициация ғҧрпын ҿткерудің соңғы кезеңінде кҽмелеттік 
сынақтан сҥрінбей ҿткен жасҿспірімдердің ормандағы ҥйде тҧрып, не
аңшылықпен, не қарақшылықпен кҥн кҿруге міндетті болғанын еске тҥсіреді. 
Шыңғыс ханға қатысты оқиғалар баяндалғаннан соң жырдың «Тҽуекел
хан» атты тарауы басталады. Жыршы Тҽуекелдің он сегізінде хан болып, 
қырыққа жасы келгенін айтады. Жырда Есімнің есейген соң ҿзінің пірі –
Аппақ қожаға сҽлем беру ҥшін Қашқарға аттанғаны баяндалады. Сонда 
Тҽуекел оған:
Шаһары Ташкент, Самарқанд 

Қатаған деген бір жҧрттың.

---

429

Шибани дейді хандығы,
Осыдан ҥлкен жауың жоқ, – 
деп ескертеді.
Жыршы бҧл жҧрттың басшысы – Тҧрсын ханның Ташкент, Самарқанд, 
Жызақ, Қоқанның барлығына билігі, ықпалы жҥрген билеуші екенін атап
ҿтеді. Одан кейін Тҧрсын ханның Есімнің елде жоқтығын пайдаланып, 
Тҽуекелге шабуыл жасағаны, жорыққа шығар алдында қарамағындағыларды:
Тҥркістанда Тҽуекел – 

Қазақтың қазір ханы бар.

Қымыз ішіп, мас болған
Халқының аңқау ҽлі бар.
Ҧлы кетті Қашқарға 
Адамын алып жарамдар, –
деп жігерлендіреді.

Содан кейін, кҿп ҧзамай Тҥркістанды қоршауға алады. Аз ҽскерімен кҿп

жауға қарсы тҧрған Тҽуекел сол ҧрыста қаза табады.
Тҽуекелдің ҿзіне дейінгі қазақ хандарының Шайбани нҽсілдеріне кеткен
есесін қайтару жолында бірқатар ірі жеңістерге жетіп, Орта Азияға жасаған 
ең соңғы жорығын сҽтті тҽмамдауға, яғни ең соңғы бекіністі – Бҧқарды алу
ғана қалған сҽтте жараланып, сол жараның зардабынан Ташкент қаласында 
қайтыс болғаны – тарихи шындық. Есім сҧлтан ол кезде жырда
баяндалғандай Қашқарда жайбарақат қыдырып жҥрмей, ағасының қасында 
болған. Тҽуекел басып алынған Самарқандты ҧстап тҧру ҥшін Есімді жиырма
мың қолмен қалдырып, ҿзі жетпіс мың қолмен Бҧқарға аттанған. Кейін 
Бҧқардың маңындағы істің қиынға айналғанын білген Есім де Тҽуекелдің
ҽскеріне қосылған. 
Жырда бҧл шындық бҧрмаланған. Бҧның себебі – ақындық қабілеті бар
айтушылар дайын жырды ҿзгеріссіз айта беруді місе тҧтпай, ҿз біліктілігінің 
дҽрежесіне сҽйкес жырға ҿзгерістер мен толықтырулар да енгізіп
отыратындығында. Мҧндай жағдайларды ҿзге де жыршы-ақындардың 
репертуарындағы жырларды талдау барысында молынан ҧшыратамыз.
Жырда Есім ханның Қатаған қауымын тҥгел қырып жібергені баяндалуы 
да – тарихи шындыққа сҽйкес келмейтін ҽсірелеу. Есім жҽне Тҧрсын
хандардың арасындағы қанды қырғыннан кейін Қатағандардың ежелгі 
атамекені – Қазақ даласынан Ҿзбек еліне қоныс аударғаны да рас. Дегенмен,
олардың елеулі бҿлігі қазақтың Шанышқылы руына сіңген. Сонымен қатар 
Есім ханның қалмақты шабу ҥшін алып барған жҽне Тҧрсын ханмен шешуші
шайқаста пайдаланған қолының да қҧрамында Қатаған руының жауынгерлері 
болған. Зерттеушілер қақтығыстан аулақ жатқан жерлерде, солардың ішінде
Шығыс Тҥркістанда да, Қатаған қауымының адамдары кҿп болғаны туралы 
жазады.
Қарастырылып отырған жырдың ҿзге қазақ жырларынан алабҿтен 
ҿзгешеліктерінің бірі – онда Тҽуекел мен зайыбының Қҧдайдан бала сҧраған

---

430

тілегі қазақ эпосы ҥлгілерінің басым кҿпшілігіндегідей Баба Тҥкті Шашты
Ҽзиз ҽулиенің басына тҥнеген соң емес, Бҧқардағы Бахауиддин ҽулиенің 
бейітіне зиярат еткен соң, Қашқардағы тірі ҽулие – Аппақ қожаға барған соң
орындалғаны. Бҧл қҧбылысты Қазақстанның елеулі бҿлігіне кезінде Нағыш-
пенді Бахауиддиннің ҿзі жҽне оның ізбасарлары басшылық жасаған сопылық
орденнің жҽне Аппақ қожаның ықпалы зор болғанымен байланыстырған 
жҿн сияқты. Алайда, Аппақ қожаны Есім ханның пірі ретінде кҿрсетудің еш
қисыны жоқ екенін айту керек. Ҿйткені, аталған діни қайраткердің Есім жҽне 
Тҧрсын хандардың айтулы қақтығысы болған жылы небҽрі екі жасқа жаңа
келген бала екеніне де назар аударған жҿн. 
Жырда Аппақ қожаның Еңсегей бойлы ер Есімнен ҥлкен ҽрі оның пірі
болған кісі деп кҿрсетуге халық жадында сақталған естеліктерде Қазақ 
ордасының жҽне Шығыс Тҥркістан ҿлкесінің хандары болған Есім хандарды
бір-бірлерімен шатастырудың себепші болуы да ҽбден ықтимал. Бҧлай деп 
ойлауға Жҽнібек, Барақ есімді бірнеше тарихи тҧлғаның бірі атқарған іс-
ҽрекеттерді екінші біреуіне таңушылық қазақ халқының ауыз ҽдебиетінде 
жиі байқалатыны да негіз береді. Осындай жағдай біз сҿз етіп отырған жырда
да орын алуы мҥмкін. 
Есім ханның тарихта болған кҿп жақтастарының ішінен жырда тек Кҿкім
би бастаған қырғыз қолының ҧрыс басталардан бҧрын майдан даласына 
жеткені ғана баяндалады. Онда да олардың пиғылының теріс болғаны
аңғартылады: 
Жеңген жаққа қосылып, 

Олжа алсам»,– деп еді.

Бҧл да ҥміткер ел еді. 
Дҥниеге кҿзі тоймаған,
Пікір, қулық ойлаған 
Қарауырақ неме еді, –
делінеді жырда. 

Шын мҽнінде, ол кҥндерде қырғыз халқы ҥшін аз кҥндік соғыстан тҥскен

олжадан гҿрі ежелден бергі ата қонысынан айрылып қалмау керегірек 
болатын. Бҧқар жҽне Ойрат билеушілерінің аймақта ҥстемдікке ие болуға
ҧмтылған саясатының зардабы қырғыз халқына да тигені ХVІІ ғасырдың 
бірінші
жартысында 
қырғыздар
қазақтардың 
сенімді
одақтасы 
болғандығынан байқалады.
Жырда Тҧрсын ханмен ақтық айқаста Есім ханға кҥш біріктірген 
билеушілердің кҿп болмаған себебі – эпос поэтикасы бойынша халық идеалы
болып саналатын батыр, хан ҿте ерекше, керемет адам болып кҿрсетіледі, ол 
мінсіз хас қаһарман ретінде дҽріптеледі. Міне, жырда қырғыз қолының Есім
ханның Тҧрсын ханды жеңіп, қашырғаннан кейін ғана ҽскери қақтығысқа 
араласқанын баяндау осындай тҽсілді жҥзеге асыруға қызмет етіп тҧр.
Сондай-ақ жырда Есімнің одақтастары ішінен Кҿкім бидің ғана бейнеленуі, 
ал, Тҧрсын ханның жақтасы, қамқоршысы ретінде Ҥргеніш ханы – Ҽбілғазы

---

431

баһадҥрдің ғана кҿзге тҥсуі туындыда эпикалық жинақтау тҽсілінің
қолданылатынына мысал бола алады. Жинақтаушылықты жыр уақытына 
назар аударғанда да байқаймыз. Мҽселен, жырды оқыған адам Есімнің Қазақ
ордасы тағына отырған кезі мен Тҧрсын ханды ҿлтірген уақытының арасы – 
екі жылдан аспайтын мерзім деген ҽсер алады. Ҽкесі ҿлген соң елге оралған
Есім хан алдымен Ташкентті шабады, одан кейін Ҥргеніштен қайтып келе 
жатқан Тҧрсын ханмен соғысып, жеңеді. Бҧл оқиғалар, ары кеткенде, бір айға
созылады. Ҧзамай, Ҽбілғазы баһадҥр аталған екі ханды татуластырады. 
Ҽбілғазы еліне қайтпай тҧрып, Есім елін Тҧрсын ханға тапсырып, ҿзі
қалмақтарға қарсы жорыққа аттанып, сол сапарда бір жыл жҥреді. Одан арғы 
оқиғалардың да бір-екі айдың ішінде шешімін тапқаны байқалады. Демек,
жырда кҿрініс беретін уақыт сығымдалған, ал тарихи деректер Тҽуекел 
қайтыс болған, Есімнің Қазақ хандығының тағына отырған уақыты – 1598
жыл екенін, ал, Тҧрсын ханның 1627 жылы ҿлгенін айғақтайды. Ендеше, 
Қазақ елі тарихының жиырма тоғыз жылы жырда екі жылға сыйыстырыла
баяндалған. Міне, бҧл – фольклорда эпикалық уақыт ерекшелігін кҿрсететін 
поэтика заңдылығы.
Сонымен, жеті мың жолдан тҧратын кҿлемді де кҥрделі эпикалық 
туынды нақты тарихи шындықтың ізімен дереу туған дҥние емес, ол небҽрі
ауызша тарихнама ҥлгілерінің бірі. Сол себепті оны тарихты ресми тҥрде 
қалпына келтіруді мақсат еткен зерттеу еңбектің баламасы ретінде
қабылдауға болмайды. Ҿзге де кҿркем шығармадағылардағыдай бҧл жырда 
да тарихи шындық пен поэтикалық қоспалар тығыз астасып жатыр, яғни
тарихи шындық эпостың ғасырлар бойы қалыптасқан дҽстҥрлеріне 
бағындырыла баяндалған. Мҧның дҽлелі ретінде Шыңғыс ханның ғайыптан
пайда болуы, болашақ ҧлы билеушіге лайық балалық шағын, керемет 
жағдайларда билікке қол жеткізуі; Есім ханның перзентсіздіктің зарын
тартқан қарт билеушінің қиналып, тарыққан сҽтте Қҧдайдан сҧрап алуы; 
жырдағы кейіпкердің ҿз тілегі бойынша ғайып болуы; бір қаһарманның
сандаған жауларды жалғыз ҿзі қыруы; бейнеленген қарулы қақтығыстардың 
шешімі жеме-жемге келгенде бас кейіпкердің бір ҿзі кҿптеген жауды ҿлтіру
арқылы кҿрсеткен қайрат-жігеріне тҽуелді болып отыруы, жырдың жағымды 
кейіпкерлерінің мінсіздендіріле, оған керісінше жағымсыз кейіпкерлерінің
ҧнамды мінез-қҧлықтан ада адам ретінде бейнеленуі, эпос поэтикасына тҽн 
ҽсірелеу, шендестіру, тағы да сол сияқты тҽсілдердің молдығын айтуға
болады.

жүктеу/скачать 3,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: