1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

---

615

Новеллалық ауызша ҽңгімелерге жататын күлдіргі, сықақ әңгімелердің 
кҿбінде шын фактілер мен шын кейіпкерлер бейнеленеді. Олардағы баяндау 
жандылығымен, еркіндігімен, кҥлкілі, кҿңілділігімен ерекшеленеді.
Мысалы: «Тілеміс қырғыз манабының ҥйіне келсе, ҿзі жоқ екен. Ҽйелі 
қара қҧмғанмен шай қайнатып жатады. Ақ самаурын тҿрде жарқырап тҧрады.
Тілеміс тҥк кҿрмегендей жағасын ҧстап: 
- Ҽсияш-ау, анау не зат? – депті. Ҽсияш кҥліп: - Ол самауыр ғой, қоқи,
бҧрын кҿрмеген бе едіңіз? Тілеміс таңырқаған болып: - Қойыңыз, самауыр 
деген осы ма? Суды қалай қҧяды, отты қалай жағады, шайды қалай
қайнатады? – депті. Мақтанған Ҽсияш самауырға суды қҧйды, отты жақты 
дейді. – Қазақта мҧндай жоқ па? - депті ол. Тілеміс: - Жоқ, біздің атақты
Ноғайбайға да мҧндай зат біткен емес, - деп қойды Тілеміс. Ақ самауыр 
шайына қанып алып, «ал, қош» деп жҥріп кетеді. Ертеңіне манап келсе, ҽйелі
ішек-сілесі қатып кҥледі: - Ҥйге бір қазақ келді, ҽлі самауыр кҿрмепті, - деп, 
бастан- аяқ кҿргенін айтып береді. Сонда манап санын бір соғып:
- Қап, қҧдай ҧрған, ол Тілеміс болар. Сені масқаралап кеткен, оның 
кҿрмегені жоқ еді ғой, - депті
1
.

Кҥлкілі ҽңгімелер орынды айтылса, еңсесі тҥсіп, не қайғы-қасіретке тап 

болып отырған отбасының бір мезгіл кҿңіл кҿтеріп, сергуіне ҽсер етіп

отырған. Кҥлкілі ҽңгімелерді айту арқылы ҽлсіздің ҽлдіге кеткен ренішін, 
ҽділет жолындағы кҥресін жҧртшылыққа жеткізе білген.
Қазақ фольклорындағы ҽзіл-қалжың, кҥлкілі сҿздер алдын-ала 
дайындықпен айтылмай, шешен, тапқыр адамдардың тҥрлі бас қосулардың
ҥстіндегі ҽңгімелесу барысында туындап отырған. Сҿйтіп, орынды айтылған 
қалжың ҽңгімелер, кҥлкілі сҿздер ешкімнің арына-намысына тимей,
тҽрбиелік мҽнімен есте қалып отырған. Дегенмен де, кҥлкілі сҿздер, ҽзіл-
қалжыңдар кей уақыттарда есе қайтару, жҧртшылық алдында қарсы адамды
ҧятқа қалдырып, оның дҥниеқоңыздығы, қаттылығы, сонымен бірге 
жылауықтығы жҧртшылық арасында сыналып, мінеліп отырған.
Бҧлардың шеберлік, ҿткірлік, тапқырлық кҥйлеріне қарап, сол 
ҽңгімелерді шығарған ортаның талантын, ҿнерпаздығын тануға, бағалауға
болады. Осы ҽңгіменің барлығын ел іші ҽр заманда да, жаппай ҽңгіме 
қылатын, кҿпшілік ортасында ешуақытта ескірмей, кҿп заман бойында
ҧмытылмайтын, жойылмайтын ҽңгіме болып келген. Мҽселен, ертеректе ҿмір 
сҥрген, тіпті, қазір де халық арасында кездесетін белгілі, жергілікті қулардың
кҥлкілі іс-ҽрекеттері, кҥлдіргі сҿздері туралы ҽңгімелер ел арасында кҿп 
кездеседі. Олар арнайы зерттелмегендіктен бҽрі Қожанасыр, Алдар кҿсе,
Жиреншенің атына телінуде.
Ҽрі «бҽленше, тҥгеншелермен» қоса Қожанасыр, Алдар кҿсе аттары да
қосарлана айтыла береді. Бір жерде кҥлдіргі ҽңгімені айтып отырған адам 
осы ҽңгіменің иесі ҿзі сияқты болып, кҿсілтіп, тыңдаушыларын кҥлкіге бҿлеп
отырса, екінші бір жерде Қожанасыр немесе Алдар кҿсе атынан айтыла 
береді. Кҥлдіргі ҽңгіменің тыңдаушыларын ҽбден масайратып алғаны сондай,
1
Ҽзірбаев К. Аңыздар сыры. Астана, 2000. 101-б. 

---

616

«бҧл ҽңгімені анау айтты, мынау айтты, не Алдар кҿсенің сҿзі ғой» деп,
ешкім қарсылық жасамаған. Қайта «Ой, пҽле!» деп, қоштау сҿздер кҿбірек 
айтылғанда, сҿзге шебер ҽңгіменің иесі қолма-қол кҥлдіргі ҽңгімелердің
басқа тҥрлеріне кҿшіп отырған. 
Бҧл ҽңгімелер халықтың мақсаты мен мҥддесін, аңсары мен арманын,
ҿнегелі шындықты, қайғы-қасіретті, ренішті, мҧңы мен тілегін, ҽділет 
жолындағы кҥресін, кҥнделікті тіршілік-тҧрмысын тҧтас, тҥгел қамтып
отырады. 
Алдар кҿсе – ақылды айлакердің, зерделі қудың жиынтық образы. Ол
ҿзінің асқан айлакерлігі арқылы мҧратына жетіп отырады. Оның юморының 
уыты, ащы кҥлкісі халықтың қас жауы болған элементтерге – байлар мен
билерге, алыпсатар аярлар мен қуларға, молдалар мен бақсы-балгерлерге 
қарсы бағытталған. Оның бҧл ҽрекетін бҧқара халық айыптамайды, қайта
қҧптап, қошеметтеп отырады. 
Қазақ фольклорында Алдар кҿсенің ҿмірде болғанын, қай заманда ҿмір
сҥргенін, ҽлеуметтік қызметін дҽлелдейтін тарихи дерек жоқ. Тек кейбір 
аңыздарда ол ХIV-ХV ғасырда жасаған. Жиренше шешенмен замандас адам
бейнесінде кҿрінеді. Бҧл жҿнінде М.Ҽуезовтің мынандай пікірі бар: «Алдар 
кҿсе ҽңгімесінің жеке-дара, ҿз басына келсек, ең алдымен, мҧның ҽуелгі
туған заманын дҽлдеп айтуға болмайды. Пҽлен ғасырда, пҽлендей қоғам 
ішінде туды деп, бір дҽуірді байлап айту қиын.
Алдар кҿсенің ҿз туысы, ҿмірбаяны туралы да ешбір мҿлшер, дерек 
жоқ...»
1
.

Алдар кҿсе кҥлкісінің тҥрі мен қҧрылысындағы ҿзгешеліктеріне қарасақ,

кҥлкілік жағдай ең ҽуелі адамның атында тҧрғанын байқаймыз. 
Алдардың ҽлеуметтік мҽн-мағынасы кҥшті, оның бейнесінде нағыз
қарапайым халықтың образы сомдалған. Ел қиялы Алдар кҿсенің басына кҿп 
оқиға мен ҽрқилы ҽңгімелерді теліп, кҿптеген сюжетті соның маңайына
топтаған. Алдар кҿсенің аты сондықтан жеке-дара ат емес, жалпы ат болып 
кеткен. Алдар кҿсе жайындағы ҽңгімелердің бір зор ерекшелігі осы. Мҧның
алғашқы, ерте кезде шыққан бір топ ҽңгімесін сҥйіп, кҿп қолданып кеткен ел 
бері келе берген сайын, сол алғашқыға қоса берген.
...Алдар кҿсе туралы ҽңгімелердің негізгі тақырып, мазмҧнын алсақ, бҧл 
кҿпшілік бҧқара қалың еңбекші ел санасынан туған шығармалар
2
. Сондықтан 

Алдар кҿсенің бойына елге жағымды, ең қажетті қасиеттер жинақталған.

Соның арқасында ол ҥнемі жҧртты алдаймын дегендердің ҿзін алдап, жер 
қаптырып кетеді.
Алдар жҿніндегі ҽңгімелерде кҥлкі ҿте ащы, ҿйткені, олар кҿп уақыт 
қоғамдағы тартыстың қҧралы болып келді. Жҽне бҧл қҧрал, бҧл кҥлкі – ҿлмес
елдің ҿшпес кҥші. Сондықтан ол ҥнемі жаңғырып, ҿсіп, кҿбейіп отырады. 
Сол себепті де қазақ аңыз ҽңгімелерінде Алдарды ҿлді деп айтпайды. Алдар
аты –кҥлкі аты, кҥлкіге ҿлім жоқ. Ендеше сол кҥлкі ҿшпейтіндей Алдар да 
1
Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1948. 94-95-б. 

2
Сонда.

---

617

ҿлмес жан бейнесінде ҽңгімеленеді. Қазақ ҽңгімелерінде Алдардың тууы
туралы айтылады, бірақ ҿлімі айтылмауының мҽні осыдан. 
Енді сҿзіміз дҽлелді болу ҥшін Алдар кҿсе туралы ҽңгімеден мысал
келтірейік: 
«Алдар кҿсе бір байдың ҥйіне қонақ болып тҥсіпті. Оның байда ҿші бар
екен. Бай Алдар кҿсенің неге келгенін білмейді. Қонақ кҽдесімен кҥтіп алады. 
Алдар кҿсе тҥн ортасында тҧрып, байдың тауықтарын қапқа салып қояды.
Таңертең ерте тҧрып, кетуге ыңғайланады. Орнынан тҧрмай жатқан бай оған: 
– Ҽлі ерте емес пе? Ҽлі тауық та шақырған жоқ, қайда барасың? – дейді.
Алдар кҿсе: 
– Шақырмаса, жолда шақырар, – деп кете береді. Таң атқан соң бай неге
шақырмады деп қараса, тауықтары жоқ екен. Сонда байдың есіне қонағының 
айтқан сҿзі тҥседі. «Шақырмаса, жолда шақырар» дегені осы екен ғой деп,
ҿкініп қалыпты. 
Осыған ҧқсас мына бір ҽңгімені алалық:
«Болат деген ақындығымен қатар тілге жҥйрік, сҿзге шешен, ҽзілқой 
қуақы болған адам. Бір жылы Болат алысқа жолаушылап бара жатып, бір
ауылға келіп, лҧқсат сҧрап қонған екен. Жатарда ҥй иесіне айтыпты. Мен 
«тауық шақыра жҥремін» депті. Салқынмен жҥргісі келіп жатқан қонақ бір
ҧйықтап, қайта ояна беріпті. Атын суарып келіпті, шақырар тауық болмапты. 
Ағашта қонақтап отырған тауықтан ҽтешті ҧстап, сҿмкесіне салыпты да, ҥйге
келіп, қамшысын іздепті. Ҥй иесі оянып: «Қонақпысың?» – дейді. 
– Иҽ, мен, жҥргелі жатырмын, – дейді. Ҥй иесі: – Тауық шақыра
жҥремін деп ең ғой, ертерек емес пе? – депті. 
– Шақырса, шақырар, шақырмаса, жолда шақырар, – деп жҥріп кетіпті
Болат. Ҥй иесі ертеңгісін біліпті ҽтешті алып кеткенін». 
Мысалға келтірілген ҧқсас екі ҽңгіменің алғашқысында Алдардың
бейнесі – зілді, ауыр, қатыгез. Оның іс-ҽрекеті арнайы мақсатқа қҧрылған, 
мҧнда кездейсоқтық жоқ, қулығы, алдауы ҽдейі.
Кҥлдіргі ҽңгімелерімен атағы шартарапқа тараған Қожанасыр тарихта 
болмаған адам тҽрізді. 1960 жылдары Қожанасыр мҽселесін шҧқшия
тексерген К.Дҽулетовтың пікірінше, сатиралық қожа бейнесі – Кҥншығыс 
халықтарының ҿмірінде болған бір ҧлы оқиғалар дҽуірінде, елеулі бір тарихи
кезеңде, атап айтқанда, Иран мен Орта Азия халықтарының халифатқа қарсы 
кҥресі тҧсында халықтың ҿзі жасаған, ҿзі тудырған бейне
1
. 

Қожанасыр ҽңгімелерінің бар қасиеті, ең қызығы – соңғы тҥйінінде,

кҿбінесе Қожаның ҿз аузынан айтылатын тапқыр, шешен сҿзде жатады. 
Сондықтан ҽңгіме тҥйінінің ҽрі қысқа, ықшамды, ҽрі ойнақы, тапқырлықпен
айтылған сҿз болып шығуына кҿп кҿңіл бҿлінеді. 
Қожанасыр туралы кҥлдіргі ҽңгімелер сонау Атлантика жағалауынан
бастап, Тынық мҧхитқа дейінгі елдерге кең тараған. Кҿп халық Қожаны ҿз 
адамы, ҿз Насыры санайды. Тек айырмасы – бір ел Насырды «қожа» (ҧстаз,
ғҧлама ғалым деген мағынада) деп қошеметтесе, екінші бір ел «молда» (бҧл 
1
Қараңыз: Қожанасыр ҽңгімелері. Аударған: Т.Ҽбдірахманов. Алматы, 1965. 7-б. 

---

618

да алғашқы мағынада) деп атап, ҥшінші бір ел «ҽпенде» деп еркелетеді. Қай
жерде жҥрсе де, Қожанасыр сырттай қарағанда, аңқау жан бейнесінде 
кҿрінеді, бірақ, шынтуайтқа келгенде, ҽлгі аңқаулықтың арғы жағында ащы
мазақ, терең қулық жатқаны байқалады. Қожа ҽрқашан-ақ ерегескен адамын 
жер соқтырып кетіп отырады.
Қожанасыр туралы ҽңгімелердің сюжеттері ҽдетте бір ғана (кейде екі, 
ҥш) қысқа, тҧжырымды, оқиғалық логика принципі бойынша біріккен,
ықшам эпизодтардан қҧрылады. Ҽуелінде тҥрлі кейіпкерлердің аттарымен 
байланысты айтылып жҥрген бҧл ҽңгімелер кейіннен ел арасында Қожанасыр
атымен байланысты айтылатын болған. Бір жерден екінші бір жерге, бір 
халықтан екінші халыққа ауыса келе Қожанасыр туралы ҽңгімелер тобы ел
ішінде ҿзге кейіпкерлердің аттарымен байланысты айтылып жҥрген 
ҽңгімелердің кішігірім топтарын ҿзіне сіңіре берген.
Қожанасыр туралы ҽңгімелер халық арасында кең тарап, сюжеттік қоры 
байи келе, Қожанасыр бейнесі де кҥрделене тҥскен. Ол енді ҽрі фольклорлық,
ҽрі тарихи кейіпкерлердің сипаттамаларын бойына жиған бейнеге айналады. 
Қожанасыр бейнесінің бірде қу, бірде ақкҿңіл, ақылды, бірде аңқау, бірде
ақымақ, бірде жомарт, бірде сараң болып кҿрінуінің сыры осында жатыр. 
Қожанасыр туралы ҽңгімелердің басым кҿпшілігі – нағыз халықтық,
бҧқаралық шығармалар. 
Кҿптеген ҽңгімелерде де Қожанасыр қала тҧрғыны болып кҿрсетіледі.
Оның іс-ҽрекеті – шаһар ҿмірінің кҿрінісі, ал, адамдармен қатынасы – 
даладағы қазақы емес, қаладағы ҿте тығыз отыратын адамдардың ҿзара
қатынасы, оның тіршілік алаңы – кҿп жағдайда базар, немесе кҿше, яғни адам 
кҿп жиылатын, я болмаса ары-бері кҿп жҥретін орын.
Сонымен бірге Қожанасыр кейбір қазақ ҽңгімелерінде ҿзінің таза 
қалалық сипатында емес, дала тҧрғындарына тҽн қазақи мінез-қҧлық та
кҿрсетеді. Демек, Мҧхтар Ҽуезов айтқандай, Қожанасыр туралы ҽңгімелерге 
«ҽрбір ел ҿз ерекшелігін білдіргендей жаңалықты бір қосса, ҽрбір орта жҽне
де ҿз белгілерін кҿп жамаған»
1
. Осындай процеске тҥскенінің нҽтижесінде 

Қожанасырдың бойында дала тҧрғыны, кҿңілі ақ, кеңпейілді қазақи

қасиеттер мен қалада тҧратын, барлық нҽрсені есеппен істейтін, бір бҥкпесі 
ішінде болатын адамның мінез-қҧлқы араласып кеткен де, қазақ
ҽңгімелерінде бірде ҿте аңқау, не болса, соған сенетін, бірде ҿте қу, айлалы 
Қожанасырдың бейнесі қалыптасқан. Сол себепті қазақтар Қожанасырдың іс-
ҽрекеті мен мінез-қҧлқынан ешбір бҿтендік, я болмаса сҿкеттік кҿрмейді. 
Оның аңқаулығы білімсіздігінен емес, сенгіштігінен, адалдығынан екенін
білетін айтушылар мен тыңдаушылар, бҥкіл қазақ жҧрты Қожанасырды 
еркелетіп, «ҽпенді» деп атайтын болған. Тіпті, мҧндай адамдарды
«Қожанасыр» деп те атаған. Басқаша айтқанда, Қожанасырдың есімі 
жалпылық сипатқа да ие болған.
Ондай кҥлдіргі адамдар ҽр жерде болғаны белгілі. Мысалы, Қарқаралы 
дуанындағы Қонтай, Тонтай деген Шаншардың қулары, сондай-ақ
1
Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1948. 97-б. 

---

619

Жетісудағы Жалайыр Тҧрсымбет атты қу – ел арасындағы кҿптеген кҥлдіргі
ҽңгімелердің кейіпкерлері. 
Новеллалық ҽңгімелердің тағы бір тҥрі – аңшылық әңгімесі. Ол
ҽңгімелерде табиғат қҧбылыстары жҿнінде, аң мен қҧстар жайлы, оларды 
ҧстаудың мҽнісі туралы пайдалы кеңестер беретін, аң аулауда болған
қызықты, кҥлдіргі ҽңгімелерді кездестіруге болады. Мысалы: «Жаз 
шілдесінің орта кезі, қасымда он бір-он екі жасар Тҧрар бар, мен тауға
еліктің текесі кездессе, соны атып, ол болмаса, бір серуендеп келейінші деп, 
таң қараңғысынан бір қосауыз, бір сыңарауыз мылтықпен тауға қарай келе
жаттық. Ауылдан біраз жер жҥргеннен соң Тҧрарға: «Тоқта»,- дедім. Кҿне 
мерген Белқожа осы араларға келгенде бізді неше рет тоқтатып, қатар
тҧрғызып, ҽдейі осы келе жатқан жолда мергендердің қандай жолмен жҥруі 
керек екенін ескертіп, ҽбден тҥсіндіріп, сонан соң мылтыққа оқ салдырады.
Мылтықты келе жатқан жаққа қарай жоғары ҧстап тҧрып, оқтататын. Біз де 
Тҧрар екеуміз қос сайдың ортасымен кҿтеріліп, жотаға шығып, таң сҽрісінде
кҿлеңке сай бойына тҥскенше екі сайдың екі басын екеуміз қарап шығайық 
деп келістік. Межелі жерге уақытында-ақ жеттік, бірақ ешнҽрсе селт етпеді.
Ҽсіресе, менің алдымнан. Кҿлеңке тік аяқтың басына келгенде, біз орта 
жотаның кеуде ҿр жағындағы ҥлкен жартастың алдында кездесуіміз керек-ті.
Осы уҽде бойынша мен де сайдан орта дҿңге кҿтеріліп, ҿрге қарай шығып, 
жартас алдына жақындай келсем, алдымда ҥлкен жалпақ тастың ҥстінде
отырған Тҧрарды кҿрдім де: «Ҽ, жігітім, олжа!» – дедім. Ол кҥлді де: «Бағана 
мылтық оқтаған жерде айттыңыз ғой, Белқожа мерген ҧстазыңыз «жазында
аң аулау лҽзім емес, тіпті, обал, ҿйткені, бҧл – жануар, ғайып ерен ит-қҧстар 
да тегіс балалайды, сондықтан оларды ҿлтірмеу керек» деп айтқан. Сол
сҿзіңіз есіме тҥсті де, мен бір ешкі, жас екі лағымен жақсы ататын жерге кеп 
еді, атпадым, сіз ренжиді екен деп», - деді.
...Осы жерде бір сағаттан артық отырып, дем алып, жотаны тҿмен 
жоталай отырып, жолай екі кекіліктің қоразын атып алдық та, сайдың
табанына тҥстік. Сай табанында ағып жатқан су бар екен. Осы судың екі 
жағасына тола тал аралас ҽртҥрлі шҿп шыққан. Қайсыбір жерлерінде қамыс
бар. Біз бір талдардың тҥбіндегі тастарға кҿлеңкелеп отырып, демалдық та. 
Тҧрар бір кекілікті, мен бір кекілікті жҧлып отырдық. Жҥнін жҧлып, ішін
жарып, тҧз сеуіп, отқа қақтайық деп. 
Бір уақытта Тҧрар: «Ойбай, аға, ана сҧмдықты қараңызшы!» – деп
кҥледі. Біз ағысқа тҿмен қарай отырғамыз. Сайдың оң жағында бір 
кішіректеу тас, осы тастың қақ алдында бір шоқ қамыс, жаңағы кіші
жартастың тҥбіне шейін. Осы тастың ең тҿбесіне жақын сай жағы тік жар, 
оның ҥсті тепкішекке ҧқсайды. Ол тепкішек ҥсті ҥңгір, оның ҥсті – тағы тас,
ол тастың ҥсті – дҿң жер. Міне, осы тастың шетінде, бір кішірек тастың 
ҥстінде жылқышы торғайға ҧқсас бір қараторғай шиқылдап отырды.
Мен Тҧрардың жақпар тасты нҧсқап, «ананы қара» дегеніне жақпар 
тасқа қарасам, осы тасқа ҿрмелеп бір жылан басын кҿтеріп, тастың
тепкішегіне бір қарыстай жетпей, басы тҥсіп кетіп тҧр. Осы жылан басын 
кҿтеріп, тепкішекке кҿтерілгенде жаңағы қараторғай шырылдап кеп, осы

---

620

жыланды жҧтып қойғандай болады да, тағы да бір аянышты «атой-аттан»
деген ҥндей бір шырылдайды. Осы кезде мен Тҧрарға айттым: «Ана 
сыңарауызды ал да, ана жыланды ана тасқа ҿрмелеп бара жатқанда
тепкішектен бір қарыс тҿмен ал да, ат», - дедім. Бір уақытта жылан тағы 
тепкішекке қарай жорғалап, басын кҿтеріп, тепкішекке жеткізе алмай
жатқанда, Тҧрар атып жіберіп еді, жылан ирелең етіп, шоқ қамыстың ар 
жағына жоқ болды.
Жыланның жерге қҧлағанын кҿрген жаңағы қараторғай дереу ҥн-тҥнсіз 
тепкішекке келіп қонады да, біраз отырып, бір байсалды, кҿңілі жай
тапқандай ҥнмен қоңырлатып, ысқырумен ҿзінің шҥкіршілік деген ҥнімен ҽн 
салды да, тепкішекке кірді де, онда біраз уақыт болып, тағы шығып, осы
тастың алдына қонып отырып, енді Тҧрар екеумізге ҧзақ уақыт ҽн салып 
бергендей болады»
1
.

Қорыта айтқанда, ҽңгімені ауызша айту ҽңгіме мен оның желісін

тҧрақтандырады, олардың тҥрленуін тудырады. Ҽңгіменің жасалуына, оның 
поэтикалық тҽсіліне жҽне одан ҽрі қарайғы дамуына ҽсер етеді.
Сонымен ҽңгіме деп біреудің немесе қауымның ҿміріндегі бір ерекше 
жағдай туралы баяндауды айтамыз.

жүктеу/скачать 3,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: