1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

 

277 

жақындататын  белгілердің  бірі  –  сҿз  тіркестері.  Орхон  жазуларынан  оның 

кҿптеген  ҥлгілерін кездестіреміз:  

 

Кҿрер кҿзім кҿрместей,  

Білер білігім білместей болды. 

Кҿрҥр кҿзім кҿрместег 

Білір білігім білмез тег болты. 

*   *   * 

Тҥн қаттық.                                        Тҥн қатдумуз, - 

 

деген  жолдардан  бҿлек    ҿзге    тҧрақты  тіркестер  де  жиі  қолданысқа  ие. 

Мысалы: 

 

Елдігін ҽлсіретті,                     

Қағандығын қансыратты.            

Жауын бейбіт етті,            

Тізеліні бҥктірді.                      

Еллігіч елсіретміс,  

Қағанлығығ қағансыратмыс.  

Иағығ баз қылмыс,  

Тізлігіг сокурміс,- 

 

деген жолдар  бірде  – осы, бірде ҿткен  шақта баяндалып, ҥнемі қайталанып 

отырады.                                       

Батырлық,  ерлік  рухындағы  оқиғаларға  қҧрылған  «Кҥлтегін» 

жазбасында  байқалатын    жанрлық  белгілердің  бірі  –  жоқтау.  Кҿне  тҥркі 

тайпаларының  тыныс-тіршілігінен  туындап,  тҧрмыс-салт  жырларының  бір 

тармағы болып табылатын жоқтау ҥлгісі мҧнда тҥрік халқының тағдырымен 

тамырлас: 

 

Тҽтті сҿз, асыл дҥниесіне       

кҿп алданып                      

Тҥркі халқы, қырылдың,        

Тҥркі халқы, жойылдың.        

Сҥчіг сабыңа, йымшақ  

ағысыңа артурын ҥкҥс  

Тҥрк будун, ҿлтіг, 

Тҥрк будун, ҥлесікің. 

 

*   *   * 

Елдігін ҽлсіретті,                     

Қағандығын қансыратты.            

Жауын бейбіт етті,            

Тізеліні бҥктірді.                      

Еллігіч елсіретміс,  

Қағанлығығ қағансыратмыс.  

Иағығ баз қылмыс,  

Тізлігіг сокурміс,- 

                   

Інім Кҥлтегін қаза болды…   

Ҿзім қайғырдым. 

Тағдырды Тҽңірі жасар,                     

Адам  баласы бҽрі ҿлгелі туған.                            

Інім Кҥлтегін кергек болты…  

Ҿзім сақынтым. 

Ҿд теңрі йасар,      

Кісі оғлу ҿлгелі тҿрҥміс, - 

 

деген  жолдардың  жоқтау  ҥлгісінде  жазылғаны  анық.  Бҧл  жолдардан 

шамандық  нанымға  тҽн  ҧғым-тҥсініктер  де  байқалады.  Мысалы,  «Адам 

баласы бҽрі ҿлгелі туған» деген кҿне тҥсініктің ізін біз «пендеге ҿлім- парыз» 

дейтін  кейінгі  ислам  идеясынан  да  аңғарамыз.  Наным-сенім,  дҥниетаным 

жҥйесіндегі сабақтастық деп осыны айтсақ керек.  

 

278 

Жоқтау сарыны жырдың ҿзге тҧстарынан да кездесіп отырады: 

 

Қайғырғаным соншама 

Кҿзге ыстық жас келер.          

Кҿңілге ауыр шер келер.   

Шексіз  қайғырдым.                

Қайта қайғырдым:             

Екі шад бҥкіл жеткіншектерім (нің)      

Ҧландарым, бектерім, халқым (ның)      

Кҿзі-қасы ҽз болар                          

деп қайғырдым.                                                                           

Анача соқынтым,  

Кҿзде йаш келсер. 

Іті да кҿнулге сығыт келсер,  

Йантуру сақынтым.  

Қатуғды сақынтым:  

Екі шад, улайу іні йігҥнім, 

Оғланым, беглерім, будуным 

Кҿзі-қашы йаблақ болтачы  

тіп сақынтым. 

  

Тҥркі  жазба  ескерткіштерін  ҽдеби-фольклорлық  мҧраға  жақындататын 

белгілердің бірі – арнау. Орхон жазбаларынан тҥркі халқына, алып бектеріне  

бағыштап айтылған жолдар жиі табылады: 

 

О, қасиетті Ҿтҥкен қойнауының     

халқы, бостың.                       

Біресе ілгері шаптың,                   

Біресе кері шаптың                    

Барған жерде не пайда таптың?       

Ыдуқ, Ҿтҥкен йыш будун,  

бардығ.  

Ҥлгеру бардығма бардығ,  

Қурығару барығма бардығ  

Бардуқ йерде едгҥг ол ерінг? 

 

*   *   * 

Тҥркі бектері, халқы, 

бҧны тыңдаңдар!                 

Тҥркі халқын жиып,     

Ел болғандарыңды               

мҧнда бастым.                      

Жаңылып, кешкендеріңді        

де мҧнда бастым.                

Барлық сҿзімді айтар            

Мҽңгі тасқа бастым.                                                                            

Тҥрк беглер, будун,       

буны есідің!  

Тҥрк будунығ тіріп,  

Ел тҧтсықыңын  

бунта уртым.  

Йаңылып, ҥлескіңін йеме  

бунта уртым. 

Неңнең сабым ерсер,  

Беңгҥ ташқа уртым, - 

        

деген  жолдарды  арнау  ретінде  қабылдауға  толық  негіз  бар.  Бҧлардың  бҽрі 

дерлік кҿркем оймен жеткізілген, қҧрылымында а-в-в-в ҧйқасының ізі бар.  

Зерттеушілердің  назарына  ілігіп  жҥрген  кҿне  фольклор  жанрларының 

бірі  –  мақал-мҽтел.  Орхон  жазбаларында  оның  тҥркі  тайпаларының  ҿмір 

тҽжірибесінен туған, жинақталған ойды білдіретін ҥлгілері кездесіп отырады. 

Мысалы, «Тоныкҿк» жазбасындағы: 

 

Қол қосылса – кҥш ҿсер.                   Келҥр ерсер, кҥч ҥкҥлҥр. 

 

*   *   * 

Ҿлімнен ҧят кҥшті.                             Аруғ обуту йіг, - 

 

 

279 

деген  мақал  ҥлгілері  ерлік,  батырлық  ҧғымдарымен  байланысты  болса, 

тҿмендегі  жолдардың  да  тҥркі  тайпаларының  тыныс-тіршілігінен  туғаны 

анық. Мҽселен, 

 

 Аштықта тоқтықты тҥсінбейсің,    

Бір тойсаң, аштықты тҥсінбейсің.         

Ачсық, тосық ҿмез - сен,  

Бір тодсар, ачсыз ҿмез – сен. 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: