1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
| * * *
Кҥлтегін жиырма алты жасында Қырық азға қарсы соғыстық. Кҥлтегін (алты отуз) йашыңа Қырқыз тана сҥледіміз.
Кҥлтегін жиырма жеті жасында Қарлҧқ халқы жҥре-жҥре нағыз жау болды…
Кҥлтегін сол соғыста Отыз жаста еді… Аз халқы жау болды, Қара кҿлде соғыстық Кҥлтегін отыз бір жаста еді.
Кҥлтегін йіті отуз йашыңа Қарлуқ будун ерҥр барур Ерілі йағы болты… (Кҥл)тегін сол сҥңҥшде Отуз йашайур ерті… Аз будун йағы болты, Қара кҿлте сҥнҥшдіміз Кҥлтегін бір қырқ йашайур ерті, -
деген жолдар эпикалық дҽстҥрді танытады. Негізгі ерекшелігі – батырдың ҿмір жолын оның ерлік жорықтарымен байланыстыра баяндауында. Бас қаһарманның іс-ҽрекеттері сюжет тоқитын болса, соның бҽрі жазбаларға хронологиялық желіде тҥсіп отырған. Тіпті, Кҥлтегіннің ҿлген жылына дейін анық кҿрсетілген.
Кҥлтегін қой жылы(ның) он жетінші кҥні ҿлді. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. Жайын, ҿрнегін, жазулы тасын мешін жылы жетінші айдың Кҥлтегін қоң йылқы, йіті йегірмекке учды. Токузынч ай йіті отузқа йоқ ертҥртіміз. Қарқын, бедізің, бітіг таш (ын) тічін йылқа, йітініч ай йіті отузқа қой алқады(м)ыз.
282
жиырма жетісінде кҿптеп бітірдік. Кҥлтегін ҿлгенде 47 жаста еді. Кҥлтегін ҿ(ліп) қҧрқ артҧқ (ый) іті Йашық булыт, - деген мҽліметтерді тарихи шындыққа сай келмейді деп айту қиын. Жазбадағы ҿзге деректер де ешбір кҥмҽн тудырмайды. Бірақ мҧндай тарихи мҽліметтер жазбада баяндау, хикаялау тҽсілімен проза ҥлгісінде берілген. Ежелгі тҥркі тайпалары жорыққа шығар алдында қолға – қол, ҽскерге ҽскер қосып, кҥш біріктіретін болған. Мҧның ізін кҿне жҽне орта тҥркі дҽуіріндегі жазбалардан аңғаруға болады. Мысалы, кҿне тҥркі жазба ескерткіштеріндегі мына сҿз тіркестерін IX-X ғасырларда туып, XV ғасырда хатқа тҥскен «Қорқыт ата кітабынан» да кездестіруге болады: «Кҥлтегін» ескерткіші:
Қытай татабы халқын бастаған Удар Сеңҥн келді: Табғаш қағанынан Ісйі Лікез келді… Тибет қағанынан Бҿлен келді. Арттан – кҥнбатыстан Соғда, Бершекер, Бҧхар Ҧлыстарының халқынан Нең сеңҥн, Тарханҧлы келді. Қытай, татабы будун басылайу удар Сеңҥн келті: Табғач қағанта Ісйі Лікең келті… Тҥнҥт қағанта Бҿлен келті. Қурыйа – кҥн батсыңдақы Соғд,Берчекер, Бҧқарығ улыс будунта Нең Сеңҥн, оғул тарқан келті.
«Қорқыт ата кітабы» жазбасы: «Осы кезде оғыз елінің бектері де келіп жетті. Кҿрелік, хан ием, кімдер келген екен. Жау десе жаны тынбаған, ешкімнен қорқып қыңбаған, Қазан бектің інісі Қара Кҿне келіп жетті…Қиян Сейілханның баласы ержҥрек Дондаз келді. Ол Дербент сайындағы темір қақпаны теуіп бҧзған еді…Амид пен Мардин қамалын бҧзған Қара Кҿненің баласы, Қара Бодақ келді… Баяндҥр ханның жауын рҧқсатсыз кетіп, жеңген Ғафлет оғыз баласы Шамсаддин-Шер де шауып келген еді… Байбурд қаласын шауып, Пара-Сара қамалын алған, қызыл ала шатыр тігіп, ҥйленгелі жатқан, жеті қыздың ҥміті Бҽмсі-Байрақ ҿзінің Байшҧбар атына мініп, бҧл жетті» 1 . Ҽртҥрлі кезеңдерге тҽн бҧл жазбалардан ортақ кҿркемдік тҽсілдерді аңғару қиын емес. Демек, Орхон жазбаларындағы кейбір баяндау тҽсілдерінің орта тҥркі дҽуірінде туған «Қорқыт ата кітабы» жазбасына да ҿткені анық. Орхон жазбаларын кейінгі эпикалық дҽстҥрмен байланыстыратын келесі бір белгі – тҧлпар образы. Ол – тҥркі қағандарының ерлік, батырлық рухын кҿрсетудің қҧралы. Мысалы, «Кҥлтегін» жазбасында батырдың ерлік істерімен бірге ҥнемі оның астындағы Ҿгсіз ағын, Азман ағын, Шамшы ақ ат, Башғы боз ат, Аз қаракер секілді аттары да аталып отырады: Ең ілкі Тадықан Чурдың Боз атын мініп шапты, Ең ілкі Тадықын чурың Боз атығ бініп тегді,
1 Қазақ прозасы. Алматы, 2001. 1-т. 108-б. |