12 –Тақырып. Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу. Дәрістің мақсаты

Монетаризм (америка экономисі М.Фридмен) ақша айналысын экономикалық үдерістерді реттеудің басты құралы деп мойындайды. Бұл ретте рыноктар-бәсекелесті болады және макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғары дәрежесін қамтамасыз етеді деп болжанады. Экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуын азайту жөнінде курс жүргізіледі. Ақша экономикалық үдерістерді жанама реттеудің шешуші факторы ретінде қаралады. Айырбастың теңдеуіне салынған қағидат пайдаланылады:

Монетаризм ақша жылдамдығы тұрақты дегенге сүйенеді (тұрақты экономика үшін бұл тұтас алғанда шындыққа сәйкес келеді). Онда өндіріс көлемін өзгерту қарқыны айналыстағы ақша санының өзгеру қарқынымен тура келеді және егер мемлекет өндіріс көлемін көбейткісі келсе, ол бұған ақша массасын тиісті мөлшерге көбейтумен жетеді.

Егер міндет инфляцияны жеңіп шығуда (бағалар деңгейін төмендетуде) болса, онда бұған P=M x V : Q тәуелділігіне сәйкес ақша массасының қажетті мөлшеріне азайту жолымен қол жетеді, егер өндіріс көлемі тұрақты болса, онда бағаларды төмендету қарқыны ақша ұсынымын азайтуға түгелдей байланысты болады.

Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды кіріктіреді:

1) бюджет тапшылығын қысқарту (мемлекеттік инвестиция-
ларды, әлеуметтік шығыстарды, субсидияларды секвестрлеу, мемлекеттік сектордың қызметтеріне бағаларды арттыру, салықтарды көбейту);

2) тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;

3) шектеулі кредиттік-ақшалай саясат, ақша эмиссиясына және Орталық банктегі мемлекеттік қарыздарға лимиттер енгізу, банктік пайыз мөлшерлемесін көбейту;

4) бағаға және экспорттық-импорттық операцияға бақылауды әлсірету, экономиканың экспорттық секторына ресурстардың қайта құйылымын көтермелеу;

5) төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау*;

Бірақ бұл үшін мына шарттарды орындау қажет:

1) ақша массасына бағалардың жоғары икемділігі;

2) әлемдік бағалардың қозғалысына ішкі бағалардың жеткілікті икемділігі;

3) бағалардың қозғалысына тауарларды өндірудің (ұсынудың) жоғары икемділігі;

4) экономикалық ресурстардың едәуір өзара алмасушылығы (ұсынымның өзгергіштігімен байланысты).

Монетаризм теориясының жақтаушылары кейнсшілердің фискалдық теориясы капиталистік экономиканың, әсіресе ақша айналысының жай-күйін нашарлатып жіберді деп санайды. Айналыстағы ақша массасы бұл көрсеткіш өзгерісінің атам заманғы үрдісіне сәйкес жыл сайын 3-5%-ға өсуі тиіс, сондықтан ақшалай саясаттағы автоматизм экономиканың өзін-өзі реттеуіне мүмкіндік туғызады. М.Фридмен ақшалай саясат іскерлік белсенділіктің қысқа уақытта құлдырауынан сақтап қала алмайды, ал оның баяу құлдырауы тіпті пайдалы, өйткені олар рентабелділігі төмен,бәсекеге жарамайтын шаруашылықтарды жоюға жеткізеді деп пайымдайды.

М.Фридмен кейнсшілдер ұсынған «дәл күйге келтіру» қаржылық саясатын сынайды. Бұл саясат конъюнктуралық жағдайларға тәуелді болады және циклдің әрбір фазасында өзгеріп отырады. Алайда үкіметтің іс-шаралары үнемі кешіктіріледіжәне мысалы, дағдарыстық фазаға есептелген олар өрлеу фазасында немесе, керісінше, жүзеге асырылады. Ал бұл дағдарыстардың әлеуметтік-экономикалық салдарларын әрдайым күшейтіпотырды, ұлттық табыс көлеміндегі және жұмыспен қамтылудың ауытқуын, экономиканың «өзін-өзі реттеуін», «өзін-өзі күйге келтіруін» қиындатты.

Егер кейнсшілер нәтижелі сұранымды экономикалық тепе-теңдікке жетудің басты құралы деп санаса, неоконсерваторлар ұсынымды санайды, егер кейнсшілер мемлекет қаржысының сферасын кеңейтуді жақтаса, неоконсерваторлар оны қысқартуды жақтайды, егер, кейнсшілердің пікірінше мемлекет шығыстарын қарыздар шығарымымен қаржыландыруға болады десе, неоконсерваторлар мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарын баланстау міндетін қояды. «Ұсыным экономи-
касының» теориясы экономикалық өсімнің бастапқы басталған жері ретінде адамдардың мінез-қылығын қарастырады. Кейнсшілер айтқан «нәтижелі сұраным» емес, ақырыда өндіріс дамуын өзінің қажеттіліктерімен және ынтасымен адам айқындайды. Неоконсерваторлар мемлекетке және оның қаржы жүйесіне шаруашылықтың құрылымдық қайта құру және ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру жөнінде бірқатар міндеттер жүктейді. Мемлекеттік реттеу әдістемелерінде неоконсерваторлар ақшалай-кредиттік айла-шарғыға, яғни айналыстағы ақша массасының өсу қарқындарын реттеуге бағытталған монетарлық (ақшалай) саясатқа басымдық береді.

Ноеконсерваторлардың «аз мемлекет және көп рынок» ұраны мемлекеттің араласуын тұқыртуды емес, бірақ мемлекет пен рынок арасында жаңа шекараларды белгілеуді білдіреді. Неоконсерватизм теоретиктері шаруашылықтың капиталистік жүйесін шамадан тыс мемлекет шығындарынан өнімсіз сипаттағы босатуды ұсынады. Практикада мемлекет шығыстарын қысқарту қағидаты әлеуметтік баптар есебінен жүргізіледі, әскери шығыстар болса әжептәуір айтарлықтай болып қалуда.

Мемлекеттік зейнетақылар мен жәрдемақылар қоғамға ірітіп-шірітетін әрекет етендіктен неоконсерваторлар әлеуметтік шығыстардың жалпы деңгейін қысқарту қажет деп санайды. Неоконсерваторлар «тапшы қаржыландырудың» кейнстік тұжырымдамасын сынай отырып, «сауықты қаржылар» қағидатын ұсынады. Олар мемлекеттік бюджеттің тапшылығын мемлекеттік борыштар мен инфляция өсуінің факторы ретінде қарастырады және бюджеттегі тепе-теңсіздіктер инвестицияға жекеше кәсіпкерлердің жинақақшаларын қысқартады, ал ақшалай капиталға сұранымның артуы несиелік пайыздың өсуін туғызады деп санайды.

Экономикалық дамудың неоконсервативтік моделін қолдану дамыған елдердің, бірінші кезекте, АҚШ-тың, Ұлыбританияның, ГФР-дың экономикалық саясатын жиынтық сұранымды (тұтынушылық және инвестициялық) үдетуден өндіріс дамуын ынталандыруға, шығындарды төмендетуге, мемлекет шығындарын қысқартуға қайта бағдарлауды білдіреді. Бұл елдердің макроэкономикалық саясатындағы бағдарлар мен басымдықтар өзгерді. Сенім рыноктык күштерден әлемдік босатуға және шағын және орта бизнесті қоса, жекеше секторды оның барлық нысандарында дамытуға жасалынды. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта реттеу, экономикаға тікелей мемлекеттік араласуды барынша қысқарту, мемлекеттік басқаруды бюрократсыздандыру және мемлекет пен бизнеске қатысты «айқындықты» енгізу экономикалық саясаттың құрамды бөлігі бола бастады. Салықтық реформалар өндірушілерге салық салуды азайтуға жеткізді және қорланым мен экономикалық өсімге ынталандырмаларды арттырды.

Кредиттік-ақшалай тұтқалар (пайыздық мөлшерлемелер саясаты, ақша айналысын реттеу) инфляцияны басу үшін пайдаланылды. Әлеуметтік көмек жүйесін оңтайландыру жүргізілді.

Неоконсервативтік модельге көшу инфляцияны шектеуге, рыноктық ынталандырмаларды күшейтуге және ақырында, экономика тиімділігін арттыруға жағдай жасады. Бірінші кезекте ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру міндеттері, жоғары және ғылымды көп қажетсінетін ақпараттық технологияларды дамытумен, әлемдік экономиканы жаһандандырумен байланысты ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу ұсынылды.

Дамыған елдердің экономикалық саясатындағы неоконсервативтік ілгерілеу ХХ ғасырдың екі соңғы он жылдығында олардың ұзақ экономикалық өрлеуін қамтамасыз етті. Сонымен бірге осы кезеңде бұл елдерге бюджеттік тапшылықты жоюдың сәті түспеді. Мемлекеттің әлеуметтік шығыстарының өсу қарқыны төмендеді.