1996 жылдан бастап шығады Основан в 1996 году
жүктеу/скачать 3,23 Mb. Pdf көрінісі
|
Список литературы 1. Денисова Е.Д. Нотариат в РФ: Учебник – М.: ТК Велби, изд-во Проспект, 2003. – С.2. 2. Исламова К. О нотариате в дореволюционный период и в первые десятилетия Советской власти// Бюллетень нотариуса.– 2001. – №1. – С.22-23. 3. Идрышева С.К. Нотариат Республики Казахстан: Учебное пособие. Караганды: Болашак-Баспа, 2006. – 199с. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 52 ~ Түйіндеме Осы мақалада нотариаттың қызметінің құқықтық реттелуі және оны ұйымдастырудағы, қазіргі азаматтық заңнаманы жетілдірудегі өзекті мәселелері қарастырылған. Summary This article deals with the legal regulation of the notary, and the problems of institutional, community relations private lawyers with state management agencies, the justice system, the legal academic community, etc. ӘОЖ 368.02.131 Г.Ж. Кушанова Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті САҚТАНДЫРУ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ Аңдатпа Мақалада Қазақстан Республикасында сақтандыру ұйымдарының қызметін талдау негіздері баяндалған. Сақтандыру нарығының дамуына экономиканың барлық салалары және онда болып жатқан процестер елеулі түрде әсер етеді. Қазіргі кезеңде сарапшылар Қазақстандық сақтандыру нарығын ТМД елдері бойынша қарқынды дамып келе жатқандардың бірі ретінде бағалайды. Елімізде өткен жылдың соңғы айларына дейінгі мәлімет бойынша 35 компания іс жүйелепті. Осы сала нарығындағы қатынасышылар саны тұтас алғанда тұрақтандырылды деп ой тиюге болады. Қазақстан Республикасының қайта сақтандыру нарығының қазіргі кездегі дамуын оның жағдайын сипаттайтын белігіл бір көрсеткіштер көмегімен анықтауға болады. 2011 жылы меншікті капиталдың жиынтық мөлшері 2009 жылмен салыстырғанда 17800,0 млн. теңгеге, ал 2010 жылмен салыстырғанда 14869,0 млн. теңгеге немесе 165 %-ға көбейген. Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерінің көбеюі 2011 жылы Қазақстанның сақтандыру нарығында жаңа компаниялардың пайда болуымен байланысты. Сақтандыру резервтері - сақтандыру шарты бойынша сақтандырушының өз міндеттемелерін орындалуын қамтасыз етуге ғана арналады. Сақтандырушы өзінің қабылдаған сақтандыру міндеттемелерін өтеу үшін сақтанушылардың төлеген сақтандыру жарнасынан сақтандыру салалары бойынша сақтандыру резервтерін құрайды. Сақтандыру резервтері сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттары бойынша актуарий есептеулері негізінде бағалатаны міндеттемелері 2011 жылы сақтандыру ұйымдарының резервтері 2009 жылмен салыстырғанда 12000,0 млн. теңгеге, ал 2010 жылмен салыстырғанда 10200,0 млн. тңгеге немесе 226% - ға көбейген. Жалпы бұл жағдайға елдің экономикасының құрылымдағы сақтандыру резервтерінің үлесі үлкен болмақ. Жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) қатысты сақтандыру резервтерінің тенденцияларын келесі 5 суреттен көруге болады. 2010 жылдан бастап жалпы ішкі өнімдегі сақтау резервтерінің үлесі бірте – бірте көбейіп, 2011 жылы 0,3% құрап отыр. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 53 ~ Сақтандыру компанияларының қызметін бағалаудағы маңызды көрсеткіш сақтандыру резервтерінің сомасы. 2011 жылы сақтандыру резервтерінің 76,4% он сақтандыру компанияларының үлесіне тиесілі. 2011 жылғы сақтандыру резервтері сомасының едәуір бөлігі, яғни 18,4% - ы, «СК Евразия» АҚ үлесінде, одан кейінгі орында, «Қаз-Коммерц-Полис СК» АҚ – 15,6%, «Қазақшетсақтандыру» АҚ үлесі 10,2% (сурет 1). Сурет 1 - Сақтандыру резервтерінің құрылымындағысақтандыру компанияларының үлесі, %. * Ескерту - ҚР Ұлтттық банктің статистикалық бюллетені мәліметінен алынған Сақтандыру нарығының жағдайын сипаттайтын келесі көрсеткіш сақтандырушылардың жиынтық активтерінің көлемі. Бұл көрсеткіш бойынша Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы бірыңғай емес. Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 2004 жылы 44,1 млрд. теңгені құрап отыр. Сурет 2 - 2005-2011 жылдар аралығында сақтандыру нарығының өсуі Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 54 ~ *Ескерту - ҚР Ұлтттық банктің статистикалық бюллетені мәліметінен алынған 2012 жылдың 1 қаңтарына сақтаңдыру ұйымдарының жиынтық активтерінің көлемі өткен жылмен салыстырғанда 113,0% -ға өсіп 44,1 млрд. теңгеге жетті. Қазақстанның сақтандыру нарығы жаңка компаниялардың пайда болуымен осындай көрсеткіштерге қол жеткізді. 2012 жылдың 1 қаңтарына міндетті сақтандыруда автокөлік иелерінің азаматтық – құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемдері – 99%-ды, ерікті жеке сақтандыруда медициналық сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі -90%, халатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі – 10%, ерікті мүліктік сақтандыруда автокөлік құралдарын сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі – 30%, мүлікті сақтандыру бойынша сақтандыру төлемі – 25%, зиян келтіргені үшін азаматтық – құқықтық жауапкершіліктісақтандыру бойынша сақтандыру төлемі – 20 %-ды құрап отыр. Нарықтық экономикасы ілгері дамыған елдерде әрқилы субъектілер арасындағы қаржылық қарым – қатынастарды реттеуде сақтандыру компаниялары маңызды роль атқарады. Олар мемлекеттің экономикалық саясатына елеулі ықпалын тигізеді. Соңғы жылдары байқалып отырған ел экономикасындағы ілгерілеушілік пен өсім барысы сақтандыру нарығының дами, жетіле түсуіне ықпал етпек. Реюзме В данной статье авторы рассматривает анализ деятельность страховой организация в Республике Казахстане. Summary Іn this article authors activity examines an analysis insurance organizations in Republic Kazakhstan. ӘОЖ 368.02.131 Г.Ж. Кушанова Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ Аңдатпа Мақалада Қазақстан Республикасында сақтандыру нарығын ұйымдастырудың теориялық негіздері баяндалған. Негізгі сөздер: валюта, сақтандыру индустриясы. Сақтандыру - кездейсоқ қауіп-қатерден сақтандыру қорғанысының жүйесі арқылы әр түрлі адам қажеттілігін қанағаттандыру мәніне ие бола тұрып пайда болды және дамыды. Сақтандыруда материалдық игіліктерді өндіріс, қатынас, айырбас пен тұтыну процесінде адамдар арасында қалыптасатын белгілі бір нақты экономикалық қатынастар жүзеге асады. Ол барлық шаруашылық субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығынды қайтаруға кепіл беретін экономикалық категориялардың бірі. Материалдық жоғалтулармен байланысты табиғат пен қоғам күштерінің негативті көрінісі, ең алдымен ол кездейсоқ жағдай ретінде адамдармен қабылданады, бірақ Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 55 ~ олардың периодтық қайталануы оның экономикалық қатынастың қарама- қайшылығымен байланысты объективті және заңды сипатқа ие екенін дәлелдейді. Сақтандыру экономикалық категория ретінде ақша қаражаттарының мақсатты қорларын қалыптастыру тәсілдері мен формаларының, оның әр түрлі қолайсыз жағдайларда залалдың орнын басуда қолданысы жиынтығын қосатын экономикалық қатынастар жүйесін білдіреді. Сақтандыру ісінің елдегі әрі қарай дамуы үшін алғышарттары тек экономиканың қаржылық тұрақтылығын ғана емес, сонымен қатар мына қайнар көздерінің дамуына да тәуелді біріншіден, мемлекеттік емес экономика секторының нығаюы: жеке кәсіпкер экономикалық дербестігіне байланысты өз тәуекелін сақтандыруға мәжбүрлі. Екіншіден, сақтандыру қызметінің сұраныс көзі жеке немесе заңды тұлға жеке меншігінің әр түрлілігі мен көлемінің өсімі болып табылады. Сонымен бірге жылжымайтын мүлік пен тұрғын үй құрылыстың ипотекалық несие рыногының дамуы. Үшіншіден, сақтандыру рыногының дамуының басты қайнары - әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі ұсынатын жалпы кепілдер қысқаруы. Рыноктық типтегі экономикада сақтандыру, бір жағынан адам игілігі мен бизнесті қорғау құралы болса, екінші жағынан пайда әкелетін коммерциялық қызмет. Сақтандырушы пайдасының көзі ретінде өзінің сақтандыру қызметінің табысынан материалдық өндіріс, өндірістік емес сферада, кәсіпорын акциясы, банк депозиттеріндегі уақытша бос ақша қаражаттарындағы инвестицияның табысы болып табылады. Сақтандыру, сонымен қатар, шаруашылық белсенділікті ынталандырудың басты факторы және экономикалық қызметті психологиялық ынталандыруды береді. Арнайы мамандандырылған ақша сақтандыру қоры көмегімен сақтандыру салымы есебімен қалыптасатын залалды тұйық қайта бөлушілікті қарастырады. Сақтандыру кезінде осы қорды қалыптастыру мен қолдануда қайта бөлушілік қатынастар туындап бұл оның қаржыға жақындығын көрсетеді. Бұл, біріншіден сақтандыру ерекшелігі және де екінші ерекшелігі осы сақтандыру қорының қаражаттарының қайтарылымдығы несие категориясына жақындайды. Бізге белгілі несие ғана, алынған ақша ссудасының қайтарылымдығын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта сақтандыру ұйымдарының басшыларының және мамандарының мейілінше көпшілігінің не арнайы білімі, не сақтандыру ісі саласында жеткілікті тәжірибесі және білімі болмай отыр. Бұл сақтандыру ұйымдары менеджерлерінің дұрыс тарифтік және инвестициялық саясат белгілеуіне, оңтайландырылған сақтандыру портфелін және тағы сол сияқтыларды қалыптастыруда көрініс беріп, нәтижесінде сақтандыру ұйымының тұрақтылығына, олар көрсеткен қызметтің саны мен сапасына теріс ңсер етіп отыр. Сақтандыру индустриясы кадрларының басым бөлігінің кәсіби дайындығының болмау проблемалары негізінен республикада сақтандыру саласы бойынша мамандандырылған ғылыми-зерттеу және білім беру орталықтарының болмауына байланысты. Бүгінгі күні сақтандыру мәселелерін зерттеу заң және экономикалық жоғарғы оқу орындарындағы жекелеген пәндермен (сақтандыру ұйымдарындағы бухгалтерлік есеп, сақтандыру құқығы және басқалар) шектеліп отыp. Сақтандыру нарығының тартымдылығы сақтандыру қызметінің шығындылығының төмен деңгейімен түсіндіріледі, бұған активтер мен капиталдан түсетін пайда көрсеткіштерінің оң динамикасы себепші болды . Кірістер құрылымын талдау кірістің үлкен бөлігі сақтандыру қызметінен түсетінін дәлелдеп отыр. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 56 ~ Сонымен, инвестициялық қызметтен түсетін кірістердің үлесі сақтандыру ұйымдарының жиынтық кірістерінің 10,5%-ын құрайды. Қазақстанның сақтандыру нарығын капиталдандырудың өсуімен бірге сақтандыру ұйымдарының өзіндік ұстап қалуы өсуде. Қайта сақтандыруға, оның ішінде резидент еместерге берілетін сақтандыру сыйлықақыларының динамикасы тұрақты төмендеу үрдісіне ие. Егер осы көрсеткіш 2000 жылы 65,1%-ды құраса, онда ағымдағы жылдың 9 айында – 37,9%-ды құрап отыр. Сақтандыру ұйымдарының валюта бағамының ауытқушылығына ұшырағыштық деңгейін талдай отырып, соңғы жылдары шетел валютасындағы активтер мен міндеттемелердің күрт ұлғаюы байқалатынын атап өткен жөн. Бұл, алдымен, шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарының инвестициялық портфельдегі ұлғаюымен, сондай-ақ резидент еместер алдында қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелердің өсуімен байланысты. Тұтастай алғанда сақтандыру компаниялары екінші деңгейдегі банктерге қарағанда валюталық тәуекелге аз ұшырайды, бұл валюталық нетто-позицияның меншік капиталына 6,6% деңгейіндегі қатынасымен сипатталады. Сақтандыру секторы бойынша валюталық нетто-позиция тұтастай алғанда ұзақ болып табылады, яғни активтер шетел валютасындағы міндеттемелерден асады, бұл ұлттық валютаның айтарлықтай нығаюына байланысты активтерді қайта бағалау тәуекелін ұлғайтады. Резюме В этой статье рассматривается организация теоретической оcобенности страхового рынка. Summary In this article examined organizations of theoretical feature of insurance market. УДК 330.322.012 Е.В. Глинская Атырауский государственный университет имени Х. Досмухамедова ПРИНЦИПЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ В УСЛОВИЯХ ДИРЕКТИВНОЙ ЭКОНОМИКИ Аннотация В данной статье главное внимание уделено на принципы определения эффективности инвестиционных проектов в условиях директивной экономики. Ключевые слова: инвестиция, директивный метод, административно-правовой метод, банкротство, инвестиционные проекты. В административно-плановой экономике бывших социалистических стран директивные методы управления были определяющими, а в отдельные периоды и исключительными методами государственного регулирования экономики. В рыночной экономике они обеспечивают тот или иной объём регулирующих хозяйственных и социальных функций государства. Прямые методы воздействия на экономику используются во всех основных сферах деятельности государства: при определении, установлении и защите правовых основ и норм владения собственностью и функционирования рынков, в осуществлении производства и закупок товаров и услуг для государственных нужд, в обеспечении Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 57 ~ обороноспособности и других общественно значимых сфер жизни страны (в т.ч. здравоохранения, образования, науки, культуры, защиты окружающей среды), в социальном обеспечении. Финансируя свою деятельность за счёт налогов, сборов и займов, государство использует директивные методы управления для целенаправленного влияния на цены, процентные ставки, на работу ряда отраслей материального производства (напр., естественных монополий, предприятий государственного сектора). Поэтому понять способ функционирования современной рыночной экономики только через механизм работы рынков невозможно, нужно также понимать способы прямого воздействия государства на основные социально- экономические процессы. Важнейший вид директивных методов управления – это административно- правовые средства регулирования экономики. Любая модель развитой рыночной экономики предполагает наличие достаточно объёмного, эффективного и последовательно соблюдаемого и защищаемого хозяйственного права. Имущественные и трудовые отношения, отношения обмена, товарные и финансовые рынки, все даже самые мелкие вопросы хозяйственной жизни подчиняются главной директиве - закону. Для нормального функционирования экономики хозяйственное право должно детально и чётко прописывать имущественные отношения (владение, пользование, распоряжение, наследование, залог, аренда, банкротство), рыночные нормы (условия конкуренции и противодействие монопольным тенденциям, права и обязанности производителей и потребителей и защита этих прав), а также налогово-бюджетные процессы. Административно-правовые средства воздействия на экономику разнообразны и имеют иерархическую структуру - от конституций и кодексов до предметных указаний и распоряжений властей по тем или иным конкретным хозяйственным вопросам. Административно-правовые методы прямого государственного воздействия на экономику используются как центральными властями (на уровне правительств), так и региональными и местными органами административной власти. При этом ответственность и контроль за соблюдением норм и законов дополняются специфической регулирующей деятельностью государственной власти, предполагающей различные формы прямого административного воздействия на хозяйственную сферу. Это прежде всего разнообразные разрешения и запреты, а также принуждение к тем или иным действиям. Разрешение на какой-либо вид хозяйственной деятельности обычно осуществляется в форме выдачи соответствующей государственной лицензии, регламентирующей характер и разрешённый срок этой деятельности. Разрешение может быть связано со снятием запрета на какой-либо ранее не допускавшийся вид деятельности (напр., разрешение на коммерческое использование тех или иных видов природных ресурсов, ранее запрещённое). Запреты обычно диктуются соображениями властей о защите окружающей среды, об охране здоровья людей и о сохранении природных ресурсов (напр., запрет на новое промышленное строительство в какой-либо определённой местности с целью сохранения экологической чистоты и целостности ландшафта, запрет на разработку и использование определённых видов природных богатств - сырьевых и водных ресурсов, лесных массивов и т. п.). Меры принуждения способствуют решению государственными и муниципальными властями тех или иных конкретных задач социально- экономического развития (напр., побуждение предпринимателей к созданию дополнительных рабочих мест, к обеспечению работников установленным минимумом социальных благ, к строительству очистных сооружений). В Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 58 ~ административном порядке государством обеспечивается также соблюдение некоторых специфических стандартов и норм, находящихся на стыке экономики, экологии и техники (напр., соблюдение предельно допустимых концентраций вредных веществ в окружающей среде, продуктах питания и предметах потребления). Түйіндеме Бұл мақалада инвестициялық жобалардың директивті экономика жағдайында пайдалану әдістерін анықтауға арналған. Summary Methods of the use in the directive state of economy that thereon an investment designs the article, dedicated to expose. УДК 330.322.012 Е.В. Глинская Атырауский Государственный университет имени Х.Досмухамедова МЕЖДУНАРОДНЫЙ ОПЫТ АКТИВИЗАЦИИ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЦЕССОВ Аннотация В данной статье главное внимание уделено на международный опыт активизации инвестиционных процессов доказывает утверждение о необходимости снятия черезмерного контроля над оттоками капитала Ключевые слова: инвестиция, инвестиционные проекты, налоговые льготы, Бахрейнский совет. В условиях научно-технической революции активизируется наращивание факторов, способствующих росту инвестиционных потоков, обусловливая установившийся на тот или иной период баланс сил и противоречий между донорами и реципиентами. 60-80-годы характеризуются тем, что потоки капитала возрастают более высокими темпами, чем производство и внешняя торговля. Так, если в 1960 году объемы прямых заграничных инвестиций составляли $ 66 млрд., то к началу 80-х годов они возросли более чем в 8 раз. Этот двадцатилетний период принципиально изменил и вектор движения иностранного капитала из экономики развивающихся стран в инвестирование развитых стран, что явилось основой ужесточения конкурентной борьбы с одновременной активизацией усилий по формированию нового международного экономического порядка. Безусловно, данное явление создавало императивы координации, новые возможности экономического и политического сотрудничества. Отмеченный период в истории движения международного капитала отличается и тем, что радикально изменилось процентное соотношение его вывоза. Для сравнения можно привести следующий пример. Крупнейшим экспортером капитала перед началом второй мировой войны была Великобритания, на долю которой приходилось более 40% от общего объема, а доля США при этом чуть превышала 20%. На начало 1960 года соотношение сил составляло соответственно менее 20% и более 55%. Главенствующая роль США наблюдалась до середины 60-х годов, хотя и поныне заграничные активы всех видов. У этой страны существенно велики. Между тем следует отметить, что в послевоенные годы основной формой инвестирования Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 59 ~ США был экспорт государственного и частного ссудного капитала. В настоящее время фиксируется значительный перевес первого и направляется он преимущественно в мир развивающихся государств с целью культивирования там орбиты американского влияния. Безусловно, одной из крупнейших форм зарубежных частных инвестиций служат прямые заграничные инвестиции. При этом статистика фиксирует, что подавляющая часть акций предприятий и самих непосредственно объектов находится в полной собственности американского капитала, что позволяет корпорациям иметь более высокие показатели, чем у их конкурентов, а подавляющая часть получаемых прибылей покрывает определенную долю пассива платежного баланса страны и пополняет ресурсы для финансирования зарубежной экспансии. Внедренный американский капитал предъявляет спрос на такую численность рабочих и служащих развивающихся стран, величина которой составляет почти половину занятых в отраслях обработки в США. Экономический эффект от вывоза капитала США имеют от того, что на мировом рынке продвигается в 5 раз больше товаров, чем его объем из США. На наш взгляд, вполне правомерно, что комплекс американских предприятий за границей называют второй экономикой США, укреплению которой способствуют хронический недостаток в странах-реципиентах финансовых ресурсов, отсутствие опыта управления и политика поощрения правительствами этих стран привлечения капитала. Диапазон мер для защиты и поощрения инвестиционной деятельности своих предприятий весьма широк: предоставление налоговых льгот, системы гарантий, иногда включая и акции военно-политического характера. Особое место в реализации их занимает ОПИК (Корпорация зарубежных частных инвестиций). Благодаря эффективности выполняемых ею функций американские компании проникли более чем в 140 государств. Механизм поддержки экспорта капитала, которой пользуются более 200 американских компаний, включает в себя наряду с прямым финансированием и программу страхования американских инвестиции. Причем создание новых объектов за рубежом позволяет до 50% проектов финансировать через ОПИК, а в случаях, если уже действующие на той или иной территории компании выбирают стратегию расширения производства, - то до 70% от стоимости. Особое место уделяется при этом мелким и средним компаниям, пытающимся выйти на мировой рынок через частные инвестиционные фонды. Страхование инвестиций предполагает, что во многих странах, куда вывозится американский капитал, высока вероятность политических и валютных рисков. И, как правило, если в странах-реципиентах в результате принятой той или иной валютной политики используется механизм валютных ограничений, то практически все потери возмещает данная корпорация. Сумма выплат таких потерь превысила $0,5 млрд. Один из сильнейших экспортеров капитала - Япония, которая накопила такую стоимость долгосрочных вложений, темпов роста которой ранее не наблюдалось в мире. Если в 60-е годы доля Японии в прямых инвестициях составляла 0,5%, то в 1985 году она достигла 10 -11%. К настоящему времени по этому показателю Япония занимает 2-3 место в мире. Основной зоной размещения японского капитала являются в первую очередь развивающиеся страны и преимущественно новые индустриальные страны, хотя нельзя не отметить и расширения его доли в развитом мире. Так, в 1985 году прямые инвестиции Японии в США превысили $ 20 млрд., что равно примерно 1/4 от их общего объема. Такие Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 60 ~ темпы роста вывоза японского капитала не могли не вызвать острых столкновений в треугольнике США - Япония - Западная Европа. К началу 70-х годов прямые инвестиции Японии составляли около $ 725 млрд., в 1985г. они достигли $11 млрд. В настоящее время, являясь самым активным экспортером капитала, Япония не создает политики "открытых дверей". Это касается и импорта иностранных товаров. Поскольку к своей модели развития послевоенная Япония шла в условиях военной зависимости от США, то была обеспечена безопасность деятельности (недопущение контроля над приоритетными отраслями экономики), и лишь под нажимом США и Европы Япония пытается проводить либерализацию импорта капитала. Тем не менее в 1980 году японский пример свидетельствует о полном запрете внедрения иностранных инвестиций в сельское хозяйство, нефтяную и газовую промышленность. Транснациональные корпорации в сложном переплетении средств экспансии значительно расширили свое проникновение. Это свидетельствовало об интенсивном росте прямых американских инвестиций. Бахрейн — финансовый центр, который в отличии от соседних стран (ОАЭ, Саудовская Аравия, Кувейт) не является крупным экспортером нефти. Эта страна, которая сделала ставку на финансовый центр и обеспечиваетнаилучшие условия для привлечения капитала. Опыт Бахрейна показывает, что даже не имея сильных позиций в нефтяном секторе, возможно создать такие условия для инвестиций. Факторами, повлиявшими на присуждение Бахрейну статуса государства с самой свободной экономикой на Ближнем Востоке, стали: эффективная законодательная база; дешевое топливо, вода и электроэнергия; наличие высококвалифицированных кадров; либеральная экономическая политика. Очень важно, что в Бахрейне отсутствуют запреты на вывод капитала, доходов и роялти. Это в очередной раз доказывает утверждение о необходимости снятия чрезмерного контроля над оттоками капитала, о чем говорилось выше. Бахрейн, как и Казахстан имеет выгодное географическое положение в качестве торгового центра. Но не только благодаря этому все больше иностранных компаний и банковских институтов выбирают эту страну. Кроме всего прочего, Бахрейн имеет очень развитую сервисную и транспортную инфраструктуру. Существует Бахрейнский совет по содействию экономическому развитию и исследованию рынка. Его задача — стимулировать рост экономики с помощью распространения объективной информации потенциальным инвеститорам. Түйіндеме Бұл мақалада инвестициялық үдерістің белсендіруінің халықаралық тәжірибесі көрсетілген. Summary In it the article investment international experience activating of process appeared. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 61 ~ ӘОЖ: 338.4 А. Кенжалиева Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ШАРУАШЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІН ЖІКТЕУ Аңдатпа Мақаланың авторы кәсіпорында шаруашылық байланыстардың экономикалық мәніне тоқталып, оның түрлеріне тоқталады. Шаруашылық байланыстарының қандай негізгі нысандары қазіргі кезде қалыптасқандығы сөз болады. Негізгі сөздер: шаруашылық байланыстар, кәсіпорындар, тұтынушылар, салалар, шаруашылық субъектілер, келісім-шарт Инновациялық экономика жүйесінде шаруашылық байланыстарының пәрменділігін күшейту талап етіледі, яғни өнім өндірудің негізі нарықтық қатынастардың пайда болуы түпкілікті өнімді өндіру үшін қолайлы жағдай болып есептеледі. Өндірушілер мен тұтынушылар, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынасқа түседі, серіктестер бола бастайды. Бұл қатынастар кәсіпорынның нарықтың өзінің ішіндегі тікелей байланыс кезінде туындайды. Ол қатынас арқылы өндірісті, сондай-ақ бөлу, айырбастау, тұтынуды, біріккен кәсіпорындар арасындағы көрсетілетін қызметті реттейді әрі бақылайды. Шаруашылық байланыстарының қандай негізгі нысандары қазіргі кезде қалыптасты? Қазақстан Республикасында олар мынадай: мемлекеттің меншік иелері мен қатынасы; кәсіпорынның оларға қызмет көрсететін ұйымдары, кәсіпорынның нарыққа қатысушылары; кәсіпорынның қоршаған ортасы; кәсіпорынның олардың қызметкерлеріне қатынасы. Тұрпаттары бойынша шаруашылық байланыстарының жіктелімін оқшаулап қарастыруға болмайды және оларды бөлу фактісі өзінен-өзі қарама-қайшы өзара қатынастарды алдын ала анықтамайды. Мұндай бөлудің қажеттілігі өнімдер өндірісін талдаған кезде қызмет объектілері ретінде жеке біріктірілген тауар өндірушілер мен тұтынушылар, сатушылар мен сатып алушылар ғана емес, сонымен бірге қызметкерлердің өздері де көрінетінімен түсіндіріледі 1. Мемлекеттің меншік иелерімен шаруашылық байланыстарын реттеу Мемлекеттің меншік иелерімен шаруашылық байланыстарын реттеу проблемасы осы уақытқа дейін жүйелі зерделенген жоқ. Меншік иелері мен мемлекет арасындағы құқықтық қатынастар заңдармен реттеледі, олар нарықтық қайта құру жағдайында өзгерді. Қазақстан Республикасының қазіргі қолданыстағы заңдары шаруашылық байланыстарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін құқықтық негіз құрайды. Алайда олар жетілмеген. Әсіресе мемлекеттің бюджетпен нарыққа енетін кәсіпорындар мен ұйымдардың қатынастары жетілдіре түсуді қажет етеді. Олар бірнеше арналар бойынша іске асырылады, олардың ішінде бюджетке салықтық төлемдер басты рөль атқарады. Қалыптасқан қатынастар нысаны өндіргіш күштердің даму деңгейіне сәйкес болудан қалды. Бюджетке жарна төлемдері тәртібін өзгерту қажеттілігі туды. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 62 ~ Еліміздің отын-энергетикалық кешенінде шаруашылық жүргізудің нарықтық тетігін одан әрі жетілдіре түсуге байланысты қазіргі кезде шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін пайдадан бюджетке төлемдердің орнына негізгі ресурстармен қамтамасыз етілген жердің экономикалық бағалауы ескеріліп, тұрақты нормативтер бойынша тіркелген төлемдер белгіленді. Мұнда төлеушілердің өндірістік әлеуметінің 10 мың теңгеге есептелген пайдадан бюджетке нақты төлемдердің жалпы сомасына негізделген барлық шаруашылықтар үшін бірыңғай нормативтер (пайыздық мөлшемелер) анықталды. Нормативтерді белгілеген кезде аудан әкімдігі Салық комитетімен келісе отырып, төлеуден босата алады 2. Кәсіпорындардың оларға қызмет көрсететін ұйымдармен қатынасы. Теориялық талдау негізінде кәсіпорынның оларға қызмет көрсететін ұйымдар мен нарықтық қатынастарының қалыптасуына әсер ететін фактрорлар анықталды. Оларға мыналар жатады: толлингктің дамуы, кәсіпорындар мен оларға қызмет көрсететін ұйымдар арасында тең жағдайларды жасау, нарықтық белгілерді жетілдіру, келісімшарттар бойынша қатынастарды қалыптастыру, өтінімдер бойынша қатынастарды белгілеу. Жүргізілген зерттеулер кәсіпорындардың оларға қызмет көрсететін ұйымдар мен қатынастарын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл қатынастар экономикалық санат ретінде нарықтық заңдар мен заңдылыққа негізделеді.кәсіпорынның шаруашылығын жүргізу әдісі ретінде олар өздері жұмыс нәтижесі үшін өздерінің дербестігі мен экономикалық жауапкершілігіне негізделген субьектілердің экономикалық пайдалы шаруашылық қызметін көрсетеді. Бұл проблеманың шешілуіне аграрлық бірігу көмектесе алады. Қайта өндейтін кәсіпорындар фермерден сатып алу-сату келісімшартына сәйкес ауыл шаруашылық шикізатын алады, ал сауда кәсіпорындары қайта өңдеу келісімшарты негізінде тауарды сатуға алады.мұнда өндіруден немесе қайта өңдеуден тауар өткізілгенге дейін барлық кезңдерінде кәсіпорының меншігі болып қала береді, ал тауарды нарықта өткізгеннен кейін барлық ақшалай түсім таур өндірушінің билігінде қалады. Енді кәсіпорындар, әкімшілік ауданның қайта өңдеу ұйымдары арасындағы нарықтық қатынастарды талдайық. Бастапқы тауар өндірушілер қайта өндірушілерге басқа өндірушілерге қарағанда қызмет көрсетуші кәсіпорындардың қымбатшылығына кей-кейде әділ наразылықтарын білдіреді. Қайта өңдеуші мен қызмет көрсететін кәсіпорындардың экономикаға келтірген зиянын есептеу мүмкін емес. Олардың арасында келіспеушілік жағдайлар тұрақты түрде кездеседі. Олар жақсы жетілдірілмеген нормативтік құжаттардың негізінде шешіледі. Осы нормативтік актілерге сүйеніп, аудан ішіндегі нарықтық қатынастар құрылады: шаруашылық жүргізуші субьектілер кәсіпорындар арасындағы нарықтық қатынастарды түбегейлі өзгертті. Ауданда нарықтық қатынастарды бес белгісі бойынша анықтауды ұсынамыз: келісімшарт, өтінім, келісімді баға, инвистициялық үдеріс, қатысу дәрежесі. Аталған белгілердің әрқайсысы, өз кезеңінде көптеген элементтерден тұрады. Мұндай жетілім нарықтық қатынастар жүйесіндегі олардың әрқайсысының орнын дәлірек көрсетеді және бұл мезгілде маңызды сәттерді анықтауға мүмкіндік береді. Атап айтқанда келісімшарт кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстарды қалыптастырады және реттейді. Ол бастапқы тауар өнрірушілерге өндіретін өнімдерін сатып алу – сату негізінде жыл бойы біркелкі өткізуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайлар өмірде іс жүзінде қалай жүзеге асырылуда? Мысалы, 1995 ж. бастап, бастапқы тауар өндірушілердің нарықтық қатынастары барған сайын жетілдіре түсуде. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 63 ~ Кәсіпорынның нарықтық үдерісінің басқа субъектілерімен қатынасын дамыту. Нарықтық кәсіпорын нарық жағдайында өнімді жаңартуға және оның өзіндік құнын төмендету үшін ең жаңа технологияны ендіруге мүдделі. Мұнда өндіруші меншікті шығындардың оңтайлы деңгейін ғана емес, сонымен бірге өнімді тұтынушының шығындарын да осындай деңгейде қамтамасыз етуге тиіс. Мемлекет қатынасушылардың ешқайсыларының нарықтың «ойын ережелерін» бұзбауларын қадағалауы тиіс. Қазіргі кезде отандық ауыл шаруашылық кәсіпорындар ТМД елдеріндегі нарықтың үлкен үлесін жоғалтты, өндірістік әлеуетін тек 20%-ға пайдаланып, ішкі нарықта да өз бағытын жоғалтуда. Республиканың АӨК жуық уақытқа дейін тек ішкі нарықты ғана қанағаттандырып емес, сонымен бірге өз өнімдерін дүние жүзінің 20 еліне экспорттады және елдің экономикасында елеулі орын алып келді. Қазіргі кезде АӨК өз өндірістік күшінің 10%-ын ғана пайдаланып, дағдарыс жағдайды кешуде. Қазақстан экономикасында кәсіпорындардың 41%-нан астамы залалды болып есептеледі, олардың көпшілігі банкроттық жағдайда немесе қаржылық салықтыру үдерісінен өтуде. Бүгін, бастапқы тауар өндірушілер мен нарық арасындағы нарықтық қатынастар тұтас алғанда, баяу болса да дамуда, кәсіпорындардың ел нарығына деген қызығуы сөзсіз артуда. Әзірге кәсіпорындар нарыққа толық бейімделді деп айту әлі ерте. Мемлекет бүгін аграрлық нарықты жете бағаламаудан үлкен ысырапқа ұшырауда. Өткізімдік дағдарыстан құтыла алмады. Өнімнің кейбір түрлерінің өндірісі жалпы тоқтады, оның есесіне импорт күрт өсті. Сондықтан мелекет осы күнгі шаруа (фермер) қожалығының шындығына сәйкес нарықты реттеудің жаңа құралдарын игеруге тиіс. Егер бастапқы тауар өндірушілерде материалдық ынталандыру болмаса, онда олар нарықтан кетіп қалуға мәжбүр болады. Ешкім тегін жұмыс істемейді. Сөйтіп, нарықтың дамуы кәсіпорынның үздіксіз дамуымен тікелей байланысты. Кәсіпорынның ішіндегі шаруашылық байланыстарды басқару. Қатынастың аталған түрі әрбір адамның өз күш – жігерін жұмсау нәтижесін сезінгенде ғана тиімді жұмыс істейді. Демек, жұмыс берушілер мен жалдамалы қызметкерлер арасында қалыптасқан жоспардағы ең бірінші мәселе – еңбекке ақы төлеу процесі. Мұнда нарықтық қатынастардың иесі – адамдар. Олардың арасында жалақы еңбегі бойынша қатаң түрде бөлінеді. Оның мөлшері тек қана қызметкердің дербес өнімділігіне ғана емес, сонымен бірге оны кім төлейтініне, өндірістік еңбекке ынталандырудың қандай жүйесі әзірленгеніне байланысты. Жұмыс беруші өз қызметкерлерінің еңбегіне ақы төлеуді басқарып отырады. Нарық жағдайында еңбекке ақы төлеудің ерекшелігі – жалақы мөлшерін келісімді тәсілмен белгілеу. Еңбек қатынастары тараптарына еңбекке ақы төлеуді еркін анықтау құқығын бере отырып, мемлекет бұрын қолданылған жалақы шегін шектеуден бас тартты, сонымен бірге заң жүзінде ең азын белгіледі, одан төмен жалақы түсірілмейді. Кәсіпорынның өзінің қызметкерлерімен қатынасы ұжымдық келісімшартпен реттеледі, ол бір жылдан үш жылға дейінгі мерзімге жасалады. Келісімшартты жасасу тәртібі «Ұжымдық келісімшарттар мен келісімдер жөніндегі» ҚР заңымен анықталады, мемлекет кәсіпорын мен қызметкерлер арасындағы еңбек қатынастарын заңдық актілермен реттейді 3. Бүгінгі қолданылып жүрген еңбекке ақы төлеу тетігі бұрынғыша еңбек өнімділігі сияқты сапалық көрсеткіштің артуына мүмкіндік жоқ. Жұмыс беруші келісімшарттың орындалуына жауап бермейді. Соңғы жылдары тамақ өнімдері, киім, тарифтер мен көрсетілетін қызметтердің өскелең бағасына қатысты еңбекке ақы Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 64 ~ төлеу күрт төмендеді. Жұмыс берушілер жасалған өнімдегі еңбекке ақы төлеу үлесін қысқарту үшін мемлекеттік бақылаудың жеткіліксіздігі мен көптеген кәсіподақтық ұйымдарының әрекетсіздігін пайдалануда. Жұмыс күші тауар ретінде қызмет етеді. Жаңа жағдайларда жұмыс беруші мен қызметкер арасында қатынастың ерекше түрде қатаң тәртібі орнайды. Атап айтқанда, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техникасына шығыс қысқаруда, жалақыны жүйелі және толық көлемде төлеу жасалмайды, ол кейбір жағдайларда заттай беру нысанына ие болуда. Жұмыс берушілер қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуді өсірмейді, дегенмен инфляцияның әрбір айналымы жалақыны құнсыздандырады әрі қызметкерлердің тіршілік деңгейін төмендетеді. Нарықтық қатынастардың даму нәтижесінде еңбек ресурстарының әлеуметтік-экономикалық мазмұны түбегейлі өзгереді. Қазіргі кезде еңбекке ақы төлеуде шындығында көңіл қоюды талап ететін кәсіпкерлік және салалық үйлесімсіздік бекіді. Бұл қызметкерлер мен жұмыс берушілер арасындағы жанжалға әкеледі. Қазір орташа 50-ден 80 мыңға дейінгі жалақыны қаржы қызметінде істейтін, кен өндіруші салалардағы, яғни ауыр өндірістік жағдайлардағы адамдар алады. Мұнда салалар арасындағы еңбекке ақы төлеудегі айырмашылық көрсетілген сипатта болады. Проблеманы жою тек еңбекке ақы төлеудің барлық жүйесін реформалау бойынша кешенді шараларды жүзеге асыру негізінде мүмкін. Республикада еңбекке ақы төлеу өзара шарт жүйесінің жағдайы тиісті деңгейде әлі қалыптаспағанын, оның себебі – еңбек қатынастары формасының артықшылығы мен ерекшеліктерін тәжірибеде тиімді пайдалану үшін қажетті жағдайлардың жоқтығын атап кеткен жөн. Еңбектің өзара шарт жүйесі өзінің қалыптасуы жүйесінде жүріп жатыр, сондықтан ол пысықтау мен жетілдіруді талап етеді. Еңбекке ақы төлеудің батыстық жүйесін механикалық біздің кәсіпорындар жағдайына тасымалдау орынсыз. Сөйтіп, кең нақты материалды зерделеу негізінде республика кәсіпорындарында нарықтық қатынастарды реттеу тетігінің ғылыми тұжырымдамасы ұсынылады. Бұл тетік бір мезгілде өз өнімдері мен қызметтерін өндіруші және тұтынушы, бәсекелес, салық төлеуші ретінде көрінеді. Үлгіні іске асыру кәсіпорынның ескірген қатынастарын өзгеруге, тауар өндірушілердің құқықтарын азайтудан құтылуға, өнімді өткізу бойынша негізсіз шектеулерді жоюға, тікелей байланыстарды кеңейтуге мүмкіндік береді 4. Әдебиеттер тізімі 1. Тулембаева А.Н., Бейжанова А.Т. Логистика. Оқулық. Алматы:ЖШС РПБК Дәуір, 2011.45-49 б. 2. Оқаев Қ.О. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. – Алматы,1994. 3. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. –Алматы, Санат, 1997. 4. Сейітқазиева А.М., Бекназарова А.Т. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік. Оқу құралы. Алматы.-Тұран, 2001. Резюме В статье указано, что новые условия хозяйствования, связанные с развитием рыночной экономики, потребовали значительного расширения самостоятельности и равноправия партнеров по договору, устранения излишней регламентации, повышение роли хозяйственного договора, перехода от административно- Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 65 ~ командных методов управления к экономическим, от централизованного распределения ресурсов к свободной продаже товаров. Summary In article it is specified that the new conditions of managing connected with development of market economy, demanded considerable expansion of independence and equality of partners in the contract, elimination of an excessive regulation, increase of a role of the economic contract, transition from administrative command methods of management to economic, from the centralized distribution of resources to free sale of goods. ӘОЖ 338.12 А. Кенжалиева Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті КӘСІПОРЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ РЕТТЕУДІҢ МӘНІ МЕН ТӘРТІБІ Аңдатпа Мақаланың авторы кәсіпорында шаруашылық байланыстардың экономикалық мәніне тоқталып, оны реттеудің мәні мен тәртібіне тоқталады. Түрлі кәсіпорындар арасында тиімді шаруашылық байланыстарын қалыптастыру тек ең маңызды проблема ғана емес, сонымен бірге ерекше күрделісі де болып табылатындығы сөз болады. Негізгі сөздер: шаруашылық байланыстар, кәсіпорындар, тұтынушылар, салалар, шаруашылық субъектілер, келісім-шарт Шаруашылық байланыстар – бұл нарықтың ерекше элементтері, олардың көмегімен, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажеттілігіне негізделіп олардың тиімділігі мен қаржы жағдайының артуына көмектесетін қызметтер көрсетіледі. Шаруашылық байланыстар күрделі нарықтық үдерістер бейнеленіп көрсетілетін ғылыми категориялар болып есептеледі. Түрлі кәсіпорындар арасында тиімді шаруашылық байланыстарын қалыптастыру тек ең маңызды проблема ғана емес, сонымен бірге ерекше күрделісі де болып табылады. Бұл берілген байланыстарды қалыптастырған кезде түлі сала кәсіпорындары мүдделерінің түйісуіне де байланысты. Әзірге нарық жағдайында энергетика, өнеркәсіп, дайындау, көлік және басқа салалар арасында шаруашылық байланыстар жеткілікті жасалып болмаған. Талдау көрсеткендей, мұнда көптеген кемшіліктер бар. Осы уақытқа дейін «шаруашылық байланыстар» категориясының жалпы қабылданған айқын тұжырымдамасы жоқ. Шаруашылық байланыстарды дамытудың принциптері, басымдықтары мен бағыттары жасалып болмаған, энергияны тасымалдаған кезде олардың табиғи кему нормасы жөніндегі мәселе де шешілмеген. Республиканың шаруашылық байланыстарындағы кемшіліктер көбінесе зиянды анықтаудың сенімді және анық әдісінің жоқтығымен шарттасылған 1. Осы уақытқа дейін шаруашылық байланыстар жүйесіндегі қауіп-қатерді талдау әдістемесі жасалған жоқ. Тұтынушылар шаруашылық байланыстардың тізбегінде өндірушілерге қандай да болмасын әсер ету мүмкіндігінен айырылғанын Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 66 ~ атап кеткен жөн. Қызмет ететін нарықтық механизм шаруашылық байланыстарының балансталған, тиімді қызмет етуін қамтамасыз етпейді. Кәсіпорынның өзара іс- қимылы нарықтық емес, монополиялық сипатта болады. Мұның барлығы республикадағы шаруашылық байланыстар жүйесінің әлсіреуіне әкелді. Шикізат қозғалысының барлық кезеңдерінде нарықтық келісушіліктің болмауынан біртұтас тізбекте өнімнің зор ысырабы байқалады. Жүзеге асырылатын нарықтық қайта құруларды теориялық қайта құруларға көтеріңкі талаптар қойылады. Шаруашылық байланыстардың пайда болуының негізі болып нарықтың түрлі салалары мен элементтері арасында еңбекті қоғамдық бөлісуі есептеледі. Басқаша айтқанда, шаруашылық байланыстарды белгілеу қажеттілігін қалыптасқан еңбек бөлісі мәжбүр етеді. Қоғамдық еңбек бөлісінің тереңдеуі және өнеркәсіптік өндірістің мамандандырылуының дамуымен әрбір нарық звеносының қызметі өнімді жеткізетін қатысушылардың қызметіне байланысты. Мұнда шаруашылық байланыстар тек өнім өндірісінде ғана емес, сонымен бірге нарықтық үдерістің барлық сатыларында активті түрде болады. Нарықтық байланыстардың шектелген бөлігін құрасыра отырып, шаруашылық байланыстар меншікті ішкі ұйымы болатын дербес тұтас жүйе құрайды. Шаруашылық байланыстарды тиімді басқару үшін біз, салалық тиістілігіне қарай, жеткізілімді ұйымдастыру нысаны, аймақтық белгісі, басқару субъектілері мен объектілерінің белгілері бойынша пайдалы жағынан әсер ету шаруашылық байланыстардың ғылыми негізделген жіктелімін ұсындық 2. Өзара байланысты үш бөліктен тұратын энергетика саласының өнеркәсіппен шаруашылық байланысының механизмі: ұйымдық, келісімшарттық және экономикалық нарық қажеттілігі мен халық сұранысы өзгерістері есебін, өндірушілер мен сатып алушылардың іс-қимылының келісушіліктерін қамтамасыз етуді және тауарларды өндіруде және өткізуде мүдделіліктерін қамтамасыз етуді қарастырады. Шаруашылық байланыстардың құрылымдық құрамдас бөліктері болып кәсіпорындардың өндіріс пен айналыс аясы арасында қалыптасқан толып жатқан нысандар, олардың салалары мен ішкі салалары көрінеді. Түрлі шаруашылық субъектілері болашақта өздерінің өндірістік қажеттіліктерін қанағаттандыруды көздей отырып, өнімді жеткізілімі бойынша шаруашылық байланыстарға шыға алады. Соңғылары байланыстарды орнатуда басты себеп болып табылып, өзіндік «түрткі» болды. Түрлі шаруашылық субъектілері өнімді жеткізу, өнім өндіру, тұтынушыларды қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етуде шаруашылық байланыстарға көшеді. Мұнда шаруашылық байланыстар объективті түрде тек өндірістік кешеннің өзінде емес, сонымен бірге нарықтық үдерістің барлық кезеңдерінде болады. Атап айтқанда шаруашылық байланыстар біртұтас нарықтық үдерістің жүзеге асырылуын шарттастырады. Сонымен қоса шаруашылық байланыстар нарықтық байланыстармен тығыз тоқайласады. Сөйтіп, нарықтық қайта құру кезеңінде шаруашылық байланыстардың маңызды элементтерінің бірі ретінде серпінді дамыды. Шаруашылық байланыстардың тиімді қызмет етуі дамыған тұтынушылар нарығынсыз мүмкін емес. 2003 ж. ақпанда ҚР Үкіметі «Сауда нарықтары қызметін ұйымдастыру ережелерін бекіту жөнінде» қаулы қабылдады, олар арқылы халық тұтынатын тауарлардың негізгі бөлігі іске асырылады. Бұл қаулы шаруашылық байланыстардың дамуына, тауар айналымы мен нарық мөлшерінің өсуіне жағдай жасады. Сонымен бірге мемлекеттің араласуын талап ететін мәселер әлі де болса қалып отыр: бұл сауда нарықтарының қызметін реттейтін нормативтік құқықтық Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 67 ~ актілердің болмауы, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қарым- қатынастардың реттелмеуі. Қазіргі кезде жалпы қабылданған «шаруашылық байланыстар» түсінігінің дәл анықтамасы жоқ екенін атап кеткен жөн. Мұндай байланыстарды түрлі шаруашылық субъектілерінің өнімді жеткізуде, тұтынушыларды қамтамасыз етуде, оларға тән функцияларды бұлжытпай орындаудағы қабілеттерін сипаттауға болады. Басқаша айтқанда, шаруашылық байланыстар өндіріс пен сауда саласының шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы қатынастар жүйесі болып табылады. Олар халықтың сұранысын қанағаттандыру мен пайда алуға бағытталған. Кез келген кәсіпорын өзінің қызметі барысында тұтынушылармен, жабдықтаушыларымен және әріптестерімен экономикалық және құқықтық қарым- қатынасқа түседі. Экономикалық әдебиеттерде мұндай өзара қарым-қатынас «шаруашылық байланыстар» деп аталады. Шаруашылық байланыстар кең ұғым және ол дайындаушылар, өндірушілер, тұтынушылар, өндірістік инфрақұрылым ұйымдары арасында өнімді жеткізіп беру үрдісінде оны сату мен сатып алу бойынша туындайтын экономикалық, ұйымдастырушылық, коммерциялық, құқықтық, әкімшіліктік, қаржылық және басқа да қарым-қатынастар жиынтығын құрайды. Өнеркәсіптің саудамен шаруашылық байланыстар жүйесі өнімді тұтынушы кәсіпорындармен, бірлестіктермен, фирмалармен, экономика салаларымен өзара әрекет ету формаларының, әдістерінің және тетіктерінің жиынтығын білдіреді 3. Шаруашылық байланыстар жүйесіне мыналар кіреді: - өнеркәсіп кәсіпорындары тапсырыстар мен өтініштерді басшылыққа ала отырып тауарды өндіру жоспарын жасарда сауда ұйымдарының қатысуы; - шаруашылық келісімдер жасау; - келісімдегі міндеттемелерді орындауды бақылау жасау; - экономикалық санкциялар қолдану; - тауар биржалары мен көтерме сауда жәрмеңкелеріне қатысу; - жеткізілген тауарлардың сапасын тексеру (сараптамадан өткізу); - ұтымды қаржылық өзара қарым-қатынас орнау және басқалар. Ұтымды шаруашылық байланыстар кәсіпорын экономикасының жоспарлы дамуына, сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдесуіне, тауардың уақытында жеткізілуіне және сатып алушылардың өндірістік өнімдермен қамтамасыз етілуіне ықпал етеді. Енді шаруашылық байланыстардың пайда болу факторларына тоқталайық. Шаруашылық байланыстардың пайда болуы, олардың жалпы саны мен күрделілігі көптеген факторлардың әсерінен туындайды. Солардың ішінде маңыздылары: - қоғамдық өндірістің көлемділігі және оның салалық құрылымының күрделілігі; - өнеркәсіптегі мамандандыру мен өндірістік кооперацияның (бірлестірудің) тереңдігі; - өндірілетін және тұтынылатын өнімнің ассортименті, көлемі мен сапасы. Шаруашылық байланыстар қалай пайда болды, олардың құрылымы мен ұйымдастырылуына қарай айналыс сферасындағы экономикалық көрсеткіштер байланысты болып келеді. Жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру мәселесінің күрделілігі сол елдегі жүз мыңдаған Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы № 1 (28), 2013 ~ 68 ~ кәсіпорындар мен ұйымдардың бір-бірімен өнімді сатып алу мен оны жеткізіп беруге байланысты іскерлік қарым-қатынас орнатуына қатысты болады. Әкімшіліктік-командалық басқару жүйесінде тауарды сатып алу бойынша шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру қатаң түрде мемлекеттік реттеу мен бақылауда болды. 1959 жылы өндірістік-техникалық өнімді сатып алу мен оны жеткізіп беру туралы және халық тұтынатын тауарды сатып алу мен оны жеткізіп беру туралы Бірыңғай Ереже бекіді. Бұл құжат кәсіпорындар мен ұйымдардың инициативасын шектеп, өз бетімен мәселелерді шешуге мүмкіндік бермеді. 1988 жылы өндірістік-техникалық өнімдер мен және халық тұтынатын тауарларды сатып алу мен оны жеткізіп беру туралы Ереже шықты, ол келісімге отырған тараптар шаруашылық байланыстар құрылымын, тауарлар ассортиментін, жеткізу мерзімі мен тәртібін, сапасы мен бағасы және т.б. мәселелерді өздері шешуіне мүмкіндік алды. Бірақ нарықтық қатынастардың орнығуына байланысьы бұл Ереже өз күшін жойды. Нарықтық экономика жағдайында жеткізуші кәсіпорындар мен тұтынушы кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстар өзара келісім бойынша реттеледі. Қазақстан Республикасында тауарларды сатып алу мен оны жеткізу бойынша коммерциялық қарым-қатынастарды реттеудегі негізгі құқықтық- нормативтік құжат ҚР Азаматтық кодекс болып табылады. Сонымен қатар жабдықтаушылар мен өнімді сатып алушылар арасындағы өзара шаруашылықтық қарым-қатынас аясы, басқа да коммерциялық қызмет сияқты белгілі бір деңгейдегі мемлекеттік реттеуді қажет етеді. Айталық, баға белгілеуде, өнім сапасына қойылатын талаптар бойынша, қолайсыз бәсекені жою мен монополистік қызметті тоқтату, салықтық жеңілдіктер тағайындау, отандық тауар өндірушіні ынталандыру, ішкі нарықты сапасыз және керек емес импорттық шетелдік өндіріс тауарларынан қорғау сияқты мәселелер бойынша заңдар, шешімдер қабылдау. Тікелей келісімдік байланыстар деп басқа коммерциялық делдалдардың қатысуынсыз тауарды жасаушылар мен сатып алушылар арасында келісімдік өзара қарым-қатынастарды айтады 4. Әдебиеттер тізімі 1. Тулембаева А.Н., Бейжанова А.Т. Логистика. Оқулық. Алматы:ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.45-49 б. 2. Оқаев Қ.О. Нарық жағдайындағы өнеркәсіптік кәсіпорын экономикасы. – Алматы,1994. 3. Қалдыбаев О., Темірбаев А. Кәсіпорын экономикасы. Оқу құралы. –Алматы, «Санат»,1997. 4. Сейітқазиева А.М., Бекназарова А.Т. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкершілік. Оқу құралы. Алматы.-Тұран, 2001. Резюме В статье указано, что формирования хозяйственных связей производственных предприятий с поставщиками сырья является неотъемлемой жүктеу/скачать 3,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|