1.Қазақстан аумағындағы мемлекеттер; (1-6) Амангелдиева
Ұлы Жібек жолының бағыттары
жүктеу/скачать 151,79 Kb.
|
DOC-20230105-WA0155.
- Бұл бет үшін навигация:
- 51.ҮІ-ХІІ ғғ Қазақстан жеріндегі әдебиет пен ғылымның дамуы.
| 50.Ұлы Жібек жолының бағыттары.
Қазақстан жеріндегі Ұлы Жібек жолының басты бағыттары Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы жүргізіліп 4 тармаққа бөлінді: 1.Батыстан шығысқа қарай жүру бөлігі. 2.Іле бағыты. 3.Еуропалық бағыт. 4.Орталық және Шығыс Қазақстан бағыты. Қытайдан бастау алып, Шығыс Түркістан арқылы Жетісуға, одан кейін Сырдария, Арал жағалауларымен (Хорезмнен Маңғыстауға, Жайық өзенінің төменгі ағысына, Еділдің және Донның жағалауларына) одан әрі батыс мемлекеттерге өтті. Осы бағытта батыс пен Шығысты жалғастыратын өзен Сырдария болды. Содан кейінгі екінші тармағы Шығыс Түркістаннан бастау алып, Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас Алатауының бойымен Жетісу арқылы өтіп, Шаш (Ташкент) қаласына өтті. 51.ҮІ-ХІІ ғғ Қазақстан жеріндегі әдебиет пен ғылымның дамуы. Археологиялық зерттеулер көрсеткендей, VI–IX ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде және Жетісудың оңтүстік-батыс аудандарында қалалық мәдениет дамыған. Мәселен, мысалы, Қытай жылнамалары VII ғасырдың басында. Бұл қала VI ғасырда Махмуд Қашқаридің айтуынша, Сайрам деп аталған. Қазір Сайрам Оңтүстік Қазақстан облысының ірі елді мекені болып табылады. Қазақстанның оңтүстігіндегі отырықшы мәдениеттің орталықтары Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ және т.б. қалалар болды. Осы кезеңде (VI–IX ғғ.) осы өңірлерде елеулі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды. Жартылай көшпелі малшылардың кедейленген топтары біртіндеп отырықшы өмір салтына көшіп, елді мекендер мен қалалардың тұрғындарына айналды. Қалалар әдетте 3 бөліктен тұрды: рабад, шахристан және цитадель. Орталықта (цитадельде) дворяндар, бай саудагерлер өмір сүрді. Екінші бөлімде (Шахристан) немесе қала маңында шағын саудагерлер мен қолөнершілер өмір сүрді. Қаланың үшінші бөлігінде (рабад) фермерлер, кедейлер өмір сүрді. Түркілердің V ғасырдан бастап металдарды балқыту процесімен таныс болғандығы туралы Жужан қағанының түркі қағанына қатысты сөздері: "Сен менің балқытатын құлымсың", - дейді. Жазбаша дереккөздер Талас алқабының қалаларында күміс пен мыстан жасалған бұйымдар жасалғанын көрсетеді. Шу, Іле таулары мен Қаратауда түсті металдар балқытылды. Мүсін. Түркі дәуірінде Қазақстанда мүсін өнері де кеңінен дамыды. Ежелгі түркі жазбаларында тас мүсіндер "балбал", ал Орхон жазбаларында "балбык"деп аталды. Кейін оларды "Кемпіртас" ("тас Кемпір") немесе "таскелиншек" ("тас жас") деп атай бастады. Мұндай тас мүсіндер Орталық Қазақстан мен Жетісуда жиі кездеседі. "Балбалдар" асыл адамдар мен әскери басшылардың жерленген жеріне орнатылды. "Күлтегиннің хаттары" жазба ескерткішінің авторы Йоллыг-тегин Білге-қағанға мүсін орнату туралы былай деп жазды: "қаған Әкеге мен балбық тұрғыздым". Бұдан Қазақстанда тас мүсіндердің мүсіндері көптеген Еуропа елдеріне қарағанда әлдеқайда ертерек пайда болғандығы байқалады. Жазу мәдениеті. Оңтүстік Сібір, Алтай және Қазақстан аумақтарын ежелгі түріктердің тайпалары мекендеген. Олар түркі тілінде сөйлеп, көне түркі жазуын қолданған. Ежелгі түркі әліпбиі 35 әріптен тұрды. Ол ежелгі руникалық (құпия, семантикалық) жазба Түркі жазуы болғандықтан, тайпалық таңбалар негізінде құрылды. Осы уақытқа дейін ежелгі түркі жазуы б.з. д. V ғасырда пайда болды деген пікірлер болған, бірақ олардың қателігі дәлелденген. Бұған Алматы және Павлодар облыстарының сақ қорғандарын қазу кезінде табылған түркі тіліндегі жазу үлгілері дәлел болып табылады. Бұл хаттар түркі жазуын құру уақытын кейінге қалдырып қана қоймай, сақ тайпаларының түркітілдес болғанын дәлелдейді. Осылайша, ежелгі түркі жазуы біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мыңжылдықтың ортасында Қазақстан аумағында пайда болды. Жалпы ежелгі түркі тілінде 200-ден астам ауызша әдеби ескерткіштер бар. VIII ғасырда жазудың дамуымен түріктерде жазбаша әдебиет пайда болды. Түркі әдебиетінің негізгі жазба ескерткіштері - "Күлтегін" және "Тонюкок" хаттары. Бұл тарихи дастандар (өлеңдер). Олар түркі қағанаты кезеңінде құрылды; ауызша әдебиет жанрларының элементтерін: мақал-мәтелдер мен жоктауды (қайтыс болғанына байланысты жылау) пайдалануға бай. VIII–IX ғасырлардағы әдебиеттерге "менің атам Қорқыт ата кітабы "және"Оғызнаме" поэмасы жатады. VIII ғасырда. олар ауыздан-ауызға, IX ғасырда берілді. "Менің атам Қорқыт ата кітабы" 12 эпостан тұрады. 12 дастан оғыз тайпаларының ертегілері мен аңыздарынан тұрады. Кітапта жастарға, тәрбиелік, моральдық-адамгершілік сипаттағы Қара сөздер бар. Ерте орта ғасырлардағы шығармалардың бірі - "Оғызнаме"поэмасы. Ол II ғасырдағы тарихи оқиғаларға байланысты пайда болды. VI ғасырда өлең парсы тіліне, ал IX ғасырда араб тіліне аударылды. Әйгілі парсы тарихшысы Рашид ад-Дин бірінші болып "Оғызнаманың" ескі нұсқасын XIII ғасырда жазды. Содан кейін, XVII ғасырда оны Әбілғазы хан толық жазып алған. Шығарманың негізгі идеясы-Отанды жаулап алушылардан қорғау үшін халықтық бірлікке шақыру. Түркілердің діни сенімдері. Түріктердің жерленген жерлерінен алынған заттар олардың кейінгі өмірге сенгендерін көрсетеді. Олардың сенімдерінің басты нысаны отқа табыну болды. Түріктер табиғат күштеріне және төрт мезгілге табынған. "Күлтегін" ескерткішінің келесі жолдарынан түркілердің көгілдір аспанды терең қастерлегенін көруге болады:" аспанда Тәңірі түрік Әли, Тәңірі Әлиге күш береді, Тәңірі Әлиге жомарттықпен береді " түріктер Умай ана құдайына сенді. Ол пешті қорғайды деп сенген. Шоқан Уәлиханов қазақтардың Умайға байланысты отқа табынуы туралы жазды. Түріктер де табынған көк бори (Қасқыр). Балалары мен жүйрік жылқыларын зұлым көзден және қасқырдың жүнінен, тырнақтарынан және тілінен жасалған түріктердің қасіретінен қорғау үшін тұмарлар (тұмарлар) жасалды. Қазақстанның оңтүстігінде, жетісте басқа да пұтқа табынушылық салт-дәстүрлер болған. Жазбаша дереккөздерге сүйенсек, Сырдария аймағында қошқар табынуы кең таралған. Ол зороастриялық фаунмен байланысты. Кейбір халықтарда Фаун-өрістер мен ормандардың құдайы, молшылық, бақыт, денсаулық беретін, зұлым рухтардан қорғайтын табындардың қамқоршысы. Оғыздар мен түрікмендерде қошқар культі кеңінен таралды. Оғыздар қошқарды ру мен тайпаның қамқоршысы ретінде құрметтеді. Олардан басқа, VIII ғасырдан бастап Ислам діні тарала бастады. Ислам дінінің таралуы арабтардың Орта Азия мен Қазақстанға басып кіру кезеңінде басталды. Қаған Мұса Боғра хан 960 жылы исламды Қараханидтердің мемлекеттік діні деп жариялады. Исламның негізгі орталықтары Сайрам (Испиджаб), Тараз, Отырар, Түркістан қалалары болды. Кейбір дереккөздерде мұсылман түріктері шаш (Ташкент) мен Фараб арасында көшіп жүргені айтылған. Араб тарихшысы әл-Макдиси Х ғасырда Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында салынған мешіттер туралы айтқан. Осылайша, Құрықтөбе, Баласағұн, Тараз және Отырар қалаларындағы мешіттердің қалдықтары қазылды. Кейінірек мешіттер Қыстаулар мен кенттерде де салына бастады. Мәселен, Отырардың оңтүстігінде Байылдыр қыстауына жақын жерде Жұма мешітінің қалдықтары табылып, зерттелді. Ислам ұстанымдарының нығаюын жерлеу рәсімдерінен де байқауға болады. Мұсылмандық рәсімге сәйкес, марқұмның басы Меккеге қарай қойылды, екі қолы кеудесіне бүктелді. Қабірге тұрмыстық заттарды қоюға тыйым салынды. Х ғасырдан бастап Оңтүстік Қазақстанда исламның таралуымен Сайрам, Отырар, Түркістан және басқа қалаларда медреселер (рухани училищелер) ашылып, ғылым мен білім кеңінен дамыды. Ғылым мен білім беруді дамыту. Бүкіл әлемге танымал болған Шығыс ғалымдарының алғашқысы араб жазуымен еңбек жазған Әбу Насыр Әл-Фараби болды. Әл-Фараби (870– 50 жж.) Фараб (Отырар) округіндегі Весидж қаласында дүниеге келген, онда қыпшақ тілінде білім алған. Араб Тілін Исфахан, Бағдад және Дамаскіде оқыды. Ол ғалым-философ, музыкант, прогрессивті ғылыми дүниетанымы бар математик болды. Әл-Фараби Аристотельден кейінгі "екінші мұғалім" атанды. Әбу Райхан әл-Бируни (973-1050) – энциклопедиялық ғалым, тарих, математика, география, медицина және астрономия бойынша 150-ден астам ғылыми еңбектердің авторы. Оның "Масуд каноны астрономия және жұлдыздар туралы", "өткен ұрпақ ескерткіші", "асыл тастар" атты ғылыми еңбектері бүгінгі күнге дейін ғылыми құндылығын жоғалтқан жоқ. Бируни Коперниктің ашылуынан 500 жыл бұрын геоцентрлік жүйені ғылыми тұрғыдан дәлелдеді және Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын-бүкіләлемдік тартылыс заңы. Махмуд Қашқари (1030-1090) - Толық аты-жөні Махмуд Хусейн ибн Мұхаммед Қашқари. Оның әкесі Қашқар қаласында дүниеге келген. Қашқарда бастауыш білім алғаннан кейін Махмуд Қашқари оны Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында жалғастырды. Араб тілін жетік меңгерген ол алған білімін туған халқының тілін үйренуге бағыттады. Махмуд Қашғари үш кітаптан тұратын әйгілі "Дивани лұғат ат-Түрік" ("түркі үстеулерінің сөздігі") еңбегін жазды. Белгілі орыс ғалымы А.Н. Кононов бұл кітапты жасау кезінде Махмуд Қашғари түркі тілін бүкіл әлемге дәріптеу және оның араб тілінен жаман емес екенін дәлелдеу мақсатын көздегенін жазды. Ал тағы бір түркітанушы ғалым Н. А. Баскаков Махмуд Қашғари түркі тілдерін салыстырмалы түрде зерттеуде зерттеушілер арасында ізашар болды деп мәлімдеді. Бұл жұмыста топонимдер, тарих, Этнография, түріктердің ауызша халық шығармашылығы туралы көптеген мәліметтер болды. Сондықтан бұл еңбек XI ғасырдағы түріктердің өмірі туралы бірегей бай нақты материал болып табылады. жүктеу/скачать 151,79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|