Оқушылардың белсенділік деңгейі бойынша оқыту әдістерінің жіктелуі (Е. Я. Голант) Осы жіктелуге сәйкес, оқыту әдістері оқушының оқу қызметіне қосылу дәрежесіне байланысты пассивті және белсенді болып бөлінеді. Пассивті әдістерге оқушылар тек тыңдайтын және қарайтын (әңгіме, дәріс, түсіндіру, экскурсия, демонстрация, бақылау) әдістер жатады. Белсенділерге – оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыратын әдістер (зертханалық әдіс, практикалық әдіс, кітаппен жұмыс).
Білім алу дереккөзі бойынша оқыту әдістерінің жіктелуі (Н. М. Верзилин, Е. И. Перовский, Д. О. Лордкипанидзе) Авторлардың пікірінше, үш білім дереккөзі бар: сөз, көрнекілік, тәжірибе. Тиісінше, сөз әдістерін (білім дереккөзі ауызша немесе баспа сөзі болып табылады); көрнекі әдістер (білім дереккөзі байқалатын заттар, құбылыстар, көрнекі құралдар болып табылады); тәжірибелік әдістер (білім және іс-әрекеттер орындау процесінде қалыптасады).
Сөздік әдістер оқыту әдістері жүйесінде орталық орын алады. Оларға әңгіме, түсіндіру, пікірталас, дәріс, кітаппен жұмыс жатады.
Осы жіктелудің екінші тобын оқу материалын меңгеру қолданылатын көрнекі құралдарға, схемаларға, кестелерге, суреттерге, модельдерге, аспаптарға, техникалық құралдарға айтарлықтай тәуелді болған кезде оқытудың көрнекі әдістері құрайды. Көрнекі әдістер шартты түрде екі топқа бөлінеді: демонстрация әдісі және иллюстрация әдісі.
Оқытудың тәжірибелек әдістері оқушылардың тәжірибелік қызметіне негізделген. Әдістердің бұл тобының басты мақсаты – тәжірибелік дағдыларды қалыптастыру. Тәжірибелік әдістерге жаттығулар, практикалық, зертханалық жұмыстар, дидактикалық ойын жатады.
1
Дәріс 7 Дене шынықтыру және спорт саласындағы педагогикалық үдерістің ұйымдастырылу жолдары.
Оқыту түрі – оқу үрдісіндегі ұйымдастыру тәсілдері мен өзара іс-әрекет тәсілдері.
Оқыту түрі дидактикалық категория ретінде оқу үдерісін ұйымдастырудың сыртқы жағын білдіреді. Ол оқытудың мақсаттарына, мазмұнына, әдістері мен құралдарына, материалдық жағдайларға, білім беру процесіне қатысушылардың құрамына және т.б. байланысты.
Оқыту түрлері әр түрлі негіздер бойынша бөлінеді: білім алушылар саны, оқу уақыты мен орны, оны жүзеге асыру тәртібі. Жеке, топтық, жаппай, ұжымдық, жұптық, аудиториялық және аудиториядан тыс, сынып және сыныптан тыс, мектеп және мектептен тыс оқыту түрлерін бөліп көрсетеді. Бұл бөлімше қатаң ғылыми жіктелу болып табылмайды, бірақ оқытудың әртүрлі формаларын бірнеше ретке келтіруге мүмкіндік береді.
Оқытудың жеке түрі оқытушының бір оқушымен өзара әрекеттесуін білдіреді.
Топтық оқыту түрінде оқушылар әртүрлі негізде құрылған топтарда жұмыс істейді.
Оқытудың жаппай түрі оқытушының барлық оқушылармен бірыңғай қарқынмен және жалпы міндеттермен бірден жұмысын болжайды.
Оқытудың ұжымдық түрі жаппай түрінен ерекшеленеді, оқушылар өзара іс-әрекет ерекшеліктері бар біртұтас ұжым ретінде қарастырылады.
Жұптық оқыту кезінде негізгі өзара әрекеттестік екі оқушы арасында орын алады.
Аудиториялық және аудиториядан тыс, сынып және сыныптан тыс, мектеп және мектептен тыс оқыту түрлері сабақ өткізу орнымен байланысты.
Оқытуды ұйымдастыру түрі – бұл оқыту үдерісінің жеке буынының конструкциясы, сабақтың белгілі бір түрі (сабақ, дәріс, семинар, экскурсия, факультативтік сабақ, емтихан және т.б.).
Оқытуды ұйымдастыру формаларын жіктеу әртүрлі негіздер бойынша ғалымдар жүргізеді.
Мысалы, В.И. Андреев оқытудың басым мақсаты бойынша элементтердің құрылымдық өзара әрекеттесуін негізге алады. Ол оқытуды ұйымдастырудың келесі түрлерін атап көрсетеді: кіріспе сабақ, білімді тереңдету бойынша сабақ, практикалық сабақ, білімді жүйелеу және жинақтау бойынша сабақ, білімді, шеберлікті және дағдыларды бақылау бойынша сабақ, сабақтардың аралас түрлері. В.А. Онищук оқытуды ұйымдастыру формаларын дидактикалық, тәжірибелік, еңбек, аралас деп бөледі. А. В. Хуторский оқытуды ұйымдастыру формаларын үш тобын бөледі: жеке сабақтар, ұжымдық-топтық сабақтар, жеке-ұжымдық сабақтар.
Жеке сабақтарға дайындық, тьютерлік, менторлық, гувернерлік, отбасылық оқыту, өзін-өзі оқыту жатады. Ұжымдық-топтық сабақтар, дәрістер, семинарлар, конференциялар, олимпиадалар, экскурсиялар, іскерлік ойындар кіреді. Жеке ұжымдық сабақтар – бұл шығармашылық апта, ғылыми апта, жобалар.
Оқыту түрлері серпінді пайда болады, дамиды, қоғамның, өндірістің, ғылымның даму деңгейіне байланысты біріншіден екіншісімен ауыстырылады. Әлемдік білім беру тәжірибесінің тарихы қандай да бір формаларға басымдық берілген оқытудың түрлі жүйелері белгілі.
Алғашқы қауымдық қоғамда тәжірибені бір адамнан екіншісіне, үлкендерден кішіге беру ретінде жеке оқыту жүйесі қалыптасты. Бұл жүйе антикалық уақытта, Орта ғасыр кезеңінде қолданылған, ал кейбір елдерде де кешірек кезеңдерде қолданылған. Оның мәні оқушылар, мұғалім немесе оқушы үйінде жеке шұғылданды. Алайда мұндай жолмен оқушылардың аз ғана санын оқытуға болады. Қоғамның дамуы сауатты адамдарды талап етті. Сондықтан жеке оқыту орнына оны ұйымдастырудың басқа түрлері келеді. Бірақ жеке оқыту қазіргі уақытқа дейін репетитордық, тьюторлық, менторлық, гувернерлік түрінде өзінің маңыздылығын сақтап қалды. Дайындық, әдетте, оқушының сынақтар мен емтихандарды тапсыруға дайындығымен байланысты. Тьюторлық және менторлық шетелде кеңінен таралған. Бұл оқыту түрлері оқушының нәтижелі білім беру қызметін қамтамасыз етуге қабілетті. Оқушының кеңесшісі, тәлімгер ретінде түсінілетін ментор, оқылатын пәннің мазмұнына жеке даралығын енгізеді, орындау кезінде көмек көрсетеді, өмірге бейімделуге көмектеседі.
Тьютор – оқушының ғылыми жетекшісі. Тьютердің функцияларын мұғалімдер оқушыларды конференцияларда, дөңгелек үстелдерде және басқа да ғылыми іс-шараларда сөйлеуге дайындау кезінде орындай алады.
Соңғы уақытта гувернерлік сияқты отбасылық оқыту түрлері қалпына келтірілуде.
Ғылыми білімнің дамуы мен адамдардың шеңберліктерінің білімге қол жетімділігінің кеңеюіне қарай жеке оқыту жүйесі жеке-топтық болып өзгерді. Жеке-топтық оқыту кезінде мұғалім балалардың тұтас тобымен айналысты, алайда оқу жұмысы бұрынғысынша жеке сипатқа ие болды. Мұғалім әртүрлі жастағы 10-15 баланы оқытты, олардың дайындық деңгейі әртүрлі болды. Ол әр оқушыдан өткен материалды кезекпен сұрады, сондай-ақ әрқайсысына жаңа оқу материалын түсіндіріп, жеке тапсырмалар берді. Соңғы оқушымен жұмысты аяқтады, тапсырманың орындалуын тексерді, жаңа материал жазып берді, тапсырма берді, мұғалімнің бағалауы бойынша оқушы ғылымды, қолөнерді немесе өнерді игере алмағанға дейін, әрбір оқушы үшін сабақтың басталуы мен аяқталуы, сондай-ақ оқу мерзімі да дараланды. Бұл оқушыларға жыл сайын және күннің кез келген уақытында мектепке келуге мүмкіндік берді.
Жеке-топтық оқыту белгілі бір өзгерістерге ұшырап, біздің күнге дейін сақталып қалды. Ауыл мектептері, әдетте, бастауыш мектептер бар, онда оқушылар саны аз. Бір сыныпта бірінші сынып бағдарламасы бойынша айналысатын 2-3 оқушы, екінші сынып бағдарламасы бойынша бірнеше адам болуы мүмкін.
Орта ғасырларда озық әлеуметтік-экономикалық дамуға негізделген білімді адамдардың қажеттілігінің өзектілігіне қарай білім беру неғұрлым жаппай болып келеді. Жастары бірдей балаларды топтарға іріктеу мүмкіндігі пайда болды. Бұл оқытудың классикалық жүйесінің пайда болуына әкелді. Бұл жүйе XV ғасырда Белоруссия мен Украинаның бауырлас мектептерінде пайда болды, ал теориялық негіздемені XVII ғасырда Яна Амос Коменскийдің "Ұлы дидактика"еңбектерінен алынды.
Бұл жүйе сынып деп аталады, себебі мұғалім құрамы бар және сынып деп аталатын белгілі бір жастағы оқушылар тобымен сабақ өткізеді. Оқу үрдісі қатаң белгіленген уақыт аралығында өткізіледі. Сабақтар бірте-бірте оқытудың сыныптық-оқу формасы келесі сипаттамаларға ие:
- шамамен бір жастағы және білім беру дайындығының деңгейі барлық оқу кезеңінде тұрақты құрам тобына біріктірілді;
- сынып бірыңғай оқу жоспары және бірыңғай оқу бағдарламалары бойынша оқиды;
- сабақ кестесіне енгізілген нақты оқу пәні бойынша сабақ оқу үдерісін ұйымдастырудың негізгі формасы болып табылады;
- сабақтың ұзақтығы гигиеналық нормаларды ескере отырып, білім беру мекемесінің жарғысымен реттеледі;
- сабақта оқушылардың жұмысын мұғалім басқарады.
Сыныптық-оқу жүйе бүкіл әлемде таралып, өзінің негізгі сипаттарында 400 жыл бойы өзгеріссіз қалады.
Алайда, XV ғ. аяғында оқытудың сыныптық-оқу жүйесі сынға ұшырады. Сыныптық-оқу жүйесін ауыстыратын оқытудың ұйымдастырушылық формаларын іздеу көбінесе білім алушыларды сандық қамту және оқу үдерісін басқару проблемаларымен байланысты болды.
Ағылшын дін қызметкері А. Белл және мұғалім Дж. Ланкастер. Жұмысшылар арасында қарапайым білімнің кең таралуына және мұғалімдерді оқыту мен даярлауға уақыттың тиімділігін сақтауға деген қажеттілік арасындағы қайшылықты шешуге ұмтылды.
Жаңа жүйе өзара оқыту белл-ланкастер жүйесінің атауын алды және бір мезгілде Үндістан мен Англияда қолданылды. Оның мәні: жастары үлкен оқушылар алдымен мұғалімнің басшылығымен материалдарды өздері зерттеді, содан кейін тиісті нұсқауларды алып, өздерінің кіші жолдастарын оқытып, нәтижесінде мұғалімдердің саны аз болған жағдайда балаларды жаппай оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Бірақ оқытудың сапасы жоғары емес, сондықтан белл-ланкастерлік жүйе кең таралған жоқ.
Ғалымдар сондай-ақ сабақтың кемшіліктерінен, атап айтқанда оның оқушыға бағытталуынан, мазмұнының біркелкілігі мен оқудың қарқынының орташалығынан, құрылымның өзгермейтіндігінен құтылуға көмектесетін оқытудың ұйымдастырушылық формаларын іздеу талпыныстарын қабылдады. Аталған кемшіліктер оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербестігінің дамуын тежейді.
1
Дәріс 8 Жеке тұлғаның дене шынықтырумен және спортпен шұғылдану барысында дамуы.
Дене тәрбиесі – тұлғаны жан – жақты үйлесімді қалыптастырып дамыту процесінің негізгі бір саласы. Себебі, дене тәрбиесі тұлға денесінің қалыпты жетілуінің, денсаулығының нығаюын қамтамасыз етуде, оларды еңбекке, отанды қорғауға дайындауда аса маңызды қызмет атқарады. «Дене тәрбиесі – адамның денсаулығын нығайтып, оңтайлы, қимыл – әрекеттерін қалыптастыратын адамгершілік қасиеттері мен ерік – жігері жетілдіретін негізгі тәрбие бағыттарының бірі. Дене тәрбиесі төзімділік, шыдамдылық, батылдық, табандылық қасиеттерді шыңдайды».
Дене тәрбиесінің көздейтін тағы бір мақсаты балалардың дене мәдениеті және спорт пен айналысу қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ояту, ынталандыру және дененің дамуы мен денсаулықты нығайтудың психо-физиологиялық негіздерін терең ұғынуларына, сонымен қатар ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық т.б. тәрбие салаларының дамуына да ықпал ету мүмкіншіліктеріне жағдай жасау, ұлттық ойындарды меңгеру, оның даму тарихы мен танысу, қазақ халқынан шыққан спорт шеберлері жөнінде мағлұматтар алу.
Осы бағытта дене тәрбиесі оқушылардың белсенді танымдық және дене, сонымен бірге денсаулықты шынықтыру әрекетін ұйымдастыруда көп жақты процесс. Сондықтан да дененің саулығы адамның кез келген әрекетпен нәтижелі айналысуына зор ықпал етеді, соның ішінде, әсіресе ақыл-ойдың дамуына әсері мол.
Ақыл-ойдың дамуы, рухани күштер мен қабілеттердің даму көп жағдайда адамның денсаулық жағдайымен, оның төзімділігімен, жүйке жүйесінің мықтылығымен айқындалатын болғандықтан, ол дене тәрбиесімен тығыз байланысты қарастырылады.
