Қоғамдық тарих және тарихи антропология

Кітап:
Дәріс:
Тарих ғылымының тарихы
XX ҒАСЫРДАҒЫ ТАРИХ: ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ДАҒДАРЫСТАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛАР
4
онжылдықтарда қалыптасқан тарихи ғылымның әдістемелік арсеналын жаңартудың қарқынды үрдісіне 
байланысты болды. ХХ ғасырдың ортасында тарихнаманы дамытудың негізгі және анықтаушы 
ерекшелігі - теориялық модельдермен және әлеуметтану ғылымдарының зерттеу әдістерімен байытылған 
аналитикалық пәнаралық тарих үшін қозғалыс. Ол тек қана гуманитарлық білім саласы ретінде қаралған 
дәстүрлі тарихқа қарсы болды. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысындағы осы кең ауқымды 
интеллектуалды қозғалыстың саласында қоғамның ішкі жағдайын, оның жеке топтарын және олардың 
арасындағы қарым-қатынастарын сипаттайтын әлеуметтану тұрғысынан тарихты түсіндіру міндеті 
жүктелген «жаңа әлеуметтік тарих» пайда болды.
Әлеуметтік тарихтың тарихи білімнің саласы ретінде маңызды ерекшелігі - қазіргі заманғы тарихнаманы 
дамытудағы түбегейлі өзгерістерге бейімделу қабілеті.
Онжылдықтар бойы «жаңа әлеуметтік тарихтың» даму логикасын анықтаған өзгермелілігі мен 
қабылдау қабілеті интегралдық объектісінің табиғатында бар тарихи, гуманитарлық, әлеуметтік-ғылыми 
тб. білімнің басқа салаларына толық ашықтықпен байланысты.
1960 жылдары - 1970 жылдардың басында әлеуметтік қатынастарды зерделеуге деген талпыныс
тарихи және социологиялық зерттеулер аясында көрінді, ал әлеуметтік тарихтың өзінің түсінігінде 
жалпы қоғамды зерттеуге бағытталған тұтастық идеалы басым болды. Осы жылдарда тарихи және 
салыстырмалы әлеуметтануға деген қызығушылық, сондай-ақ әлеуметтік үрдістерді (яғни, тарихи және 
әлеуметтанушылық көзқарастарды) зерттеудің тарихи, салыстырмалы-типологиялық және идеалды-
типтік әдістерін табысты біріктірген , тарих және әлеуметтануды екі түрлі пән ретінде емес, ғылыми 
қызығушылықтың екі саласы ретінде қарастырған Макс Вебердің мұрасына деген қызығушылық арта 
түседі. 1970 - 1980 жылдардың басында әлеуметтік тарих тұжырымдамасы айтарлықтай кеңейді: таптар, 
сословиелар және басқа да үлкен топтармен қатар ол әлеуметтік микроқұрылымдарды- отбасы, қауым, 
шіркеу, түрлі қоғамдар мен өнеркәсіпке дейінгі кезеңде танымал болған корпорацияларды зерттеу 
тақырыбына айналдырды. Қарапайым таптық тәсілге әлеуметтік қайшылықтарға, мемлекеттік саясатқа, 
дін мен шіркеудің рөліне және идеологияның әртүрлі нысандарына күрделірек түсінік беретін әлеуметтік 
құрылымдардың, аралық қабаттар мен страталардың күрделі бейнесі қарсы қойылды. Жағымды жағы 
классикалық факторлық талдаудан (монистикалық және плюралистік нұсқада) біртіндеп кету болды. 
Бастапқы нүкте қоғамның барлық интегралды организм ретінде көрінісі болды, онда барлық элементтер 
тарихи дамуды айқындайтын бір, тәуелсіз факторды табу және редукциялау мүмкіндігін жоятын тікелей 
және кері қатынастардың күрделі жүйесімен өзара әрекеттеседі.
Алайда, тұтастай алғанда, құрылымдар мен процестерді талдауды жеңілдететін әлеуметтік және ғылыми 
теориялар оны тарих субъектілерінің әрекеттерін зерттеумен байланыстыра алмады. Антропология және 
әлеуметтік психологиядан алынған көзқарастарды әлеуметтік тарихына кірістіру іздеуге жаңа бағыт берді, 
сонымен қатар, 1970-ші жылдардың ортасында -1980-ші жылдарда мәдени антропология пәнаралық 
өзара әрекеттестіктің сахнасына шықты. Соның басымдылығы күшейе бастаған әсерімен әлеуметтік 
тарихшылардың қызығушылықтары объективті құрылымдар мен мәдениетті зерттеу үрдістерінен 
мәдениетті оның антропологиялық түсіндермесінен зерттеуге , яғни өткен дәуірдегі адамдардың күнделікті 
сана-сезімінің нақты мазмұнына, жалпы және тұрақты психикалық бейнелер мен символдық жүйелерге, 
әдет-ғұрыптар мен құндылықтарға, психологиялық көзқарастарға, қабылдау стереотиптеріне және мінез-
құлық үлгілеріне ауысады. 
1970-1980 жылдардағы ақыл-ойдың тарихын сынау , шын мәнінде, оны әлеуметтік тарихқа айналдыруға 
бағытталған болатын. Бұл өмірдің қарапайым жағдайлары мен оларды түсіну жолдары арасындағы 
диалектикалық өзара қарым-қатынастарды тану арқылы көрініс тапты. Осы адамзат қоғамдастығына 
тән әлем бейнесін қалпына келтіру , әлеуметтік топтың мүшелері мінез-құлқында басшылыққа алатын 
идеялар мен құндылықтар әлеуметтік жүйені талдаудың ажырамас құрамдас бөлігі , әлеуметтік ортаны 
әрекеттерді талдаумен байланыстырушы маңызды құрамдас бөлік ретінде қабылданды.
Өткендегі адамдардың әлеуметтік-мәдени стереотиптері туралы жанама болса да, сенімді ақпараттарды 
іздестіру барысында әлеуметтік тарихшылар антропологтардың нақты әдістерін және когнитивті 
амалдарын белсенді түрде қолдана бастады (өмір тарихы мен отбасылық тарихтың немесе ру тарихының 
әдістемесі, эпизодты, оқиғаны талдау әдісі және т.б.). Қазіргі заман тарихнамасында әлеуметтанушылық 
төңкерілістен кейін антропологиялық төңкеріліс орын алды: пәнаралық өзара әрекеттесудің негізгі бағыты 
тарихи антропологияның жазықтығына ауыстырылды. Антропологиялық бағдар антропологияның негізгі 
міндеттерін - белгілі бір әлеуметтік топ мүшелерінің субъективті ойлау әлемдерін түсіну және кез-келген 
адам әрекетін негіздейтін идеялар мен тұжырымдар жүйесін түсіндіруді әлеуметтік тарихқа шамалап 

5
Кітап:
Дәріс:
Тарих ғылымының тарихы
XX ҒАСЫРДАҒЫ ТАРИХ: ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ДАҒДАРЫСТАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛАР
қарау барысында байқалды.
1970-1980 жылдар жеке және ұжымдық мінез-құлықты және сананы зерттеуде шынайы серпіліс жасаған 
жекелеген әлеуметтік-тарихи зерттеулердің шарықтау шегіне жеткен кезеңі болды. Тарихи процестің 
адами өлшемін анықтауға бағытталған зерттеудің өзекті мәселесін түбегейлі өзгерту тұжырымдамалық 
аппарат пен зерттеу әдістерін түбегейлі жаңартуды талап етті және адам санасын әлеуметтік өмірдің 
ажырамас бөлігі ретінде өз пәніне қосатын әлеуметтік тарихтың жаңа парадигмасының қалыптасуына
алып келді.
Сонымен қатар, социалистік құрылым тарихының ең белсенді жақтаушылары мен теоретиктары және 
тарихи антропологияның жақтаушылары арасында қарама-қайшылықтар пайда болды. Екінші тараптың 
қолдаушылары мен теоретиктары әлеуметтік-құрылымдық тарих өкілдерін тарихтың гуманистік жағын 
елемеуде айыптап, қарапайым адамға бет бұруға шақырды.
Бастаманы біртіндеп антропологиялық тарих немесе тарихи антропология біртіндеп өз қолына алып 
, өз кезегінде, адамның сана-сезімінде барлық тарихи шындықты синтездеу міндетін қойып, жаңа 
тарихнамадағы соңғы шындық пен бөлінбейтін үстемдікті талап етті.
Антропологиялық тарих біртіндеп олардың қоғамдық иерархиядағы орындарына қарамастан, барлық 
әлеуметтік таптар мен топтардың мінез-құлқын,әдет-ғұрыптарын, құндылықтарын, идеяларын, наным-
сенімдерін өз пәніне қосты. Әлеуметтік қоғамның мәдени дәстүрінің негізінде бар адам әрекеттерінің
барлық түрлерінің терең бағдарламасын қайта құрудың жаңа міндетін зерттеу жобасына енгізу әлеуметтік 
тарихтағы антропологиялық көзқарастың сөзсіз жетістігі болды. Антропологиялық бағыт әлеуметтік 
тарихтың жаңа деңгейге жету жолын аша түсті.
1980 жылдары әлеуметтік тарих «жаңа тарих ғылымы» бойынша нақты зерттеулердің жетекші саласы 
болды: пәнаралық тарихнамадағы жаңа бағыттардың көбісі оның саласында әрекеттесіп жатты. Тарихи 
өзіндік сананы қалыптастыруды қажет еткен халықтық жаппай қоғамдық қозғалыстардың дамуы және
«тарихсыз» немесе «тарихтан тығылған » , қанаушылық , зорлы-зомбылық құрбаны болған халықтардың 
өткеніне қызығушылық кей пәндер тобының пайда болуына себеп болды. Әлеуметтік тарихты байытуда 
және оның тақырыбын қайта анықтауда шешуші рөл атқарған халық тарихы үшін қозғалыс «жаңа 
жұмысшы тарихы», «әйел тарихы», «шаруалық зерттеулер» (негізінен Азия, Африка, Латын Америкасы 
елдері тарихы бойынша) және басқа да субдисциплиналардың пайда болуына алып келді. Сонымен қатар, 
зерттеу әдістерімен біріктірілген «жергілікті» және «ауызша» тарих қалыптасты.
Жаңа субдисциплиндардың қалыптасуы барысында кей параметрлерде әлеуметтік тақырыптың 
«қолшатырымен» жабылған зерттеу нысандары мен мазмұнының әртүрлілігі өсті. Сонымен қатар, 
пәнаралық тарихтың жаңа бағыттарының көпшілігі өзара іргелес аумақтарды басып алып , әлеуметтік 
тарихтың кең ауқымын қамтыды және сонымен бірге іргелес гуманитарлық және әлеуметтік пәндерге 
де көпірлер тастады. Бірақ, барынша бөлшектелген жаңа пәнаралық объектілерді зерттеу барысында 
алынған мәліметтерді жалпылау үшін теориялық тұрғыдан дамыған негіз болмағандықтан , күтілетін 
синтездің келешегі айқын емес болды.
1970-шы жылдардың - 1980-жылдардың басындағы талқылауларда әлеуметтік тарихтың мазмұны мен 
пәнін анықтауда түрлі үрдістер пайда болды. Әлеуметтік тарихтың мәртебесі мен тақырыбы туралы қазіргі 
заманға сай пікірталастарға сәйкес, ол бір жағынан тарихи өткеннің белгілі бір аймағы туралы тарихи 
білімнің белгілі бір саласы ретінде, ал екінші жағынан, пәнаралық негізде қалыптасқан тарихи ғылымның 
өзіндік, жетекші нысаны ретінде қызмет етті.
1980-жылдарда өткеннің әртүрлі құбылыстарын, құрылымдарын және аспектілерін ұлттық, аймақтық, 
континентальдық немесе дүниежүзілік тарихқа дәйекті, біртұтас таныстыру үшін ғылыми талдаудың 
тепе-тең емес нәтижелерін біріктіру туралы мәселе пайда болды.
1980-жылдардың ортасында талқылау барысында әлеуметтік тарихтын ерекше мәртебесіне көп көңіл 
бөлініп, оның өкілдері тарих пәндері жүйесінде әлеуметтік тарихтың интегративтік функциясын ерекше 
атап өтеді.
Әртүрлі елдердегі әлеуметтік тарихтың дамуы, бір жағынан, ұлттық тарихнамалардағы әртүрлі 
дәстүрлердің қатынасу ерекшеліктерін, ал екінші жағынан, оның дамуына ықпал ететін сыртқы 
факторлардың ерекшелігін көрсететін ерекшеліктерге ие болды.
Әлеуметтік антропология әдістерін және қарастырылатын мәселелерін бейімдеу Ұлыбританиядағы 
«жаңа әлеуметтік тарихтың» дамыуында маңызды рөл атқарды. Тарихтану мен әлеуметтік антропологияның 
байланысы, негізінен, екі пәннің өзара әрекеттесуіне үлес қосқан , нақтылап айтқанда, «теориялық 
артта қалған» тарихнаманы заманауи әлемнен тысқары түрлі этникалық қоғамдастықтарды далалық 

Кітап:
Дәріс:
Тарих ғылымының тарихы
XX ҒАСЫРДАҒЫ ТАРИХ: ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ДАҒДАРЫСТАР ЖӘНЕ РЕВОЛЮЦИЯЛАР
6
зерттеулерде шыңдалған тұжырымдамалар мен әдістермен жабдықтауға атсалысқан жетекші әлеуметтік 
антропологтардың күш-жігерімен байланысты болды.

жүктеу/скачать 0,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: