3 (25) • 2012 1 Караганды 2012

3 (25) • 2012
181
қажетті  фазасы  ретіндегі  бөлу  аяқталған  күйде
бейнеленеді. Өз еңбегі үшін ақшалай сыйақы ала-
тын  туристік  фирманың  қызметкерлерінде  ту-
ристік  өнім  саны  мен  сапасын  арттыруға  деген,
өнімді  тұтынушылардың  сұраныстарына  сәйкес
өндіруге  деген  материалдық  қызығушылық  пен
ынта  пайда  болады.
Туризм қызметтеріне деген сұраныстың сұра-
ныс  өкілдерінің  (туристер)  белгілі  алғышартта-
рымен  байланысты  екенін  көрсетеді:  туристік
қажеттіліктері  бар  және  саяхатқа  шығуға  деген
ықыласы  бар  адамдар;  сұраныстары  мәртебелі
турларға,  әмбебап  саяхаттарға,  жоғары  деңгей-
дегі  туристік  қызметтерге  (ыңғайлылық,  қызмет
көрсетуші  персоналдың  ерекше  назар  аударуы,
жеке  гид-аудармашы  мен  автокөлікті ұсыну)  ба-
ғытталған  төлемқабілеттілігі  жоғары  адамдар;
сатып алушылық  тәртіптері  бар  адамдар.
Қазақстан  Республикасындағы  туризм  қыз-
меттеріне деген сұраныс 2007 жылы 2005 жылмен
салыстырғанда  20%  өскен  [1].
Туристік нарық субъектілердің, яғни туристік
өнімді өндірушілер мен тұтынушылар болып та-
былатын  заңды  және  жеке  тұлғалардың  болуы-
мен  сипатталады.
Турист - бұл  туризм  қызметтерін сатып  алу-
шы. Оның  сатып алушылық тәртібі белгілі түрде
жарнамаға  әрекет  етуге  мәжбүрлейтін  барлық
табиғи,  психологиялық,  әлеуметтік және өзге  де
себептермен анықталады. Бұл туристік нарықтың
тиімді қызмет ету  үшін аса  маңызды фактор.  Ол
туристік  нарықты  жекелеген секторларға  бөлуді,
талап  етеді.  Аталмыш  жекелеген  секторларды
талдау туризм қызметтеріне ұсыныс  пен сұраны-
стың оптималды үйлесуіне қол жеткізуде аса ма-
ңызды  болып табылады [2]. Туризм мен туристік
нарықты  дамытудың  үлкен  экономикалық  мәні
бар,  себебі  жалпы  экономикалық  мәселелерді
шешуге жәрдемдеседі. Туризмнің дамуы, сондай-
ақ  шаруашылық  етудің  барлық  салаларының
қарқынды  дамуын  талап  етеді.
Кез-келген  ел  экономикасына  қатысты  ту-
ристік  нарық  екі  циклдылықпен  сипатталады.
Бұл  жоғары дамыған  туристік  нарықтың  мемле-
кеттің  баюына  әкеліп,  ал  жетілмеген  және  әлсіз
дамыған  туристік  нарықтың  белгілі  елдің  ке-
дейлігін  сипаттайтынына  әкелетінінен  байқала-
ды.
Туризмнің  дамушы  экономикасы  турис-
тердің  барлық  қажеттіліктерін  қанағаттандыру
мүмкіндіктеріне  ие  болмайды.  Туристік  ресур-
стардың  үлкен  көлемде  болуы туризмнің  айтар-
лықтай  күрделі  де көп түрлі  материалды-техни-
калық  базасын  құруды  болжайды.  Туристік  ин-
дустриядан  экономикалық  қайтарымдылықтың
артуы  барысында  табыстың  бір  бөлігі  жаңа  ту-
ристік қажеттіліктерді қанағаттандыру  үшін  қол-
данылса, ал  қалған бөлігі өнеркәсіпті қоса  алған-
да  экономиканың  өзге  салаларын  дамытуға  ба-
ғытталуы  мүмкін.
Туризмді  бір жақты  ғана  дамытуға  болмай-
ды.  Оның жылдам көтерілуі үшін  ел экономика-
сының  барлық  салаларының  үйлесімді  дамып,
олардың экономикалық белсенділіктерінің артуы
талап  етіледі.
Туристік нарықта туристік айналымды құрай
отырып,  біріне бірі  қарсы  жүретін  туристік өнім
мен  ақша  ағынының  үздіксіз  қозғалысы  жүзеге
асады.
Туристік  айналым - бұл турист пен туристік
фирма арасында туындайтын және туризм даму-
ына қатысты туристік өнімнің, инвестициялардың
ағындары қозғалысының бағыттарын, туристік іс-
әрекеттен түсетін  табыстың бюджетке келіп  түсу
қозғалысын  көрсететін  экономикалық  және
құқықтық  (азаматтық-құқықтық)  қатынастар
жүйесі.
Туристік  нарық пен  онымен  байланысты  ту-
ристік индустрия кәсіпорындарының қызмет етуі
туристік  өнімге  сұраныстың  шұғыл  маусымдық
ауытқуына байланысты болады. "Маусым" түсінігі
туристік  бизнестің  курорттық  секторында  туын-
даған  және жергіліктің  жыл  уақыты  немесе кли-
маттық  ерекшелігімен  байланысты  болды,  ал
олар  сәйкесінше  аталмыш  дестинациялар  мен
олардың қызметтеріне сұранысты анықтады. Кей-
іннен  маусымдылық  мәселесі  өзге  туристік  дес-
тинацияларға  қатысты  қолданылатын  болды.
Ал,  маусымдылық  дегеніміз  бірқатар  жыл-
дар  бойы  қандай  да  бір  көрсеткіштің  ішкі  жыл-
дық артуы немесе кемуімен сипатталатын қандай
да  бір  құбылыстың  ішкі  жылдық  қарқынының
тұрақты  заңдылығы  болып  табылады  [3].  Ту-
ризмнің  өндірістік-қызмет  көрсетуші  процесі
маусымдық  ауытқулардан  тәуелді  болып  табы-
лады.
Туризмдегі маусымдылықты  талдау туристік
ағынның  қалыптасуына  табиғи-климаттық  жағ-
дайлардың ықпалын анықтауға, туристік маусым-
ның  ұзақтығын  анықтауға,  уризмдегі  маусымды-
лыққа  ықпал  ететін  факторларды  айқындауға,
аймақ пен туристік фирма  деңгейіндегі  маусым-
дылықтың  экономикалық  салдарларын  анық-
тауға,  туристерге  қызмет  көрсетуде  маусымдық
теңсіздікті төмендету бойынша шаралар кешенін
өңдеуге  мүмкіндік  береді.
Туризмдегі  маусымдылық  келесі  белгілер-
мен  сипатталады:
-  туристік  ағынның  максималды  интен-
сивтілік кезеңі басты туристік  маусым деп  атала-
ды;
-  туристік  аймақ,  туристік  фирма  туризм
түрлерінің  дамуына  байланысты  бір  немесе
бірнеше  туристік маусымдарға ие  бола  алады;
-  туристік  қатынаста дамыған  елдер,  аймақ-
тар,  орталықтар  мен  фирмалар  неғұрлым  ұзақ
басты  туристік  маусымға  ие  болады, ал туристік
ағынның  интенсивтілігі  айқын  бейнеленген  мау-
сымдық  теңсіздікке  ие болмайды,  яғни туристік
ұсыныстың  орта  деңгейдегі  дамуына  тән  айтар-
лықтай маусымдық  ауытқуларға  ие  болмайды;
-  туризмдегі  маусымдық  ауытқулар  ту-
ризмнің уақыт бойынша алуан түрлері бойынша
әр түрлі болып келеді.
Туризмдегі маусымдылық  келесі кестеде  бе-
рілгендей  бірқатар  факторлармен  анықталады:

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
182
Табиғи-климаттық 
туризмнің  спорттық,  сауықтыру,  танымдық 
және  өзге  де  түрлерін  дамыту  үшін  ерекше 
игіліктердің саны мен сапасы 
Экономикалық 
тауарлар 
мен 
қызметтерді 
тұтыну 
құрылымы,  ұсыныс  арқылы  төлемқабілетті 
сұранысты қалыптастыру 
Әлеуметтік 
бос уақыттың болуы 
Демографиялық 
жас  аралық  құрамы  бойынша  және  өзге  де 
белгілер  бойынша  дифференциацияланған 
сұраныс 
Психологиялық 
дәстүрлер, сән, еліктеу 
Материалды - 
техникалық 
орналастыру,  тамақтандыру,  тасымалдау, 
мәдени-сауықтыру 
қызмет 
көрсету 
желілерінің дамуы 
Технологиялық 
сапалы  қызметтерді  ұсынудағы  кешенді 
тәсілдеме 
 
Маусымдық  ауытқулардың  жоғарыда  ата-
лған  барлық  факторларын  алғашқы  және  қай-
талама  деп  жіктеуге  болады.  Алғашқыларға
табиғи-климаттық  жағдайлардың  ықпалымен
қалыптасатын  факторлар  жатқызылса,  ал  қай-
таламаларға    қалғанның  барлығы  жатқызыла-
ды.
Сәйкесінше,  туризмдегі  сұраныстың  мау-
сымдық  теңеспеуіне  ықпал  етудің  нақты
мүмкіндігі  бар.  Туризмдегі  маусымдылық  ту-
ристік  индустрия  қызметкерлері  жұмысбасты-
лықтарының  маусымдылық  сипатына  әкеледі.
Бұл  өзінің  артықшылықтары  мен  кемшіліктер-
іне ие болады.
Бір  жағынан,  туризм  жұмыс  уақытының
теңсіз бөлінуін тудырады (туристік маусымдағы
уақытынан  артық  жұмыс  атқару  және  маусым
аралығында  жеткілікті  жұмыстың  болмауы)
және оның салдары ретінде толық емес жұмыс-
пен  қамтылған  жұмыскерлердің  айтарлықтай
үлес  салмағы  мен  кадрлардың  тұрақсыздығы
туындайды.
Екінші жағынан, туризмнің маусымдылығы
жұмыс  орындарының  көп  салалы  сипатын  ын-
таландырады,  яғни  бір  жұмыскер  маусымдық
ерекшеліктерге  байланысты  түрлі  қызметтерге
атқарады.
Сондай-ақ,  маусымдық  жұмыс  қосымша
табыс көзі ретінде халықтың көптеген категори-
ялары  үшін  тиімді  болып  келеді.
Туризмнің  маусымдылығы  туристік  инду-
стриядағы  жұмыскерлер  жұмысбастылығының
құрылымына  ықпал  етеді, оның  мынадай ерек-
шеліктері  бар:
- толық емес жұмысбастылықтың айтарлық-
тай  үлес  салмағы;
- жұмысбастылық көлемі мен еңбек жүкте-
месінің  маусымдық  ауытқуы;
-  білікті  персоналдың  төменгі  үлес  сал-
мағы;
-  кәсіби  өсімнің  шектелген  мүмкіндіктері;
- әйел  адамдар еңбегінің айтарлықтай үлес
салмағы.
Қазіргі  таңда  экономикалық  дамыған  ел-
дердің туристік нарықтарында сұранысқа қаты-
сты ұсыныстың белсенді дамуы есебінен туризм
қызметтеріндегі маусымдық теңсіздіктің  төмен-
деу  қарқыны  байқалуда.
Мысалы,  Франция,  Италия,  Швейцария
және Австрия, шамамен бірдей туристік ресур-
старға  ие  бола  отырып  сәйкесінше  су  және  тау
туризмі  дамуының  классикалық  мысалын
білдіреді.  Үйлеспелі  туризмді  айтарлықтай  ба-
сымды  дамыта  отырып,  Франция  мен  Швейца-
рия  басты  туристік  маусым  уақытындағы  ту-
ристік  ағындар  интенсивтілігін  төмендету  есе-
бінен  емес, керісінше  оны  ұзарту есебінен  мау-
сымдық  теңсіздікті салыстырмалы түрде тұрақ-
тандырды.  Осының  нәтижесінде  шілде-тамыз
айларында  қызмет  көрсетілген  туристер  саны
Францияда  28%-ды,  Италияда  -  40%-ды,  Швей-
царияда - 37%, Австрияда - 45%-ды құрады, бұл,
өз  кезегінде,  туризм  қызметтерінің  дәстүрлі
және дәстүрлі емес түрлерін үйлестіру арқылы
маусымдық  ауытқуларды  бәсеңдетудің  мысалы
болып  табылады.
Басты  туристік  маусымды  ұзарту  туристік
фирма  жұмысының  тиімділігіне  күшті  ықпал
етеді,  себебі,  біріншіден,  материалды-техника-
лық  база  жүктемесін  азайту  немесе  "консерва-
ция"  туристік  фирманың  негізгі  іс-әрекетіндегі
тікелей  шығындардың  болуына  әкеледі;  екінш-
іден, халық  жұмыспен неғұрлым  толық қамты-
лып,  жұмыссыздық  жойылады;  үшіншіден,
көлік,  тамақтану,  коммуналды-тұрмыстық  ша-
руашылық  сияқты  өзге  де  салалардың  негізгі
қорларын 
пайдалану 
деңгейі 
артады;
төртіншіден, маусымдық ауытқуларды бәсеңде-
ту  табиғи  ресурстардың  неғұрлым  тиімді  пай-
даланылуына  әкеледі.
Туризмнің  жүзеге  асырылған  қызмет-
терінің  көлемі  айқын  сипатталған  маусымдық
сипатқа  ие  болады,  ол  көптеген  факторлармен
байланысты  болып келеді  (жыл мезгілі, демалу
кезеңі,  каникулдар).  Сондықтан  туристік  фир-
маның  көрсетілген  қызметтерін  талдау  мен

3 (25) • 2012
183
жоспарлау процесінде орташа  жылдық  көрсет-
кіштерден  жекелеген  айлар  көрсеткіштерінің
ауытқу  заңдылықтарын  ескеру  қажет.
Осындай  есептеулер  маусымдылық  коэф-
фициенттерінің негізінде жүзеге асырылады, ал
олар  бүкіл  есептік  кезеңде  көрсетілген  қызмет-
тердің  орташа  айлық  көлеміне  қатысты  бірқа-
тар  жылдардағы  орташа  айлық  деңгейлердің
пайыздық  қатынасы  ретінде  есептеледі.
Экономикалық  талдау  тәжірибесінде  мау-
сымдылық  коэффициентін  есептудің  түрлі
әдістері қолданылады: қарапайым орташа, ана-
литикалық  теңестіру,  салыстырмалы  сандар,
жылжымалы орташа, У. Персонс әдісі.
Олардың  ішіндегі  неғұрлым  жеңілі  -  қара-
пайым  орташа  әдісі  болып  табылады.  Ол  қыз-
мет  көрсету  көлемінің  ішкі  жылдық  өзгеруі
белгілі деңгей шамасында ауытқу барысындағы
жағдайлардағы  маусымдық  ауытқуларды  есеп-
теу  үшін  қолданылады.
Жекелеген айларға қатысты туризм қызмет-
тері  көлемінің  ішкі  жылдық  қарқынының  кез-
дейсоқ  заңдылықтарын  емес,  тұрақты  заңды-
лықтарын  айқындау  үшін  есептеулер  бірнеше
жылдар  үшін  жүргізілуі  керек  (кем  дегенде
соңғы үш жыл).
Туризмнің  көрсетілген  қызметтерінің
көлемі  өзгеруге  бейім  болғандықтан,  маусым-
дылықты  есептеуді  аналитикалық  теңестіру
әдісімен  жүргізген  жөн.
Пайдаланған  әдебиеттер:
1.   Қазақстан  Республикасы  Статистика
агенттігі  2007  жылғы  Қазақстан  туризмі,  Аста-
на,  2008.
2.  Чудновский  А.Д.  Управление  индустри-
ей туризма: учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2006.
3.  Организация  туризма:  учебное  пособие/
под  ред.  д.э.н.,  профессора  А.П.Дуровича,
Минск: ООО "Новое знание", 2006.
A.D. Maussymbayeva
2nd year Master of economical sciences
of Karaganda economic university by Kazpotrebsouz
PROBLEMS OF AUDIT REGULATION IN THE
REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
The period of market reforms in the Republic of
Kazakhstan has identified  the  need for independent
audits  of  the  financial  and  economic  activity  of
economic  entities.  This  is  explained  that  the
government  interference  in  the  activities  of
individual  organizations  is  limited  by  the  market
conditions  and  the  real  competition.  At  the  same
time,  the owners  of  the  enterprises  themselves -  the
shareholders  or  partners  who  are  interested  in  the
financial performance  of  organization  and  accuracy
of  accounting  and  reporting  -  just  far  away  from
the process  of  management.  Organizations  that fail
audits  increase the  risk  of  economic  crimes.  In  this
situation,  professional  control  called  the  guarantor
of  the  reliability  of  financial  reporting  framework
and  on  this  basis  will  allow  users  to  make  correct
decisions.
In  modern  conditions  due  to  global  integration
processes  in  the  economy,  audit  framework  needs
further study and  improvement.  There  is  an  urgent
need for an effective legal and regulatory framework,
institutional  regulatory  audits  and  improve  the
methodology  of the  audit.
Legislative  regulation  of  the  audit  in
Kazakhstan  began  in  the  Soviet  period,  when  in
1989-1993 attempted  to  enact  legislation  on auditing
in the USSR. In 1989, the Audit Office of the Ministry
of  Finance  of  the  Kazakh  Soviet  Socialist  Republic
was  established  self-supporting  audit  team,  then
based  on  it,  in  1990  the  government  organized  the
first  audit  firm  "Self-supporting  audit  center",  in
1992, converted to an independent shareholder audit
company  "Kazakhstanaudit"  [  1,  p.42].  Definitions
of  Audit  and  objectives  underlying  the  founding
documents  "Kazakhstanaudit"  reflected  in  the  first
law "On Auditing in Kazakhstan"  dated  18  October
1993.  In  accordance  with  the  Act  of  1993  "audit  is
verification  of  financial  statements,  accounting
source  documents  and  other  information  about  the
financial  -  economic  activity  of  business  entities  in
order  to  determine  the  reliability  of  their  financial
reporting,  accounting,  its  completeness  and
compliance  with  applicable  laws  and  regulations"
[2]. This definition does not reflect the essence of the
audit,  in  particular,  do  not  characterize  it  as  an
independent  and  objective  verification.  Audit
activities,  under  the  Act,  was  not  licensed,  auditors
got a qualification certificate  to practice as an  audit
activities  for  only  5  years,  and  the  rights  and
responsibilities  of  auditors  and  audited  entities
were  completely  restricted.  The  Act  itself  wore
formal  nature  without  having  precise  norms  of
regulation  and  absence  of  liability  of  auditors  and
audited  entity  conditions/
Later changes in all spheres of public life led to
the adoption in 1998 of the New Law "On Auditing",
which  defined  the  basic  provisions  regulating
auditing. In particular, the new law defines the audit
as  the  revision  to  express  an  independent  opinion
on  the  financial  statements  and  other  information
relating  to  the  financial  reporting,  in  accordance
with  the  laws  of  the  Republic  of  Kazakhstan  [3].
There was the first appearance of auditing principles
and  auditing  standards,  which  significantly  set
changes in  the  regulation  of the audit  industry,  and
directly  prescribed  types  of  enterprises  subject  to
mandatory  audit.  The  law  establishes  the
competence  of  three  parties: the  government, audit

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
184
firms  and  audited  entities.  It  changed  the
requirements  for  qualification  of  "auditor".  The
licensing  became  the  necessary  condition  for  the
right to  do audit activity. This is due to the  fact that
in  connection  with  the  specifics  of  auditing  and
confidentiality  of  firm  information,  there  is  a  need
to  limit  access  of  incompetent  organizations  to  the
audit services market. Therefore the audit is directly
regulated  by the Law "On licensing"  and  the  Act  of
the  Republic  of  Kazakhstan  Government  "On
approval  of  the  licensing  and  qualification
requirements  for  Auditing"  №  601  dated  July  17,
2007.
Particularly  the  topical  issue  to  the  audit
became  the  audit  insurance,  which  arises  from  the
insufficient  development  of  the  insurance  industry
of  Kazakhstan. In accordance with  the Article  22 of
the  Law "On  Auditing"  audit  firms  are  required  to
conclude  a  contract  of  civil  liability  insurance  for
the  obligations  arising  from  the  infliction  of
property  damage  to  third  parties  in  the
implementation  of  the  audit.  For  purposes  of
insurance  audit  activity,  there  is  accepted  Law "On
mandatory  insurance  of civil  liability of audit  firms
in the Republic of Kazakhstan " № 440-II dated June
13,  2003.  However,  the  law  is  not  considering  the
required  minimum  amount  of  insurance  coverage,
and  the  possible  extent  of civil  liability  of  auditors
is  not  determined. Directly  civil liability  of auditors
is regulated by the Civil Code, criminal liability - by
the  Criminal  Code,  administrative  responsibility  -
by  the  Code  of  Administrative  Offences.
Thus, under Article 4 of the Law "On normative
legal  acts" on  March 24, 1998 the legal regulation  of
audit  activity  can  be  represented  by  the  following
hierarchy  (Figure 1):
 
 
The Constitution of the Republic of 
Kazakhstan 
Codes 
of the Republic of 
Kazakhstan 
The Code of Administrative Offences 
The Criminal Code of the Republic of Kazakhstan 
The Civil Code of the Republic of Kazakhstan 
The laws of the Republic of 
Kazakhstan and the Decrees of 
President which have the force of 
law 
The Law "On Auditing" 
The Law "On Banks and Banking" 
The Law "On Noncommercial Organizations" 
The  Law  "On  State  Regulation  and  Supervision  of 
Financial Market and Financial Organizations" 
The Law "On mandatory insurance of civil liability of 
audit firms' 
The Law "On Licensing" 
The Law "On Joint Stock Companies" 
The Law "On Insurance" 
Regulatory Acts of the 
Government of the Republic of 
Kazakhstan 
On  approval  of  rules  for  licensing  and  qualification 
requirements for auditing 
On  approval  of  the  list,  form  and  frequency  of 
reporting  and  auditing  professional  organizations,  as  well  as 
forms of information on insurance of civil liability of the audit 
firm 
Normative legal decrees of 
Kazakhstan Ministers and 
decrees of the Central 
government 
Order  of  the  Minister  of  Finance  of  the  Republic  of 
Kazakhstan  "On  Approval  of  the  issuance  of  certificates  of 
attendance training auditors" 
Order  of  the  Minister  of  Finance  of  the  Republic  of 
Kazakhstan "On approval of the qualification requirements for 
audit firms to carry out statutory audit" 
Order  of  the  Minister  of  Finance  of  the  Republic  of 
Kazakhstan  "On  Approval  of  the  formation  and  activities  of 
Qualifying board certification auditor candidates" 
Order  of  the  Minister  of  Finance  of  the  Republic  of 
Kazakhstan  "On  approval  of  rules  for  certification  of 
candidates for the auditors' 
Statute 
of 
professional 
auditing  organizations,  internal 
guidelines, rules 
Figure 1. The hierarchy of legal acts regulating 
auditing activities in Kazakhstan * 
* composed by the author by using Law "On normative 
legal acts" [4] 
Important  role  in  the  regulation  of  audit
activity  in  Kazakhstan  play  International
Standards on Auditing (ISA). Law  of the Republic
of  Kazakhstan  "On  Auditing"  on  November  20,
1998  found  that  the  audit  is  carried  out  in
Kazakhstan  in  accordance  with  International
Standards  on  Auditing  as  stated  by  the  law,  as
published  in  the  public  and  Russian  language
organization  with  written  permission  for  their
official  publication  in  the  Republic  of  Kazakhstan

жүктеу/скачать 5,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: