3 І. Психиканыѕ пайда болуы, дамуы жјне негізгі ерекшеліктері
Психиканыѕ негізгі ерекшеліктері
жүктеу/скачать 88,57 Kb.
|
| 1.2.Психиканыѕ негізгі ерекшеліктері.
Психикалыќ бейнелеудіѕ ґзіндік сипаты, еѕ алдымен, жїйке жїйесініѕ ќызметіне байланысты тўр, ал екіншіден, мўндай бейнелеу адам санасында ґз таѕбасын, ізін ќалдырып отырады, сґйтіп адамныѕ жан дїниесініѕ сырына айналады. Психика – адам миында бейнеленетін таѕба, јсер. Адам кїнделікті іс-јрекетінде маќсатты істерін жїзеге асыру їшін сыртќы ортаныѕ жаєдайына бейімделіп, табиєатќа ыќпал етеді, оны маќсат - мїдделеріне лайыќтап ќайта жасайды. Адамныѕ мўндай белсенді јрекеттері, еѕбектенуі оныѕ ґз табиєатына, психикасын дамытуєа ќолайлы жаєдай тудырады. Адам ґзі ґмір сїріп отырєан ортамен тыєыз байланыста болып, белгілі заѕдылыќтар бойынша дамиды, сыртќы жаєдайлардыѕ јсеріне бейімделіп ќана ќоймай, оны саналы тїрде ґзгертеді. Сґйтіп, ґз ыќпалына баєындырады, сырттан алынатын сан алуан хабарларды ќалыптасќан іс- тјжірибемен салыстырады. Неніѕ пайдалы екенін, неніѕ зиянды екенін, ой жїгіртіп сараптайды жјне саналы тїрде ой ќорытады. Адамныѕ психикалыќ ќўбылыстарда бейнеленуі - адам миында ќалай бейнеленгендігіне байланысты. Бўл јркімніѕ ґмір тјжірбиесіне, білім дјрежесіне сјйкес бўл ерекшелік тїрліше болып отырады. Болмыс пен шындыктыѕ ќаншалыќты дўрыс бейнеленгендігі адамныѕ ќоєамдыќ-тарихи тјжірибесімен байланысты. Адам ґзініѕ ґмір тјжірибесіне сїйене отырып, бейнеленген ўєымды, єылыми маєлўматтарды, мїддесін шындыќќа жанастырады, олардыѕ аќиќаттыєын дјлелдеуге елеулі ќадам жасайды. Табиєат пен ќоєамныѕ барлыќ ќўбылыстары сияќты психика да їнемі даму їстінде болады. Бўл - табиєи заѕдылыќ. Психиканыѕ пайда болуы єылыми кґзќарастарєа сјйкес материяныѕ ўзаќ дјуірлер бойы эволюциялыќ дамуымен бірлікте ќарастырылады. Материя табиєатты зерттеу јр ќилы ќозєалыс тїрлерімен ўштастырылады. Ќозєалыс – материяныѕ ґмір сїру тјсілі, оныѕ негізгі ќасиеті. Ќозєалыс – материя ішінде даму процестері жїріп жатады. Ќозєалыссыз материя жоќ. Бїкіл јлем заттары, јлемніѕ ґзі де мјѕгілік ќозєалыста болады, їнемі ґзгеріп, дамып отырады. Жанды материяныѕ белгілі бір даму сатысында психика пайда болады. Бейнелеудіѕ жаѕаша тїрі туады. Ал материяныѕ биологиялыќ дамуы тіршіліктіѕ пайда болуымен байланысты. Эволюциялыќ даму нјтижесінде тірі организмдер сыртќы жаєдайлардыѕ јсеріне тітіркеніп, бейнелеудіѕ кґптеген тїрлері келіп шыєады. Тітіркену – барлыќ ґсімдіктер мен жјндіктер дїниесіне тјн. Тітіркену – тірі организмдегі биологиялыќ мјні бар сыртќы јсерге жауап беретін биотоктыќ ќасиет. Мўндай тітіркену ќарапайым бір клеткалы организмдер- амебаларда болады. Жјндіктер дїниесінде кездесетін тітіркенудіѕ жаѕа тїрі – сезімталдыќ – тірі организмніѕ сыртќы јсерінен тітіркеніп, тіршілік етуге бейімделуі. Мўндай сезімталдыќ сигнал ќызметін атќарады. Жануарлар психикасында инстинкт (соќыр сезім ) јрекеттер мен даєдылар ќалыптасады. Жануарлар психикасы дамыєан сайын, оларда интелектік мінез пайда болады. Интелектік мінез – жануарлардыѕ сыртќы ортаєа бейімделуі єана емес, олардыѕ сол орта јсерін ќабылдап, јрќилы јрекет ќимыл кґрсетеді. Ал адам ґзініѕ саналы јрекеті арќылы ґмір сїрген ортасына бейімдеп ќана ќоймай, оны ґзгертеді. Эволюциялыќ дамуда психиканыѕ бір орында тўрмайтындыєы оныѕ ґсіп, дамып отыратындыєы єылымєа ертеден-аќ белгілі болєан. Оныѕ сан алуан сапалы ґзгеріс нјтижесінде пайда болєанын жаратылыстану єылымдарыныѕ мјліметтеріне сїйене отырып тїсіндіреді. Дарвинніѕ эволюциялыќ теориясы кґп жаѕалыќпен ќатар, осы мјселені аныќтап шешуге жаѕа тўжырымдар енгізді. Дегенмен, бўл теория жалпы дамудыѕ сонымен бірге психикалыќ дамудыѕ ќалай ґсетіндігін, ескініѕ жоєалып, жаѕаныѕ пайда болу проблемаларын шеше алмауы. Эволюциялыќ теорияда психиканыѕ ґсіп даму жґнінде, ґсіп даму, жай єана кґбею немесе азаюды ќайталаумен єана пара-пар деп тїсіндіреді. Еѕ јдепті пайда болган сараптар, бастапќы ќалпын ґзгертпей кґбейіп, ўлєайып не болмаса азайып, кішіриіп отырады. Оларда сапалар пайда болып, кґп ґзгерістерге ўшырамай, сол кїйінде ќўрып отырады, сґйтіп олардыѕ орныѕа жаѕа белгілер, ќасиеттер сапалар пайда болады. Даму-сапалыќ емес, жалєыз єана сапалыќ даму. Ескі сапалар ќўрып, олардыѕ орнына жаѕа сапалар пайда болмайды. Даму – бір ќалыпты, біркелкі жайбіраќат ќана дамып отырады. Даму процесінде революциялыќ жолєа орын жоќ, даму - эволюциялыќ жолмен жїреді. Эволюциялыќ теорияныѕ мўндай ќате кґзќарасыныѕ нјтижесінен бір санада ўшырайтын фактілерді ешбір ґзгертпей басќа салаларєа кґшіруге болады деген жалєан ўєым туады. Яєни, дамудыѕ тґменгі сатысында пайда болєан ќаситтерді техникалыќ тїрде дамудыѕ жоєарєы сатысына кґшіруге болады. Мысалы, тґменгі сатыдаєы тўрєан хайуанаттардыѕ психикалыќ јрекетін адамєа немесе адамдікін хайуанаттарєа кґшіруге, тїсінуге болады деп тїсінуге болады. Мўны антроморфизмдік жол дейміз. Сонымен Дарвинніѕ эволюциялыќ теориясы жалпы даму мјселесін, јсіресе психиканыѕ ґсіп дамуын, кґзќарасын аша алмады дейміз.Мўны тек диалектикалыќ материализм философиясы дўрыс жауап берді. Диалектикалыќ материализм кґзќарасы бойынша даму дегеніміз жай єана ґсу емес, ол даму кезінде ескі салалар ґзгеріп, жойылып, олардыѕ орнына жаѕа салалар пайда болды. Даму бірќалыпты жайбіраќат ґсіп отырмайды, ґзгеріске секірмелі тїрде ґсіп дамиды, сандыќ ґзгеріс сапалыќќа айналады. Оларда бір ќалыпта тўрмай, јрдайым бўрынєыдан да жаѕа сапалардыѕ пайда болуына дайындыќ жасап, оєан негіз болады. Олай болса даму процесініѕ тґменгі сатысында тўрєан жјндіктердіѕ ќылыќтарын, жоєарєы сатыдаєы хайуанаттардыѕ ќылыќтарына теѕеуге, кейіѕгілердіѕ ќылыќтарын дамудыѕ еѕ жоєарєы сатысында тўрєан адамдардыѕ ќылыќтарымен салыстыруєа болмайды. Олардын арасынан сан жаєынан емес, сапа жаєынан да айырмашылыќтар бар.Психиканыѕ дамуына жалєыз сыртќы даму, сыртќы ґзгеріс єана емес, психиканыѕ ґзініѕ мазмўныѕдаєы ішкі сапалыќ дамуымен де байланысты. Психиканыѕ мазмўны јсер етуші болмыс мазмўнына байланысты, соларєа тјуелді. Біраќ, психика ґзіѕдік јсер етіп, белсенді болса, сыртќы дїние сјулесі ретінде, ґзінше сол дїниеге јсер ете алса, міне, осы жаєдайда єана ґсіп, дами алады. Психика- жїйке саласыныѕ ќасиеті. Тірі жјндіктерге психика пайда болу їшін оларда туысынан биологиялыќ жаєдайлар болу керек. Ал, психикалыќ ол тек биологиялыќ негіздердіѕ нјтижесі єана емес, сыртќы дїние- бўл биологиялыќ негіздерге, яєни жїйке саласына јсер еткен жаєдайда єана психика пайда болып, ґсіп дамиды. Егер жалєыз єана биологиялыќ жаєдай болєанымен, оєан сыртќы дїние јсер етпесе, психика пайда болмайды. Психика – сыртќы дїниеніѕ сјулесі. Хайуанаттарєа сыртќы дїние, адамєа –тарихи јлеуметтік жаєдайлар адамныѕ биологиялыќ негіздеріне јсер етеді, психиканыѕ дамуын меѕгеріп, басќарып отырады. Даму процестерінде жјѕдіктердіѕ жїйке саласы, сезім мїшелері пайда болады, ол кїрделенеді. Ал адамда осы даму процесінде психиканыѕ еѕ айрыќша сапасы - сана пайда болады. Дїниедегі физикалыќ, яєни химиялыќ ќоздырєыштар жјндіктердіѕ организміне јсер етіп, олардыѕ бўлшыќ еттерін ширатып, босаусытып отырады. Жјндік еріксізден –еріксіз ґз ќалауынсыз ќимылдайды, јрекет етеді. Жак Лебтіѕ зерттеуілерінде тґменгі сатыда тўрєан жјндіктердіѕ жјне ќўрт - ќўмырсќалардыѕ јрекеттері сыртќы ќоздырєыштардыѕ јрекеттерінен тјн болатын физикалыќ- химиялыќ процестермен басќарылып отыратыны аныќталєан. Мысалы, кїнніѕ сјулесі тїскен жаќќа кїн ґзініѕ басын бўрады, кейбір гїлдердіѕ ашылуын, ал, жјндіктердіѕ јсер етуші заттарєа ќарай жылжуын тропизм јрекеттері деуге болады. Біраќ, Лебтіѕ тјжірбиелері ќаншалыќты ќызыќты болєанымен, олар тґменгі сатыда тўрєан жјѕдіктердіѕ кїрделі ќылыќтарын дўрыс тїсіндіре алмайды. Американыѕ биолог єалымдары инфузориялармен тјжірбие жїргізіп, Лебтіѕ теориясыныѕ дўрыс еместігін кґрсетті. Олардыѕ айтуынша жануарлар инфозурлыќ јсер етуші заттарєа ќарай жылжудан басќа да, ґздігінен де јрекет етеді деп кґрсетті. Жак Лебтіѕ ґз зерттеуінде суєа инфузориялыќ электр тогын жібереді де, соєан ќарай жылжып отырады деген ќаєидасын американдыќтар жјндіктер јрекетініѕ бјрі тїгелімен физикалыќ-химиялыќ ќоздырєыштардыѕ јсеріне баєынып, ґздігінен ешбір јрекет атќара алмайды деуі ќате тїсінік.Ќоздырєыштардыѕ сипатына ќарай тропизмніѕ бірнеше тїрін ажыратуєа болады, фототропизм –жарыќтыѕ јсерінен пайда болатын тропизм , гемотропизм –кїн сјулесініѕ јсерінен пайда болатын тропизм, гемуатропизм –электр јсерінен пайда болатын тропизм, термотропизм- температураныѕ ґзгеруінен пайда болатын тропизм. Егер химия јсер етуші заттарєа ќарай беттелсе –оны беттелу тропизм деп, ал егер ќимыл јсер етуші заттан кейін ќайтса –оны шегіну тропизмі деп атайды. Жак Лебтіѕ тропизм туралы теориясы –механистік теория. Ол адамныѕ ќылыєынан психологияны алып тастап, оны физикалыќ –химиялыќ процестермен єана тїсіндірмекші болды. Леб хайуанаттардыѕ соќыр сезімдерін физикалыќ - химиялыќ процестері арќылы тїсіндіруге болатын тропизмге, адам ќылыќтарын хайуанаттардыѕ соќыр сезімді ќылыќтарына теѕеді, сґйтіп, адамныѕ да ќылыќтарын физикалыќ- химиялыќ јрекеттермен тїсіндіргісі келді. Бўл теория бойынша адам белсенді тїрде ґздігінен јрекет ете алмайды, адам ќылыќтары сыртќы дїниедегі заттардыѕ јсерініѕ ыќпалында болады, сол заттар адамныѕ јрекеттерін басќарып отырады деген пікірде болды[6.60-63б]. Психика органикалыќ материяныѕ барлыєында бола беретін ќасиет емес. Ол ґсімдіктер дїниесінде жоќ. Психика материяныѕ жоєарєы формаларыныѕ, жанды материяныѕ ќаситі.Тірі материяныѕ тґменгі тїрлері ќарапайым организмдер тітіркенушілік (сыртќы јсерлерге жауап бере алушылыќ), ал жоєарєы тїрлері сезгіштік заттардыѕ ќасиетіне бейнелей алу ќасиеті тјн. Сезгіштік- психиканыѕ еѕ бастапќы белгісі. Бўл организмніѕ сыртќы ортаны тїсіну ќабілеті. Тїйсік орталыќ нерв жїйесі бар барлыќ жануарларда жјне адамдарда кездесетін ќарапайым психикалыќ ќўбылыс. Психикалыќ јрекеттіѕ дамуы нерв жїйесініѕ дамуымен шарттас. Ал, нерв жїйесі ќўрылысыныѕ кїрделене тїсуі психиканыѕ кїрделене тїсуіне, оныѕ жоєарєы формаларыныѕ пайда болуыѕа жаєдай туєызєан. Идеалистер сананыѕ екінші материяныѕ бейнесі екенін мойындаєысы келмейді. Олардыѕ ойынша, адам санасында объективті дїниеде кездеспейтін, ќате, жалєан ойлар, мјселен, тїрлі жын-сайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ўєымдар болады. Сонда объективті дїниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардыѕ бейнесі ќайдан пайда болады, ол неніѕ бейнесі деп кїдік айтады. Осыдан кейін идеалистер сананыѕ ќўдіретін айтпаќ болмаќ. Ал, енді оларды діни адамдар ґздігінше ойлап шыєарєан делік дейді јлгі идеалистер, сґйтіп, олар бўл мысалдан да ойдыѕ, сананыѕ ґмір бейнесі емес, тек мидыѕ ґзінен шыќќан деу керек деген ќорытынды шыєарды. Бўєан не жауап ќайтару керек? Јрине, жаѕаєы ґмірде жоќ: «о дїние», «пері», «дию» сияќты ўєымдарды діндар адамдар ойлап шыєарєаны рас. Біраќ ол ойлар жоќтан пайда болєан демейміз, белгілі бір ќўбылыстарєа еліктеу, мидыѕ соларды ойша ќўрастыруы арќылы пайда болєан. Сондыќтан да ќай халыќта болмасын, жын да, сайтан да, басќалар да негізінде тек адам, жан-жануарлар бейнесінде елестетіледі. Мјселен, шайтанды кґптеген халыќтар мїйізі, саќалы, тўяќтары бар, ўзын ќўйрыќты ешкі тектес, адамєа зиянды рухани ќўбылыс етіп суреттейді. Ґмірде мїлде жоќ, болмаєан, ойєа келмеген ќўбылыстардыѕ бейнесін адам ешќашан ойдан шыєарєан емес. Тіпті техникалыќ жаѕалыќтарды да адам табиєатта бар нјрселерге еліктеп жасайды. Сондыќтан жаѕаєы айтќан діни ўєымдарда да не жаќсы адамдардыѕ немесе жаман адамдардыѕ мінез-ќўлыќтары бейнеленеді, негізсіз ой туындамайды. Мўныѕ бјрі сананыѕ тікелей мидан емес, ми арќылы объективтік дїниеден бейнеленіп алынатын материалдыќ заттар мен ќўбылыстардыѕ кґшірмесі, туындысы екенін байќатады. Сонымен ќатар сана мисыз ґмір сїре алмайды, ал біздіѕ тїсініктерімізге јсер ететін - сыртќы дїние. Сол јсерлер орталыќ жїйке жїйелері арќылы адам миына жетеді. Ми оларды ќорытады, шешім жасайды. Јрине, адам ми арќылы ойлайды, біраќ оныѕ мјні сыртќы дїниеде, соны бейнелеуінде. Ми – еѕ алдымен объективті аќиќатты дјл, былайша айтќанда, сыртќы дїниені дўрыс бейнелейтін орган. Біраќ сана мен объективті аќиќат ешќашан да мейлінше дјлме-дјл болмайды. Сана – оныѕ идеалдыќ бейнесі. Мўны Гегель де мойындаєан. Бўл – дјлдік пен айырмашалыќ диалектикасы. Сананыѕ мјнінде білім жатыр. Ал оны туєызатын танымдыќ ізденіс. Сана – материядан мїлде ґзгеше сапа, рухани ќўбылыс. Одан соѕ сана, бір жаєынан, жинаќталєан білім, ал екінші жаєынан – таным процесі. Сана јрќашанда белгілі бір ќоєамдыќ даму дјрежесіне сјйкес келеді. Ол їлкен шыєармашылыќ процесс. Ґйткені, сана объективті дїниеніѕ механикалыќ бейнесі емес. Сана тек негізгі принцип бойынша шыєу кґзі жаєынан, бейнеленуі тўрєысынан єана ґмірден туындайды. Біраќ сана объективті ґмірдіѕ жўпыны, бейнесі емес. Мјселен, санада ерік, ой толєау, јсірелеу, талдау, топтау, болжау, шыєармашылыќ сияќты ќўбылыстар бар. Олардыѕ объективті дїниеде дјлме-дјл баламасы болмауы да мїмкін. Сана тек бейнелеу емес, ол сонымен ќатар белгілі бір ќатынас. Бейнелеу жануарларда да бар. Біраќ оларда ќатынас жоќ. Сана арќылы адам дїниені бейнелеп ќана ќоймайды. Ол оєан јсер етеді, ойдан ґрнек ќўрайды, оны ґзгертеді. Адам миында ќобалжу мен арнаєа тїсу, елендеу мен басылу, ќызыєу мен жирену диалектикасы ўдайы тынымсыз жїріп жатады. Адам санасы объективті дїниеніѕ айна бетіндегідей механикалыќ бейнесі емес. Танымдыќ процесс кезінде оєан толып жатќан басќа да жаєдайлар (оныѕ кґргендері, білгендері, естігендері, тїйгендері) јсер етеді. Сондыќтан бір нјрсені кґріп тўрып, адам толып жатќан ойєа шомылады, ойын сан-саќќа жїгіртеді. Сґйтіп, объективті дїние санаєа тїрткі болады. Біраќ адам объективті ґмірді шын да, жалєан да, дўрыс та, бўрыс та бейнелейді. Олай болса сол дјлдікті шыєармашылыќ тўрєыдан тїсіну ќажет. Таным процесінде эмоцияныѕ орны ерекше. Эмоциясыз ешбір дїниені тануєа талпыныс, ізденіс, таѕырќау болмаќ емес. Онсыз єылымда, ґнерде жаѕалыќтар болмайды. Айналадаєы ќўбылыстарды тез байќап, ерекшеліктеріне таѕдану, таѕырќай білу, їѕіліп ќарап, бір нјрсеге ўќсату, оймен салыстыру – осылардыѕ бјрі танымныѕ бастамасы, кґзі. Ал адамда психика да бар. Адам ўйќыєа кеткенде тїс кґреді. Ол – сананы ќўбылысы емес, психикалыќ процесс. Оны сана билей алмайды. Јрине, кґргендік тїстер де болады. Оныѕ себептері басќа. Айталыќ, кґптеген уаќыт ойлап, шешуін таба алмай ќиналып жїрген кейбір жаєдайлардыѕ шешуін, немесе басќа бір ойланып, уайымдап, толєанєан істіѕ аќырєы нјтижесін адам тїсінде кґруі де мїмкін. Біраќ осыдан келіп тїс саналы болады екен деген тїсінік тумауєа тиіс. Јлгі психикалыќ ќўбылыстардыѕ ґзіндік себептері бар. Ал адам тек тїсінде єана емес, ояу кезінде де кґптеген їйреншікті, јдеттегі істерді ойланбай-аќ жасай береді. Айталыќ, музыкалыќ аспаптардыѕ пернелерін ойланбай-аќ дјл басады. Кґшеде келе жатќан адам неше тїрлі ой ойлайды, соєан ќарамастан, таныс кісініѕ сјлеміне жауап береді, кґшедегі жол сілтегішті байќайды. Осындай сан ќилы жаєдайлар ґмірде болып жатады. Адам оныѕ бјрін санамен ойлап, толєанып жатпайды. Кґп нјрсе жаттыќќан, даєдыланєан тїрде жасалады. Јрбір адамныѕ психикасында санасыздыќ та (иррационалдыќ), аќылсыздыќ та (нерационалдыќ) јрекеттер бар. Оныѕ ауќымы кеѕ. Адам јр ісін, јр ќадамын ойлап, сана елегінен ґткізіп жатпайды. Кґп нјрсені адам даєдылы јдіспен, ойламай-аќ, дјлме-дјл жїзеге асырады. Мўндайда кейде ойлап жатудыѕ ґзі де кедергі жасайды. Мјселен, жїрісі кґп кґшедегі автомобиль жїргізушініѕ іс-ќимылы сондай. Сондыќтан ўдайы, їздіксіз ойланбай, миєа демалыс беріп, кейбір іс-јрекетті адам ќашаннан їйреншікті даєдымен атќарып їйренген. Бўл - ґмір диалектикасы. Философияда саналыќ пен санасыздыќ араќатынасы жайлы мјселе ќашанда идеологиялыќ кїрес объектісі болып келеді. Кьеркегор, Шопенгауэр, Ницше иррационализмді адам ґмірінде басыѕќы етіп кґрсеткен болатын. Єылым бўл пікірді ќостамайды. Дегенмен адам ґмірінде аќылдылыќпен ќатар аќылсыздыќ та бар. Оны жоќќа шыєаруєа болмайды. Біраќ адам ґмірінде инстинкті психикалыќ санасыздыќ не аќылсыздыќ јрекеттері де, сайып келгенде, сана билейді. жүктеу/скачать 88,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|