3 І. Психиканыѕ пайда болуы, дамуы жјне негізгі ерекшеліктері
ІІ.Адам жјне жануарлар психикасыныѕ негізгі тїрлері мен ќасиеттерініѕ ерекшеліктері мен физиологиялыќ негіздері
жүктеу/скачать 88,57 Kb.
|
| ІІ.Адам жјне жануарлар психикасыныѕ негізгі тїрлері мен ќасиеттерініѕ ерекшеліктері мен физиологиялыќ негіздері
2.1.Адам психикасыныѕ негізгі тїрлері мен ќасиеттері Психика туралы матералистер мен идеялистер арасында ўзаќ жолдар бойы бітпес айтыс жїріп келді. Идеалистер – психика материядан бўрын – бірінші, яєни материяєа ќатыссыз дамиды деді. Кґптеген идеалистер психикалыќ ќасиеттер – ќабілет, мінез, темперамент, жеке адамныѕ адамгершілік сапасы – адамєа дайын кїйінде іштен туа беріледі деп есептейді. Яєни, ќўдайдыѕ берген сыйы, ол адамныѕ материалдыќ ќасиетіне, ми ќасиетіне тјуелсіз деп кґрсетіледі. Сонымен бірге, олар адам психикасына орта мен тјрбие ыќпалын жоќќа шыєарады. Материалистік тўрєыда психиканы материадан кейінгі екінші ќўбылыс деп тїсіндіріледі. Біз тіршілік етіп отырєан жер шары бўдан тґрт жарым миллиард жыл бўрын шамасында пайда болды деп жорамалданды. Бўдан 2,5 - 3,0 миллиард жыл бўрын оныѕ бетінде ешќандай психикалыќ ќўбылыс болмаєан. Тек ўзаќ дјуірлерге созылєан эволюциялыќ даму нјтижесінде жер бетінде тіршілік пайда болды. Соныѕ арќасында организмніѕ сыртќы ортаныѕ јсеріне тітіркену ќасиеті оянды. Мўндай ќасиет бертін келе тірі жјндіктерге тјн кїрделі ќўбылыс – психиканы тудырды. Материалистік ілім – психика табиєаттан тыс єажайып кїш емес, жансыз зат емес, керісінше психика айрыќша ўйымдасќан жоєары дјрежелі материя, мидыѕ ќасиеті деп їйретеді.Ал психика ми ќызметініѕ нјрі, оныѕ ерекше ќасиеті. Мўны жануарларєа жјне адамдарєа жасалєан кґптеген тјжірибелерден байќауєа болады. Психика дегеніміз – їнемі болып отыратын ќозу мен тежелу сияќты физиологиялыќ процесстердіѕ ми ќабыєында жасалуы. Сыртќы заттармен ќўбылыстардыѕ мида тїйсіну, ќабылдау, елес тудырып, адамныѕ алуан – алуан ойлау јрекеттері арќылы ќорытылады. Адам ґзініѕ маќсат – мїдделеріне орай тітіркеніп икемделеді. Осы жайыттар психика адамныѕ ґзін ќоршаєан сыртќы орта мен ќарым - ќатынасынан пайда болып отыратын кїрделі бейнелеу процессі екенін кґрсетеді. Адам психикасыныѕ пайда болуы, дамуы жјне жетілуі тарихи процесс. Ол адамныѕ ќоєамдаєы еѕбегі, дыбысты тілі сґйлеуініѕ даму ерекшелігімен тыєыз байланысты. Бўлар психиканыѕ айрыќша мјнді физиологоиялыќ ќўбылыс жјне адам тіршілігі їшін де маѕызды. Дїниеде еѕ єажап, керемет ќўбылыс – адамныѕ рухани дїниесі, сана, аќыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлыќ материалдыќ жјне рухани жетістіктер зјулім ќўрылыстар, тїрлі техникалыќ табыстар, ґнер, дін јдебиеті, философия єылымы – осылардыѕ бјрі сол сананыѕ ќўдіреті. Объективтік дїниеде сананыѕ болмысы жоќ. Ол тек адамєа єана тјн. Сондыќтан ќашан да болмыстан жоєары ќоятын ўєым туып, оны бастапќы деп санаєан. Енді біреулер бўл пікірді мойындамаєан. Сонда сана дегеніміз не? Ол ќайда, ќалай пайда болады? Ґлі материядан ќалайша тірі дїние: ґсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады? Осылардыѕ бјрініѕ негізінде не жатыр? Оныѕ мјні неде? Сана белгісіз, єайыптан пайда болєан, дайын кїйінде біздіѕ миымызєа еѕген ќўбылыс па, јлде іштен шыќќан дїние ме? Јрине, адам бойында атадан балаєа кґшетін кейбір нјсілдік бейімдеушілік, ќабілет те болады. Оныѕ дамуы да тїрлі жаєдайларєа байланысты. Біраќ сана іштен туєан ќасиет емес. Ол атадан балаєа кґшетін ќабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оныѕ мекені. Сана – адам миы ќызметініѕ жемісі, нјтижесі. Біраќ ми тїрлі жануарларда да бар. Ал сана тек адам миыныѕ єана жемісі. Бўл - ґте кїрделі процесс, материалдыќ дїниеніѕ ўзаќ уаќыт дамуыныѕ нјтижесі. Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес жјне мјѕгі ґмір сїретін, ешќашан ґлмейтін ќўбылыс деп ќарастырады. Ертеде сананы жанєа, ал жанды ўшып жїретін шыбынєа балаєан.Халќымыздыѕ «шыбын-жан» деген сґзі осындай ўєымнан туындаєан. Діндарлардыѕ пікірінше, адам ўйыќтаєанда шыбын-жанныѕ дїниесін кезіп жїргендегі кґргендері. Кейін ол шыбын-жан ќайтып оралєанда, адам ўйќыдан оянады деп тїсінген. Ўйыќтап жатќан адамды абайлап ояту тјртібі осыдан шыќќан болса керек. Ґлген кісілерге дўєа оќу, ќўдайы беру, оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолєа жаќын жерге салу – осылардыѕ бјрі сол адам жаны мјѕгі ґмір сїреді деген ўєымнан пайда болєан. Сірј, о дїние, жўмаќ, тозаќ деген діни ўєымдар, јрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес, мјѕгі ґлмей ґмір сїріп, бірден-бірге кґшіп-ќонып жїретін рухани дїние – жан деген ўєымнан тоттемизм, басќаша айтќанда, ґзін тїрлі хайуанаттармен, ґсімдіктермен тўќымдас деп тїсінетін ўєым пайда болєан. Бўл - ґте ертедегі дјуірде туєан тїсінік. Идеалистік философияныѕ ќайсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес ґмір сїріп ќана ќоймайтынын, ќайта сол материяны билейтін, оныѕ ќозєалысын, дамуын ќарастыратын кїш деп тїсінеді. Біраќ сананыѕ пайда болуын материалистік тўрєыдан тїсіну де оѕайєа тїскен жоќ. Кейбір материалистер «сана барлыќ материяда бар» деп тїсінген. Мјселен, орта єасырда ґмір сїрген Д.Скоттыѕ тїсінігінше, тіпті тас та ойлай аладымыс. Мўндай бїкіл табиєатты жанды деп ќараєан ўєымды философияда гилозоизм деп атайды. Енді бір материалистер дїниеніѕ бірлігі оныѕ материалыєында екенін дўрыс ўєына алмай, сананы да материяєа балаєан. Мјселен, Фогт, Бюхнер, Молешотг деген немістіѕ жаратылыстану зерттеушілері сана мидыѕ жемісі екенін, бауырдан ґттіѕ бґлінетінімен ќатар ќойып, екеуін бірдей алып ќараєан. Мјселен, Фогт «ойдыѕ миєа ќатысы ґттіѕ бауырєа ќатысына пара-пар, бірдей деп жазды. Јрине, ой да, ґт те жеміс, туынды, біраќ ой – мидыѕ рухани жемісі де, ґт – бауырдыѕ материалдыќ жемісі. Бўл екеуін ќатар ќою материя мен идеяныѕ ќарама-ќарсы екенін білмегендік немесе білгісі келмегендік. Сондыќтан К. Маркс пен Ф.Энгельс мўндай пікірді тўрпайы материализм деп атап, орынды сынєа алады. Барлыќ тіршіліктіѕ негізі клетка екені белгілі. Ол - ґздігінен ґмір сїріп, кґбейе алатын жїйе. Ендігі мјселе сол ґмір клеткадан басталатын болса, оєан дейін тіршілік нышаны болмаєан ба деген сауал туындайды. Бўл бір, екіншіден, сол клетканыѕ ґзі ќайдан шыќќан? – деген сўрау таєы мазалайды, ґйткені, органикалыќ жјне органикалыќ емес материя бар дейміз. Ол екеуі бірінен-бірі ќалай туындады, арасында дјнекер бар ма десек, ондай дјнекер бар екен. Јйтпесе, тіршілік ќайдан шыќты деген сўрау адам баласын ўдайы ойландыра бермек екен. Ол дјнекер, сґйтсек, нуклеин ќышќылы екен. Ол барлыќ клеткада да бар. Мјселен, клетка ќўрылымы екі бґлімнен тўрады. Бірі клетка ґзегі – ядросы, екіншісі – оны ќоршаєан ќабыршыќ. Ол цитоплазма деп аталады. Екеуінде де јлгі нуклеин ќышќыл бар. Ядродаєы ќышќылды ДНК (дезоксирибонуклеин ќышќылы), ал ќабыршаќтаєы ќышќылды РНК (рибонуклеин ќышќылы) дейді. Бўл ќышќылдар, бір жаєынан, клеткалардыѕ ґмір сїру, екінші жаєынан, тўќым ќуалау негізі. Сол органикалыќ жјне органикалыќ емес дїние арасындаєы дјнекер – нуклеин ќышќылдары бір жаєынан органикалыќ емес, екінші жаєынан органикалыќ дїниеге жатады. Олай болса, тіршілік ќайдан пайда болады деген сўрау ґзінен-ґзі шешіледі. Енді сол клетканыѕ пайда болуымен жоєары дамыєан организм – адам, оныѕ санасы аралыєында табиєатта жїз миллиондаєан, бјлкім миллиардтаєан жылдар жатќан болар. Ендігі мјселе – сана деген не, ол ќалай пайда болды, мјні неде деген сияќты сўраулар. Єылыми мјліметтерге сїйене отырып, єылымдар сана барлыќ материяныѕ жемісі емес, тек ерекше ўйымдасќан материя – адам миыныѕ функциясы екенін дјлелдеді. Адам миы – кїрделі јрі ґте нјзік миллиардтаєан жїйке клеткалардан (нейрондардан) тўратын аппарат. Ол нейрондардыѕ жалпы саны 14-15 миллиардтай. Јрќайсысы сигналды жеке-дара ќабылдап, тиісті шешімге де келе алады. Сондай-аќ, олар ґзара тыєыз байланыста болып, тїрлі операция жасаєанда, миллардтаєан аќпаратты ќабылдап, тиісті шешімге келіп отырады. Адам миыныѕ ќўрылымы да аса кїрделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-аќ, сырты тіршіліктердіѕ јсерлеріне байланысты тїрлі іс-ќимылдар жўлын, сопаќша, орта жјне аралыќ ми арќылы жасалады. Ал кїрделі ойлау тјсілдері бас миыныѕ їлкен жарты шары арќылы іске асады. Мидыѕ ќабыршаєы астындаєы аппарат шартсыз ќимылдарды басќарады. Жануарларда инстинкті ќимылдар јрдайым ешбір шартты байланыссыз, баєынышсыз, емін-еркін сияќты кґрінетін болса, адамдарда ол јрекеттер ќашанда санаєа тікелей баєынышты, оны сана билейді. Адам орынсыз, ґрескел ќимыл жасамайды. Ал енді адамныѕ миын тігінен ќарайтын болсаќ, ол оѕ жјне сол жарты шарлар болып екіге бґлінеді. Бўл екеуініѕ арасында ґзіндік ќызмет бґлінісі бар. Айталыќ, адамныѕ ќуанышы, кїлкісі сол жаќтаєы жарты шар арќылы, ал уайым, ќайєы, жылау сияќты ренжу мінездері оѕ жаќ жарты шар арќылы іске асады екен. Олай болса, ґнер мидыѕ сол жаќ жарты шары арќылы басќарылады. Ќытайлар мен жапондарєа алфавит жоќ, оныѕ орнына иероглифтер бар. Онда јрбір атау, іс-јрекет, ќимыл јр тїрлі иероглиф арќалы беріледі. Сауат ашып, оќып, тїсіну їшін сол белгілерді кґзбен кґріп, оймен жаттап алу ќажет. Олардыѕ саны ќытайда орта есеппен жеті мыѕдай. Сондыќтан да болса керек, ол халыќтарда тїрлі тїстердіѕ айырмашылыєын байќау, сўлулыќты сезіну ґте жоєары дамыєан. Оныѕ їстіне мидыѕ тїрлі бґліктері јрќилы ќызмет атќарады. Мысалы, заттардыѕ тїр-тїстерін ажырату, кґру дабылдарын мидыѕ шїйде бґлігі, дыбыс дабылдарын самай тўсындаєы бґлігі ќабылдайды. Сол сияќты жїру-тўру сияќты ќимыл-јрекеттерін (координация) басќаратын арнайы бґліктер бар. Мјселен, адамныѕ аяќ, ќол сияќты мїшелерініѕ сал ауруларына ўшырауы кґбіне мидаєы тїрлі бґліктердіѕ ісіктенуіне, жараќаттануына байланысты. Адам мимен ойлайды. Сана ойлау процесі арќылы пайда болады. Мисыз сана да, психикалыќ ќызмет те жоќ. Оєан тїрлі физиологиялыќ тјжірибелер толыќ дјлел бола алады. Мјселен, бас миыныѕ їлкен жарты шары операция арќылы сылынып тасталєан ќўрбаќа сол операцияєа дейінгі ќалпында баќылдап, шыбын-шіркей ўстап жеп, тіршілік ете береді екен. Ал сондай операциядан ґткен кґгершін аєаш бўтаєында отыратын жјне тура ўшып кете алатын болєанмен, тїрлі тітіркендіргіштерге жауап бере алмай, жем ќабылдаудан мїлде ќалады екен. Ал енді бас миы алынып тасталєан ит мїлде дјрменсіз мїгедекке айналады. Олай болса, бўл тјжірибелер бас мидыѕ тіршілікте атќаратын ќызметі жан-жануарлардыѕ даму сатысы жоєарылаєан сайын арта тїсетінін кґрсетеді. Біраќ, бўдан келіп, ми ойды, сананы тудырушы, оныѕ ќайнар кґзі деуге болмайды. Ми ойды ґзінен-ґзі тасќындатып тудырмайды. Ой мидыѕ ішінен ќайнап шыќпайды. Сананы тудыратын – объективті аќиќат. Адам миы тїрлі тїйсіктер арќылы келетін мјліметтерді орталыќ жїйке жїйесі арќалы ќабылдап, оны ќорытады, белгілі ой тўжырымдарын жасайды. Сана ќалай пайда болады деген сўраќќа жауап беру: ол тїйсік мїшелері арќылы объективті аќиќатты бейнелендіріп, оларды ќорыту арќылы пайда болады, ал бўл їшін кґп нјрседен хабардар болу ќажет дейміз. Халыќта: «Кґп жасаєаннан сўрама, кґпті кґргеннен сўра» деген наќыл сґз, шамасы, осы жаєдайда аѕєартатын болса керек. Ќысќаша айтќанда, біздіѕ санамыз – сыртќы дїниеніѕ бейнелену нјтижесі. Ал енді сананыѕ негізінде не жатыр деген сўраќќа тоќталатын болсаќ, сананыѕ негізінде білім, білу жатыр. Ал білім практикалыќ ќызмет їшін аса ќажет – адам ґмірініѕ негізі десек, онда сананыѕ шыєуы, ќалыптасуы мен дамуыныѕ тїпкі негізгі практикалыќ іс-јрекет, еѕбек, ќызмет болмаќ. жүктеу/скачать 88,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|