3 І. Психиканыѕ пайда болуы, дамуы жјне негізгі ерекшеліктері
Адам психикасыныѕ физиологиялыќ негіздері
жүктеу/скачать 88,57 Kb.
|
| 2.2.Адам психикасыныѕ физиологиялыќ негіздері
Адамныѕ психикалыќ јрекеттерініѕ, аќыл-ой санасыныѕ аєымдарын ґсіп, даму жолдарын білу їшін олардыѕ жїйке саласыныѕ, мидыѕ ќўрылысын, оныѕ јрекетін білу керек. Психика айрыќша ўйымдастырылєан жоєарєы материяда болады. Ал, жоєарєы материя дегеніміз - ми, жїйке саласы. Жїйке саласы психиканыѕ негізі болєандыќтан, оныѕ ќўрылысын, јрекетін, ґсіп дамуын білмейінше, психиканыѕ ґсіп дамып отыратынын да жаќсы біле алмаймыз. Жїйке саласы психикалыќ јрекеттердіѕ негізі. Жїйке саласы тїрлі химиялыќ заттардан, бездермен бірге адамныѕ жан-ќуаттарын меѕгеріп, басќарып отырады. Ол сондай-аќ адамныѕ сыртќы дїниесініѕ арасындаєы ќатынасты басќарады. Егер жїйке саласы болмаса, адамныѕ барлыќ јрекеттері байланыспай, їйлеспей, бір орталыќќа баєынбай јрекет етер еді. Жїйке саласы болмаса, сыртќы дїниемен ќатынасы дўрыс болмай, оны тануєа, ґзгертуге, тїрлі-тїрлі бейнелер туєызуєа мїмкіндік болмас еді. Сондыќтан, оныѕ саласы, ќўрылысы, јрекеті ґте кїрделі. Жїйкені зерттеуде сан алуан јдістер пайдаланады. Соныѕ кейбіреуілері мыналар: 1.салыстырмалы физилогия єылымыныѕ фактілерін зерттеу; 2.эксперименттік жизология фактілерін зерттеу; 3.медициналыќ клиника фактілерін зерттеу; 4.ќўрсаќтаєы ўрыќтыѕ жїйке саласыныѕ ґсіп дамуын зерттеу; Осы јдістер арќылы адамныѕ жїйке саласыныѕ ґсіп дамуы, мўныѕ психикаєа јсері бар екендігін шешуге болады. Яєни ми мен психиканыѕ ќандай байланысы бар екені зерттеледі. Айтып ґткеніміздей, адам психикасы дамуыныѕ негізгі ерекшеліктерін биологиялыќ заттармен жетілу, тўќым ќуалау заѕдарымен тїсіндіру теория турєысынан алєанда ќате болып табылады жјне практикада їлкен ќиындыќтарєа јкеліп соќтырады, ґйткені бўл жерде педагогќа кґпе-кґрнеу пассивті роль бґлінеді. Маркстік педагогикалыќ жјне жас ерекшелігі психологиясы адамныѕ психикалыќ даму заѕдары јлеуметтік жаєынан сабаќтас, даму процесі баланыѕ ґмір сїру жаєдайы мен тјрбиесініѕ кїрделі жиынтыєымен аныќталады деген тїсінікті басшылыќќа алады. Былай болєан жаєдайда, дамудыѕ биологиялыќ шарттарыныѕ, тўќым ќуалаушылыќтыѕ, бала организмі дамуыныѕ нейро-физиологиялыќ ерекшеліктерініѕ, оныѕ психикасыныѕ дамуындаєы ролі ќандай? Адамныѕ психикалыќ іс-јрекеті ґте кїрделі ќўрылым. Оныѕ ерекшеліктері алдымен баланыѕ тіршілігі жјне тјрбиесімен сабаќтас. Сґздік-логикалыќ ес ўєынымды ойлау, заттыќ ќабылдау жјне адамєа тјн басќа да жоєары психикалыќ функциялар биологиялыќ тўќым ќуалаушылыќ жолмен ќалыптасып, берілмейді. Бўл олардыѕ тарихи даму процесінде ґзгерістерге ўшырап, жетіле тїсуіне мїмкіндік береді. Адамныѕ ґмірде ќалыптасатын кїрделі психикалыќ іс-јрекеті (ойлау, сґйлеу) мен неєўрлым ќарапайым табиєи функцияларын (мысалы, ќозу мен тежелу процестерініѕ араќатынасымен ерекшеліктері) ажырата білу керек. Психикалыќ іс-јрекет ґзіне басќа да кґптеген компоненттермен ќоса осынау ќарапайым функцияларды да ќамтиды. Мјселен, адамныѕ музыкалыќ ќабілеттері мен жоєары дыбыс айырєыштыєыныѕ, математикалыќ ойлауы мен кеѕістік анализі жјне синтезі функциялары арасындаєы байланыс белгілі. Јдетте нышандар деп аталатын ќарапайым, табиєи ќасиеттер адамныѕ сыртќы жаєдайлар јсерімен ќалыптасатын кїрделірек іс-јрекеттердіѕ ќўрамына кіреді. Белгілі бір жаєдайларда ќарапайым функциялар жґнді жетілмеген немесе бўзылєан кезде ґздерінен жоєары орналасќан неєўрлым кїрделі психикалыќ іс-јрекетті де айќындай бастайды. Мысалы, ми ќабыєыныѕ желке-самай бґлігіне заќым келгенде ќарапайым кеѕістік синтезі бўзылады да, мўныѕ ґзі есептей білуге (акалькулия) зиянын тигізеді. Ќалыпты даму жаєдайында белгілі бір нышандар осы ќарапайым функцияларєа жатпайтын, сондыќтан оларєа тікелей тјуелді емес психикалыќ іс-јрекет даму шарттарыныѕ бірі єана болып табылады. Тіпті ќарапайым функциялардыѕ ґзі де арнайы ўйымдастырылєан јсердіѕ ыќпалымен дамитындыєы дјлелденіп отыр. Мјселен, психологтар жоєары естігіштікті ќалыптастыру жолдарын тапты. Кїрделі психикалыќ іс-јрекет пен ќарапайым функциялар арасында жылжымалы, жанама ќарым-катынастар болатындыєын мидыѕ шектелген бґлімдеріне заќым келген науќастармен жїргізілген орнын толтыру, ќалпына келтіру жўмыстарыныѕ нјтижесінде А. Р. Лурия мен оныѕ ќызметкерлерініѕ зерттеулері бойынша кїрделі психикалыќ іс-јрекет (сґйлеу-ойлау процестері) ќўрылымын ќайта кўрудыѕ ґте бай тјжірибесі дјлелденді. Ми ќызметініѕ тўќым ќуалай берілетін ерекшеліктерініѕ бірі - жоєары нерв ќызметініѕ типі деп жорамалданады. Ол нерв процестерініѕ кїшін, ќимылын жјне тепе-теѕдігін сипаттайды. Алайда, дамудыѕ психологиялыќ жјне физиологиялыќ ерекшеліктерініѕ бўл ќатынасы да бір маєыналы болмай, ґзі баланыѕ жеке басыныѕ ќўрылымы мен оныѕ даму процесініѕ кїрделі жїйесіне еніп жјне кґбінесе солармен аныќталып отырады. Мысалы, нерв процестерініѕ жоєары ќозєалєыштыєы бір жаєдайларда тез ойлаудыѕ, іс-јрекет тјсілін ќайта ќўру мїмкіндігініѕ ішінара негізі болса, екінші жаєдайларда алаѕдаушылыќ пен ырыќсыздыќќа да итермелейді. Сґйтіп, физиологиялыќ, ќарапайым тўќым ќуалай берілетіні функциялар психикалыќ даму процесініѕ кейбір жаќтарына јсер етуі мїмкін. Біраќ та олардыѕ маѕызы шешуші болып саналмайды. Даму процесініѕ негізгі мазмўны мен механизмдері кґптеген жаєдайлардыѕ жиынтыєымен аныќталады. Солардыѕ арасында жетекші болып балаларды оќыту мен тјрбиелеу жаєдайлары есептеледі. Ал адамныѕ іс-јрекетінде аќылсыздыќ деп мидыѕ сананыѕ іске араласпауын даєдылы јдіспен естелікке сеніп, ґзін соларєа тапсыратынын айтамыз. Сондыќтан аќылсыздыќ кезде де адам јдептіліктен шыєып кетпейді. Наєыз санасыздыќты біз жануардан єана кґреміз. Оларда ќарым-ќатынас та, јдептілік те, міндет-маќсат та, ар-ўят та жоќ. Адам аќылсыздыќ жаєдайында да оншалыќты ќўлдырап тґмендемейді. Ґйткені, адам психикасы жаѕаєы айтќандай, санамен басќарылып, баєытталып отырады. Міне, бўл адам психикасы жануарлар психикасынан јлдеќайда жоєары екенін кґрсетеді. Австриялыќ психоаналитик З. Фрейд «санасыз, ойсыз инстинкт, айталыќ, аналыќ, жыныстыќ инстинкт адамда да басым, ол санаєа баєынбайды» деп дјлелдемек болды. Оныѕ ойынша, тїрлі ўяттылыќ, јдептілік дегендер жасанды, тек ќоєамда єана ќолданылатын тјртіп ќана, ал адам ґзінен-ґзі оѕаша ќалєанда, оныѕ бјрін жиып ќойып, наєыз ўятсыздыќ, таєылыќ халге тїседі дейді. Бўл, јрине, адамгершілікке ешбір сыймайтын, адамдыќ ќасиеттері аяќќа басып, оны хайуан тјрізді етіп кґрсететін пиєыл. Біз З. Фрейдтіѕ кґптеген ойларын ќабылдадыќ. Оныѕ ойлары А. Шопенгауэр, Ф. Ницшеден жоєары екенін айттыќ. Ќайталамаќ болсаќ, Шопенгауэр, Ницше санасыздыќты (иррационализмді) мойындайды. Бјрін ырыќќа баєындырды. Ал Зигмунд Фрейд аќылсыздыќты (нерационализм) дјлелдей отырып, оныѕ аржаєында сана тўрєанын айтады. Интуицияныѕ ґзі де санасыздыќ емес. Біраќта адамда, жоєарыда айтылєандай, екі тїрлі ќўбылыс бар дейді З. Фрейд. Бірі – «ол» (id) (моральдыќ ќасиет), екіншісі – «мен» (ego) (тјртіптілік). Ego id ті ќыспаќта ўстайды, оєан ерік бермейді дей келіп, З. Фрейд ґзі «id» - ті ќолдайтынын айтады. Мўны ол «Мјдениеттегі ќанаєаттанбаушылыќ» деген еѕбегінде айтќан болатын. Сондыќтан, З. Фрейдтіѕ їлкен єалымдыєына ќарамастан, оныѕ дјл осы тўжырымын мойындауєа болмайды. Р.Авенариустыѕ пікірінше, сана мидыѕ жемісі емес, ол – принциптік координация бойынша сырттан келген дайын ќўбылыс. Сондаєы «мен» деген адам, оныѕ санасы, сезімі, ал «мен емес» дегені – объективтік дїние. Одан соѕ ол «мен» жјне «мен емес» арасында байланыс бар дейді. Осы байланыстыѕ тїп негізі, оныѕ ойынша «мен», ал «мен емес» «менсіз» ґмір сїре алмайды. Бўл, јрине, субъективті идеалистік пікір. Ал мјселеніѕ шынына келсек, керісінше «мен» «мен емеске» баєынышты. Сол сияќты «мендегі» барлыќ сана, сезім объективті дїниеніѕ бейнесі, соныѕ жаѕєырыєы, рухани сјулелі екенін жоєарыда талдап кґрсеттік. Адам бойындаєы барлыќ кїшін объективті дїниеден алады. Соны сезіну, тану, білу арќылы ўєады, білімін арттырады, ойын толыќтырады. Біраќ ќўдіретті сананыѕ сан ќилы саяси, философиялыќ, єылыми, кґркем јдебиеттіѕ, діни ќорытындылардыѕ негізі – тїрткісі, ќайнар кґзі сол объективті дїние, ќоєамдыќ болмыс, ґмірдегі тїрлі іс-јрекет, шешілмеген, шиеленіскен мјселелер. Ал оларды бейнелеп, талдау керек. Ондай мјселелерсіз ой да шарыќтамайды, дїние де толаќ тїсінілмейді, оны зерттеу де мїмкін емес. Єылыми жаѕалыќтар, данышпандыќ тўжырымдар, єажайып шыєармалар, жан-дїниеѕді ќозєайтын јн, тјтті кїйлер – осылардыѕ бјрі мидыѕ жўмыс нјтижесі. Біраќ осындай ґмір талабына ќайтару їшін кґп білу, ґмірді тереѕ ўєыну, талдау, ќорыту, жаѕа талєамдар жасау ќажет. Сонымен, сана дегеніміз – объективті дїниеніѕ адам миында пайда болатын субъективтік бейнесі, сјулесі. Біраќ ол жай бейне емес, шыєармашылыќ бейне. жүктеу/скачать 88,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|