У.А. АХАТОВ заң ғылымдарының кандидаты

“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
8
Ташкентскую  следственную  комиссию 
с 
подчинением 
ее 
Центральному 
Исполнительному  Комитету  и  Совету 
Народных 
Комиссаров. 
Подробное 
положение  о  Комиссии  по  примеру 
Всероссийской, должно быть разработано 
в  5-дневный  срок  и  представлено  на 
утверждение Центрального (Исполнитель-
ного) Комитета Республики»» [1, 36 б].
Түркістан  төтенше  комиссиясының 
құрылуы  мен  қалыптасу  тарихы  жөнінде 
көптеген  пікірлер  қалыптасқан.  Көп 
ғалымдар  Түркістанда  контрреволюция-
лық  әрекеттермен  күресуге  бағытталған 
алғашқы  органдар  тек  1918  жылдың 
қаңтар  айында  құрыла  бастағанын  алға 
тартса, ал осы тақырыпта арнайы ғылыми 
ізденістер  жүргізген  ғалымдар  Г.  Рашидов 
пен  Н.  Мильштейн  аталған  органдардың 
қалыптасу  тарихы  1917  жылдың  қараша 
айының  басынан  бастау  алады  деп 
санайды. 
Менің  ойымша,  Түркістанда  Кеңестік 
төтенше  комиссиялардың  құрылуы    шын 
мәнінде  Г.  Рашидов  пен  Н.  Мильштейн 
келтірген  дәлелдерге  қарағанда  өлкеде 
қазан  революциясының  орын  алуымен 
тығыз байланысты. 
Сонымен,  Түркістан  Төтенше  комис-
сиясы өзінің негізін өлкеде Кеңес өкіметі 
орнай  бастаған  сәттен  бастап  құрылған 
Ташкент  тергеу  комиссиясынан  бастау 
алады.  Аталған  комиссия  1917  жылдың 
қараша 
айында 
контрреволюциялық 
қылмыстарды 
тергеу 
үшін 
арнайы 
құрылған болатын.
1918 жылдың 9 қыркүйегінде Түркістан 
Орталық  Атқару  Комитетінің  Ташкент 
Төтенше  Тергеу  Комиссиясын  құру 
туралы  бұйрығы  жарық  көреді.  Ал  1918 
жылдың  14  қыркүйегінде  Түркістан 
АССР 
Орталық 
Атқару 
Комитеті 
Түркістан  Республикасының  Төтенше 
Тергеу  Комиссиясы  туралы  Ережені 
бекітеді. 
Ереже 
бойынша 
Төтенше 
Тергеу  Комиссиясының  міндеттері  мен 
мақсаттары,  өкілеттіктері  мен  қызмет 
ету  аясы  көрініс  табады.  «Чрезвычайная 
Следственная  Комиссия  распространяла 
свою  деятельность  на  всю  территорию 
Туркестанской  республики,  в  связи  с 
чем  всем  исполнительным  органам  на 
местах  было  предписано  немедленно 
и 
неукоснительно 
выполнить 
все 
распоряжения и постановления ЧСК.
Все 
следственные 
комиссии 
на 
местах  находились  в  непосредственном 
подчинении Чрезвычайной Следственной 
Комиссии,  которая  руководила  их  дея-
тельность и координировала их работу.
При 
Чрезвычайной 
Следственной 
Комиссии, 
согласно 
положению 
немедленно учреждался агентурный отдел, 
который  должен  был  явиться  «мощным 
розыскным  аппаратом  в  деле  борьбы 
с  контрреволюцией  и  спекуляцией»,  а 
также  следственный  отдел.  Последний 
сосредотачивал  в  своих  руках  все  дело 
следствия  по  делам  контрреволюции, 
спекуляции  и  другими  преступлениями, 
подсудным Верховному Революционному 
Трибуналу» [2, 10-11 бб].
Кеңес 
өкіметі 
Төтенше 
Тергеу 
Комиссиясын  өте  ауқымды  құзыреттер-
мен  қамтамасыз  етті.  Себебі  түсінікті 
де.  Жақында  ғана  қалыптаса  бастаған 
жаңа  билік  жүйесі  –  Кеңес  өкіметінің 
Түркістандағы 
беделі 
мен 
билігіне 
қауіптер  көп  болды.  Кеңес  өкіметі 
қол 
жеткен 
биліктерін 
кез-келген 
тәсілдермен  ұстап  қалғысы  келді.  Оны 
Төтенше  Тергеу  Комиссиясына  берілген 
құқықтар  мен  құзыреттерден  байқауға 
да  болады:  «Чрезвычайная  следственная 
комиссия  разоблачала  контрреволюцию, 
а  в  местностях,  являющихся  районами 
военных  действий,  -  и  непосредственно 
подавляла 
сопротивление 
классового 
врага.  В  местностях,  объявленных  на 
военном  положении,  ТурЧК  предос-
тавлялось  право  применения  любых  мер 
наказания, 
установленных 
советским 
законодательством (вплоть до расстрела) за 
принадлежность  к  контрреволюционной 
ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА

9
“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ
организации  и  участие  в  заговоре  про-
тив  Советской  власти;  государственную 
измену,  шпионаж,  укрывательство  измен-
ников,  шпионов;  сокрытие  в  контр-
революционных  целях  боевого  оружия; 
подделку    денежных    знаков,  подлог  в 
контрреволюционных  целях  документов; 
участие  в  контрреволюционных  целях  в 
поджогах  и  взрывах;  умышленное  истреб-
ление  или  повреждение  железнодорожных 
путей,  мостов  и  других  сооружений, 
телеграфного  и  телефонного  сообщения, 
складов, военного вооружения, снаряжения, 
продовольственных  и  фуражных  запасов; 
бандитизм (участие в шайке, составившейся 
для убийства,  разбоя и грабежа), пособни-
чества  ему  и  укрывательство;  разбой  и 
вооруженный  грабеж,  взлом  советских 
и  общественных  магазинов  с  целью 
хищения;  незаконную  торговлю  кокаином 
и опиумом». [3, 36-37 бб].
Түркістан  Төтенше  Тергеу  Комис-
сиясының  қызметіндегі  үлкен  сындардың 
бірі  –  1919  жылдың  қаңтар  айында  орын 
алған  төңкеріс  болды.  Аталған  тәртіпсіздік 
барысында  Төтенше  Тергеу  Комиссиясы 
қызметіндегі  кемшіліктер  мен  олқылықтар 
көріне  бастады.  Олардың  арасында  кәсіби 
мамандардың жетіспеушілігі, материалдық-
техникалық  базаның  әлсіздігі,  басқарушы 
органдар  жүйесіндегі  кемшіліктерді  атап 
өтуге болады.
Кейіннен,  Төтенше  Тергеу  Комис-
сиясының  құзырын  кеңейтетін  жаңа 
нормативтік  актілер  көптеп  қабылдана 
бастады. 1919 жылдың 4 ақпан күні Уақытша 
Әскери-Революциялық Кеңес пен Түркістан 
ОАК  бұйрығы  жарық  көрді.  Аталған 
бұйрыққа  сәйкес,  бұдан  былай  Төтенше 
Тергеу Комиссиясының ең жоғарғы органы, 
Президиумға ең ауыр жаза - өлім жазасына 
дейін үкім шығаруға және жазаны сол сәтте 
орындатуға құқық берді. Айта кететін жайт, 
өлім  жазасына  кесу  соттық  тәртіптен  тыс 
және оны сол сәтте орындауға мүмкін бол-
ды [4, 73 парақ ].
Айта  кету  керек,  Түркістан  Төтенше 
Тергеу 
Комиссиясының 
қызметінде 
1919  жылы  көптеген  өзгерістер  мен 
жаңарулар  орын  алды.  Түркістан  ОАК 
өзінің  декретімен  1919  жылдың  6  мамыр 
күні 
«Төтенше 
комиссиялар 
туралы 
Ережені»  бекітті.  Ережеде  Түркістан 
Төтенше 
Комиссиясының 
құзіреті, 
ұйымдастырушылық 
және 
басқару 
құрылымдық  жүйесі,  оның  басқа  да 
мемлекеттік органдармен өзара байланысы 
мен әрекет етуі нақты белгіленді. Мәселен, 
құқық  қорғау  органдарының  арасында 
Әділет  Халық  Комиссариаты,  Ішкі  Істер 
Халық  Комиссариатының  өкілдері  бұдан 
былай Түркістан Төтенше Комиссиясының 
алқасына  мүшелікке  кірді  және  олар 
шешуші дауысқа ие болды. Ереже бойынша 
аталған  ереженің  нормалары  Төтенше 
Комиссияның  жергілікті  органдарына  да 
қолданылды.
Жаңа  Ереже  бойынша  Төтенше  Ко-
миссияның  құрамында  бұратана,  заңи, 
ерекше 
(әскери) 
және 
шаруашылық 
бөлімдер  ашылды.  Ал  жергілікті  Төтенше 
комиссиялардың  құрамында  заңи,  ерекше 
(әскери)  және  шаруашылық  бөлімдер 
құрылды.  
Төтенше  Комиссияның  қызметіндегі 
тағы  да  бір  үлкен  өзгеріс  1919  жылдың  6 
қарашасында  болды.  «6  ноября  1919  года 
декретом  ТурЦИК  было  введено  новое 
«Положение  о  чрезвычайных  комиссиях», 
отличающееся 
от 
предыдущего 
сле-
дующими моментами:
1.  В  Положении  особо  отмечалась 
руководящая  роль  Коммунистической 
партии  Туркестана  в  вопросах  фор-
мирования  и  деятельности  органов 
ТурЧК во всех звеньях.
2.  Положение  подчеркивало  то 
обстоятельство, что ТурЧК «сорганизует 
свою деятельность с ВЧК», а председатель 
ТурЧК,  выдвыгаемый  Крайкомом  пар-
тии коммунистов и назначаемый ЦИК, 
кроме  того  утверждается  ВЧК.  ТурЧК 
обязывалась ежемесячно представлять в 
ВЧК отчеты о своей деятельности.

“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
10
3. Были подтверждены те структурные 
изменения,  касающиеся  образования 
новых  отделов  (секретно-оперативного 
и 
транспортного), 
которые 
были 
произведены  Коллегией  ТуркЧК  в 
период  между  маем-сентябрем  1919 
года.
4.  В  местностях,  объявленных  на 
военном  положении,  ТуркЧК  пре-
доставлялось  право  непосредственной 
расправы вплоть до расстрела за особо-
опасные  преступления,  перечисленные 
в Положении.
5. В связи с упразднением областных 
исполкомов,  положение  подробно  рег-
ламентировало  порядок  образования, 
структуру  и  функции  уездного-город-
ских комиссий». [5, 13 б].
Жоғарыда 
көріп 
отырғанымыздай 
Түркістан 
Төтенше 
Комиссияның 
қызметінде 
айтарлықтай 
өзгерістер 
орын  алған.  Ол  ең  алдымен  Түркістан 
Төтенше  Комиссиясының  толық  ор-
талықтандырылуы,  яғни  Бүкілресейлік 
Төтенше Комиссиясына толық бағынатын 
және  есеп  беретін  органға  айналды. 
Айта  кететін  жайт,  әсіресе  өлкеде  орын 
алған  азамат  соғысы  жылдары  Төтенше 
Комиссиялардың  ролі  өте  жоғары  болды. 
Орталық  осы  сәтте  Түркістан  Төтенше 
Комиссиясына 
өз 
билігін 
күшейту 
мақсатында 
жаңа 
институт 
ойлап 
шығарды.  Ол  Бүкілресейлік  Төтенше 
Комиссиясының 
Түркістан 
АССР 
Өкілетті  Өкілдігі  институты.  Аталған 
институттың негізгі міндеті Бүкілресейлік 
Төтенше  Комиссиясы  мен  Түркістан 
Төтенше  Комиссиясы  арасындағы  өзара 
байланысты 
қалпына 
келтіру 
және 
Түркістан 
Төтенше 
Комиссиясының 
қызметін  одан  әрі  жетілдіру  бағытындағы 
ұсыныстарды әзірлеу болып табылды.
Өкілетті 
Өкілдігі 
институтының 
ұсынысымен  1920  жылдың  қыркүйек 
айында  «Түркістан  Төтенше  Комиссиясы 
туралы 
Ереже» 
қабылданды. 
Жаңа 
Ереже  бойынша  Түркістан  Төтенше 
Комиссиясы  мен  Бүкілресейлік  Төтенше 
Комиссияларының 
өзара 
байланысы 
нақтыланды.  Сонымен  қатар,  Түркістан 
Халық 
Комиссарлары 
Кеңесі 
мен 
оның  жергілікті  органдары  арасындағы 
байланыстар да нақтыланды.
Қорыта  келгенде,  Түркістан  Төтенше 
Комиссиясы  Түркістан  өлкесінде  Кеңес 
өкіметінің  орнауымен  бірге  қалыптасқан, 
Кеңес  билігінің  толық  орнауына,  оған 
қарсы 
шыққан 
контрреволюциялық 
күштерді талқандауда үлкен роль атқарған, 
басқа  мемлекеттік  органдарға  қарағанда 
кең  құзыретке  ие  болған  мемлекеттің 
қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуге  бағыт-
талған орган. 
Түркістан 
Төтенше 
Комиссиясы 
өзінің  қызметін  1924  жылы  Түркістан 
АССР  ұлттық  мемлекеттерге  бөлінуіне 
байланысты 
өз 
қызметін 
тоқтатты. 
Дегенмен де, өзінің жаңа қызметін жаңадан 
пайда  болған  ұлттық  республикаларда 
бастайды.
                        Әдебиеттер
1.  Сулайманова  Х.С.  Создание  и  развитие 
Советского  Суда  в  Туркестанской  АССР 
(1917-1924  гг.).  Ташкент,  Изд.  АН 
Узбекской ССР.  1954. 89 с.
2.  Мильштейн  Н.Я.  Создание,  развитие 
и 
деятельность 
Туркестанской 
Чрезвычайной  комиссии.  Автореферат 
диссертации на соискание ученой степени 
кандидата  юридических  наук.  Ташкент. 
1965. 23 с.
3.  Сулайманова  Х.С.  Создание  и  развитие 
Советского  Суда  в  Туркестанской  АССР 
(1917-1924  гг.).  Ташкент,  Изд.  АН 
Узбекской ССР. 1954. 89 с.
4. ӨР ОММ, 25 ф., 1 оп., 184 іс.
5.  Мильштейн  Н.Я.  Создание,  развитие 
и  деятельность  Туркестанской  Чрез-
вычайной  комиссии.  Автореферат  дис-
сертации  на  соискание  ученой  степени 
кандидата  юридических  наук.  Ташкент. 
1965. 23 с.
ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА

11
“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ
Р
есейдің  саяси  және  құқықтық  ой 
тарихында  мемлекетті  басқарудың 
ең тиімді құрылымы және мемлекетті 
басқарудағы  әділеттілік  туралы  мәселелер 
ХІХ  ғасырдан  бастап  қоғамдық  өмірде 
негізгі  орынға  қойыла  бастады.  Оның  да 
себебі  жоқ  емес.  Ресейдің  бұл  кезеңдегі 
тарихына  көз  жүгіртетін  болсақ,  тиран 
патшалардың  озбырлығы  үстем  құрып, 
бірде  әлжуас  мемлекеттік  басшылардың 
әрекетінің салдарынан халық ішінде әр түрлі 
толқулар  мен  азаматтық  соғыстар  өршіп 
жатқан уақыт болатын. Сондықтан да, сол 
кезеңдегі  қоғамдық  саяси  ой  мемлекетті 
сақтап қалу үшін, басқарудың Ресей үшін 
оңтайлы жолын іздеуге мәжбүр болды. Ол 
кезеңде  Ресейдегі  саяси-қоғамдық  ойдың 
өкілдері,  екіге  бөлінген  болатын.  Бірінші 
бағыттағылар,  европалық  мәдениетке, 
осының  үлгілеріне  ұмтылушылар  болып 
табылды. Ал, екінші бағытты ұстаушылар, 
қоғамдық өмірдегі өзгерістерде славяндық 
тарихи дәстүрді сақтауды қолдады.
Бұл бағыттың іздерін монархия басқару 
жүйесіне  байланысты  қалыптасқан  көз-
қарастардан  да  көруге  болады.  Жалпы 
монархиялық  басқару  жүйесі  Ресейге  жат 
емес  құбылыстың  бірі  болып  табылады. 
Өйткені,  Ресей  тарихының  мемлекеттік 
құрылыс    жүйесінде,  әрқашанда  басқару-
шы тұлғалар: патша, князь, т.б. жеке билік 
етушілер  болып  келген.    Ресейдің  саяси-
құқықтық ой тарихында  заңгер ғалымдар, 
монархия идеясының теориялық негіздерін 
талдап,  оны  қоғам  өміріне  бейімдеуге  ат 
салысты. 
ХІХ ғасырдың екінші жартысында қо-
ғамдық саяси ойда із қалдырған Г.Ф. Шер-
шеневич  монархия  туралы  былай  дейді: 
“Монархия есть такая форма государства, 
в  которой  имеется  единоличный,  наслед-
ственный  и  безответственный  орган 
власти.  Источник  власти  этого  органа 
заключается  в  исторической  традиции, 
в  мистическом  уважении  или  к  самой 
идее  монархии  или  к  долго  царствующей 
династии.  В  представлении  неразвитого 
человека  абстрактная  власть  толь  и 
умещается  в  образе  живого  человека. 
Личные  качества  монарха,  его  ум  или 
неразвитость,  доброта  или  жестокость, 
смелость  или  трусость,  имеют  уже 
второстепенное  значение,  способствуя 
лишь повышению или понижению монар-
хических чувств в стране” [1, с. 262.]. Бұл 
жерде  монархиялық  басқарудың  негізгі 
Н.А. СЕЙДАЛИЕВ 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті  мемлекет және 
құқық  теориясы мен тарихы 
кафедрасының ізденушісі
МОНАРХИЯЛЫҚ БАСҚАРУ 
ИДЕЯСЫ ХІХ ҒАСЫРДЫҢ 
БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙДІҢ 
САЯСИ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ 
ТАРИХЫНДА

“Әділеттің” ғылыми еңбектері № 3 (25) 2008
12
ерекшелігі  мұрагерлікке  сүйенетіндігінде, 
жеке басқарушылыққа негізделуінде және 
ешқандай  жауапкершіліктің  болмауында 
екендігіне  баса  назар  аударады.  Әрине, 
монархиялық  биліктің  сыртқы  нысанына 
көңіл  бөлетін  болсақ,  бұл  ерекшелікті 
аңғару  қиын  емес.  Г.Ф.  Шершеневич 
монархиялық 
биліктегі 
мұрагерліктің 
ерекшелігін 
былай 
сипаттайды: 
“В 
наследственности  весь  смысл  и  вся  сила 
монархизма.  Опять-таки  история  как  бы 
опровергает  этот  признак  монархии.  В 
старой  Германской  Империи  и  в  Польше 
император и король выбирались. Но вопрос 
в том, были ли они органами власти? В том 
и другом случае было только одно название, 
лишенное реального содержания, в том и 
другом случае титул монарха был обращен 
не к государству, а к вне государственным 
отношениям.  Наследственность  короны-
вовсе  не  метафора  -  это  сама  реальность. 
Метафорой  следует  признать  обратное 
положение,  выставляемое  Еллинеком: 
“не  монарх  наследует  корону,  а  корона 
монарха””  [2,  с.  262-263].  Монархиялық 
билікті 
республикалық 
басқарумен 
салыстыра отыра, монархиялық биліктегі, 
монархтың  бойындағы  жауапкершіліктің 
болмауын:  “Монарх  всюду  признается 
безответственным. 
Этот 
принцип 
принят 
в 
интересах 
поддержания 
престижа  монарха,  на  котором  строится 
вся 
его 
власть. 
Безответственность 
монарха  распространяется  не  только  на 
политическую  его  деятельность,  но  и 
на  его  действия,  имеющие  уголовный 
характер, напр., убийство в запальчивости, 
нанесение  личного  оскорбления.  В 
Англии даже гражданская ответственность 
обусловлена  предварительным  согласием 
монарха  на  предъявление  к  нему  иска. 
Монарх  считается  главою  государства. 
Это выражение следует понимать не в том 
смысле, что он стоит над государством, а в 
том, что он признается лицом занимающим 
в обществе высшее социальное положение, 
а  также  представителем  государства  на 
внешней  стороне”  [3,  с.  263].  Әрине, 
Г.Ф. 
Шершеневич 
өз 
дәуіріндегі 
қоғамдық  өмірдің  шындығы  тұрғысынан 
монархиялық 
биліктің 
ерекшелігін 
көрсетуге ұмтылған болатын. 
ХІХ  ғасырдағы  Ресейдің  мемлекет-
танушылары, 
көбінесе, 
монархиялық 
биліктің  өзіне  тән  сипатын  республика-
лық 
басқару 
жүйесімен 
салыстыра 
отыра, 
талдауға 
ұмтылған 
болатын. 
Атақты 
орыстың 
мемлекетанушысы 
Н.М.  Коркунов  та  өзінің  еңбектерінде 
монархиялық  билікті  осылай  саралайды. 
Н.М. 
Коркуновтың 
ойы 
бойынша, 
монархиялық  биліктің  республикалық 
биліктегі  президенттен  басты  ерекшелігі, 
оның  құзыретіне  байланысты  емес, 
жауапкершілігінде 
болып 
табылады. 
Монарх  ешкімнің  алдында  жауапты 
емес,  ал  президент  болса,  өкілді  биліктің 
алдында  әрқашанда  жауапты.  Басты 
ерекшелік осында болып табылады. Н.М. 
Коркуновтың ойына сәйкес  монархиялық 
биліктің  тағы  бір  ерекшелігі  мынада: 
“Монархический принцип требует, чтобы 
в  государстве  ничего  не  совершалось 
против,  и  даже  помимо  воли  монарха. 
От  его  имени    отправляется  правосудие, 
он  назначает  всех  высших  должностных 
лиц  суда  и  управления;  в  отношении  к 
законам  ему  принадлежит  обыкновенно 
право  абсолютного  вето  и  всегда  право 
их  обнародования  и  обращения  к 
исполнению” [4, с. 232]. Егер монархияға 
осы  тұрғыдан  баға  беретін  болсақ,  онда 
біз,  абсолюттік  монархияның  сипатын 
көреміз. 
Монархиялық  басқару  жүйесі  П.А. 
Сорокин  секілді  сол  кезеңдегі  орыс-
американдық 
социолог, 
заңгерді 
де 
ойландырған 
басты 
мәселенің 
бірі 
болып  табылды.  Монархиялық  биліктің 
ерекшелігін 
П.А. 
Сорокин 
барлық 
мемлекеттік 
маңызы 
бар 
мәселені 
монарх  шешетіндігінен  көрген  болатын. 
Монархиялық  билікте,  халық  мемлекет 
ісіне 
мүлдем 
араласпайды 
немесе 
араласатын болса, енжарлық танытады деп 
бағалады.  Сонымен  бірге,  монархиялық 
биліктің  мынандай  ерекшелігіне  көңіл 
бөледі:  “Раз  в  монархии  монарх  обладает 
властью  на  основе  собственного  права, 
то это означает, что он царствует “Божьей 
милостью”  и  может  стоят  даже  выше 
закона.  Сам  закон  здесь  прежде  всего-
лишь просто выражение воли монарха” [5, 
с. 238]. Өзінің бұл ойын жалғай келе, “Раз в 
монархии  король  управляет  государством 
на  основании  своего  права,    “Божьей 
милостью”,  то  он  и  не  ответственен 
перед  народом  за  свои  действия.  Какие 
бы  преступления  он  ни  совершил,  его 
нельзя  предать  суду  и  приговорить  к 
наказанию.  Во  всех  монархиях  особа 
монарха  считается  “священной”,  неп-
рикосновенной 
и 
безответственной” 
[6,  с.  238],  -  деп  монархиялық  биліктегі 
монархтың  жауапкершіліксіздігіне  баса 
назар аударады.
Біз  қарастырып  отырған  кезеңде 
монархиялық  идея  мәселесімен  арнайы 
айналысқан  екі  ойшылды  ерекше  атап 
өтуіміз қажет. Оның бірі,  Л.А. Тихомиров 
болса,  екіншісі  И.Л.  Солоневич  болып 
табылады. Л.А. Тихомиров “Монархиялық 
мемелекеттілік”  атты  арнайы  еңбегінде, 
монархиялық  басқару  жүйесінің  мәні 
мен 
мазмұнын 
былай 
түсіндіреді: 
“Говоря  о  чистом,  идеальном,  типе 
какой  бы  то  ни  было  формы  верховной 
власти,  я  подразумеваю  под  этим  тот 
тип,  который  вполне  выдержан  в  своем 
смысле  и  содержании.  Всякая  власть 
имеет  свои  сильные  стороны,  и  они 
действуют тем лучше, чем более обладают 
своими  собственными  свойствами,  не 
ослабляясь ни какими-либо урезками, или 
вторжением  действия  других  элементов, 
с  противоположными  свойствами.  В 
этом  смысле  истинная  монархия  может 
быть  только  одна.  Это  именно  есть  та 
монархия,  в  которой  одно  лицо  получает 
значение  верховной  власти:  не  просто 
влиятельной  силы.  А  власти  верховной. 
Это же может случится, во вполне чистом 
виде,  только  при  одном  условий:  когда 
монарх,  вне  сомнения  для  нации  и 
самого  себя,  является  назначенным  на 
государственное  управления  от  Бога”  [7, 
с. 461]. Л.А. Тихомировтың ойы бойынша, 
монархиялық  билік,  киеліліктің  көрінісі. 
Монархиялық  биліктің  заңдық  сипатына 
басымдық  бермей,  одан  әрі  тереңдеп, 
жалпы жеке басқарушы тұлғаның билігінің 
табиғаты,  құдаймен  байланыстылығында 
екендігіне көңіл бөледі. Монарх пен халық 
арасындағы байланысты, әрі монархиялық 
биліктегі халықтың  атқаратын ролін және 
монархтың сакральды сипатын былай жет-
кізеді:  “Такой    власти  народ  подчиняется 
безгранично,  в  пределах  ее  Божья  слу-
жения,  т.е.  пока  монарх  не  заставляет 
подданного  нарушать  воли  Божьей  и, 
следовательно, перестает сам быть слугой 
Бога.  За  этой  же  оговоркой  верховная 
власть монарха безгранична. Это не значит, 
чтобы народ отдавал ему свою, народную 
власть.  По  теориям  государственного 
абсолютизма,  верховная  власть  Государя 
зависит от того, что будто бы народ отрекся, 
в его пользу от своей верховной власти. Это 
неверно. Народ отказывается от практики 
своей власти не в пользу монарха, в пользу 
Бога,  то  есть  просто  отлагает  в  сторону 
свою  власть  и  требует  над  собой  власти 
Божьей. Для конкретного же исполнения 
этой  власти  Божьей  в  государственности 
– Богом создается монарх” [8, с. 462]. И.Л. 
Солоневич болса, жалпы адамзат тарихын 
монархиялық 
билікпен 
байланыс-
тырып,  бүкіл  әлемдегі  мемлекеттіліктің 
өткен  тарихы  монархиялық  қағидаға 
негізделген 
басқарумен 
байланысты 
болды  дейді.  И.Л.  Солоневич  Ресейдегі 
монархияның,  монархиялық  биліктің 
басқа  нысандарынан,  яғни  басқа  елдер-
дегі  монархиядан  ерекшелігін  мынан-
дай 
жағдайлармен 
байланыстырады: 
“Монархия,  конечно,  не  есть  спе-
цифически 
русское 
изобретение.Она 
родилась органически, можно даже сказать 
биологически,  из  семьи,  переросшей  в 
род, рода, переросшего в племя, и т.д. – от 
вождей, князьков и царьков первобытных 
племен 
до 
монархии 
российского 

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: