4. Орфографиялық сөздіктер. Олардың әр жылғы басылымдарындағы өзгерістер
жүктеу/скачать 1,06 Mb. Pdf көрінісі
|
3cb6657a70360b9c12f83223ae5a1768 (8)
| айтпады, барды-бармады.
Көбінесе қомсыну, кеміту мәнінде айтылатын жігіт-мігіт, ат-мат, жүрек- мүрек сияқты сөздердің бір сыңары мағынасыз тұлға болады. Күшейткіш буын қосылып жасалатын қос сөздердің де бір сыңары мән- мағынасыз болады: тәп-тәуір, жап-жақсы, туп-тура, дұп-дұрыс, сүп-сүйкімді, кып- кызыл, қап-қара, ап-алыс, мып-мыкты. Араларына да, де, та, те шылауын салып, етістіктің бұйрық рай тұлғаларынан жасалған анықтама (сипаттама) тіркестер дефис арқылы жазылады, шылау сөз бірінші компонентке қосылады: аста-төк (байлық), ұрда-жық. мінез, уда-шу (айғай), келде-кет (болып отыру). Плеоназмдардың (қосақтап қолданылған мағыналары бірдей немесе жуық сөздердің) көпшілігі дефис арқылы жазылады: ел-жұрт, дау-жанжал, күш- кайрат, ұшы-қиыры, ар-намыс, аз-кем, ен-таңба, шам-шырак, айып-шам, шет- жағасы, хал-ахуал, мүкі-тақы (мүкі - "аздап", тақы - арабша "аздап"). Е с к е р т у. Қатарласа қолданылған мағыналас сөздердің бірқатары дефиссіз бөлек жазылады: ежелгі ескі (досы), құр босқа, кұр текке (мұндағы құр сөзі бекер, босқа, текке деген сөздермен синонимдес), ақыр аяғында (ақыр - арабша "соқ, ақыр" деген мағынада), сәске түс (сәске - парсыша "түс"), әуел бастан (әуел парсыша "бас"), шынайы таза (бұлардың жазылуын орфографиялық сөздік реттеп көрсетеді). Тең мағыналы немесе қарама-қарсы мағыналы екі сөзден жасалған термин мәнді күрделі анықтауыштар дефис арқылы жазылады: оқу-ағарту жұмысы, әкімшілік-баскару жұмыстары, салыстырмалы-тарихи әдіс, ғылыми-көпшілік әдебиет, үгіт-насихат жұмысы, орысша-қазақша сөздік, есеп беру-сайлау жиналысы. Екі сөзден тұратын ғылыми дәреже, атақтардың және қызмет дәрежесін немесе мамандықты көрсететін атаулардың ара-сына дефис қойылады: премьер-министр, вице-президент, тілші-фонетист, редактор-математик, инженер-байытушы, әнші-композитор. Орыс тілі орфографиясы бойынша қолданылатын жер-су және кейбір халық аттары дефиспен келсе, дефис қазақша жазуда да сақталады: Нью-Йорк, Рио-де- Жанейро, Лос-Анжелос, угро-фин. Орыс тілінде дефиспен жазылатын Қазақстан, Орта Азия жеріндегі топонимдер қазақша түрінде дефиссіз (кейде бөлек) жазылады: Ыстықкөл (орысша - Иссык-Куль), Қызылорда (орысша Кзыл-Орда). Орыс тілінде дефиспен жазылатын кісі аттары (көбінесе фамилиялары) қазақша жазуда да дефис арқылы таңбаланады. Бұлар, негізінен, орыс халқы және Европа, Америка т.б. халықтары өкілдерінің аты-жөндері болып келеді: Николаева- Терешкова, Семенов Тянь-Шанский Дон-Жуан, Дон-Кихот. Араб халықтары есімдерімен келетін әл, аш, ар, аз, әд, бен сияқты элсмеиттерден соң дефис қойылады, олардың өздері кіші әріппен адцыңғы сөзден бөлекжазылады: Ибрагим әл-Муфти, аз-Закир Рукн ад-Дин Бейбарс, әл-Фараби, әл- Кинди. Е с к е р т у . Араб халықтары аты-жөндерімен келетін ибн сөзі кіші әріппен бөлек жазылады: Әмір ибн Кулсум, ибн Халдун, ибн Сина, Тарафа ибн әл-Абд. Түркі, парсы т.б. халықтар есімдерінің соңында келетін паша, бей, бек, заде, оглы сияқты тұлғалар да дефис арқылы кіші әріппен жазылады: Турсун-заде, Нахас- паша, Измаил-бей, Абдулла-бек. Түркі, монғол хандары есімдерінін соңында келетін хан сөзі дефиссіз бөлек жазылады (ал орыс жазуында бұл дефис арқылы таңбаланады): Шыңғысхан (орысша - Чингиз-хан), Тәуке хан (орыс-ша - Тауке-хан), Жәңгір хан (орысша - Джангир-хан). Реттік сан есімдер цифрмен жазылса, өзіне қатысты сөзбен араларына дефис қойылады. Айды, жылды көрсететін цифр мен ай атын біддіретін сөз және жылы деген сездердің арасына дефис қойылмайды: 8 наурыз, І казан, 1987 жыл. Қос сөздер дефис (-) арқылы жазылады. Қайталама қос сөздер дефис арқылы жазылады: lek-lek, alýan-alýan, júre-júre, kóre-kóre, sóıleı-sóıleı, bıik-bıik, kóp-kóp, taý-taý, qaıta-qaıta. Қосарланған еліктеуіш, бейнелеуіш сөздер және көңіл-күй, шақыру одағайлары дефис арқылы жазылады: jalt-jult, satyr-sutyr, qalt-qult, shaqyr-shuqyr, shart-shurt, sart-surt, tars-turs, pah-pah, shek-shek, qyraý-qyraý. Сыңарлары өзара мағыналас және қарама-қарсы, жиынтық және жалпылама мәндегі, сондай-ақ мағынасы көмескіленген қос сөздер дефис арқылы жазылады: syı-qurmet, úgit-nasıhat, oı-óris, ydys-aıaq, telegeı-teńiz, salt-dástúr, er-toqym, el-jurt, jer-jahan, kúsh-qaırat, ońtústik-shyǵys, júrek-tamyr syrqaty, shtrıh-kod, oqý-jattyǵý, ákimshil-qysymshyl; úlken-kishi, kári-jas, alys-jaqyn, ashshy-tushshy, alys-beris, joǵary- tómen, kóshi-qon, aıtty-aıtpady, kirer-kirmesten, kelimdi-ketimdi, kári-qurtań, kóılek- kónshek, et-met. Қосарланған болжалдық сан есімдер дефиспен жазылады: bir-eki, alty-jeti, úsh- tórt, otyz-qyryq, altaý-jeteý, bireý-ekeý. Грамматикалық тұлғалармен келген қос сөздер дефис арқылы жазылады: týradan-týra, qoldy-qolyna, ózinen-ózi, qaraptan-qarap, bardy-joqty, azdy-kópti, tekten- tekke, teginnen-tegin, qolma-qol, betpe-bet, kózbe-kóz, jolma-jol, barar-barmas; bılep- tóstep, sharshap-shaldyǵyp, kórgen-túıgen, jýyp-shaıyp, qyryp-joıyp, jylap-eńirep, ósip- ónip. Араб цифрымен берілген санға қосымша дефис арқылы жалғанады, сондай-ақ түсірілген -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) қосымшасының орнына дефис қойылады, ал рим цифрымен берілсе, дефис қойылмайды: 6-ǵa, 100-ge deıin, 10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı, 9-páter, ХХІ ǵasyr, III tom, IV taraý. Бірақ № шартты белгісімен тіркесетін араб цифрлы сан есімдер дефис арқылы ажыратылмайды: №82 mektep, dırektordyń №5 buıryǵy, №107 qaýly, №17 kiris. Цифрға тіркелетін % (процент), 0С (Цельсий) таңбаларынан кейін жалғанатын қосымшалар дефис арқылы жазылады: 50 %-kе, 10 0С-den tómen. Күшейткіш буынмен келетін сөздер дефиспен жазылады: ap-anyq, qyp-qyzyl, sap-sary, jap-jaqsy, súp-súıkimdi, quba-qup. Бірақ appaq, kókpeńbek болып жазылады. Кірме негіздер, аббревиатуралар мен сандардың төл және шет тілінен енген сөздермен қосарланған атаулары, сондай-ақ ýeb, eks сөзалды сыңарларымен келетін сөздер дефис арқылы жазылады: breın-rıng, kofe-breık, market-meıker, shoý- bıznes, tok-shoý, blıs-saýal, feıs-baqylaý, art-kafe, pop-mýzyka; MP4-pleerleri, USB- tasymaldaýshy, SD-karta; VIP-palata, IT-mamandar, PR-menejer. -aq, -aı, -aý, -dy, -di, -mys, -mis, -tin, -tuǵyn шылаулары дефис арқылы жазылады: sen-aq, shamaly-aq, kelmeıdi-aý, ádemisin-aı, aıtqan-dy, barypty-mys, kelipti-mis, kóretin-di; еrek-tin, bar-tuǵyn, joq-tuǵyn. Қысқарған сөзге қосымшалар дефис арқылы жалғанады: AAQ-nyń, QazUPÝ-ǵa, TMD-ǵa (§73-75 қараңыз). жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|