ГЕРМАНИЯ,  ФРАНЦИЯ  МЕМЛЕКЕТТЕРІ  МЕН  ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА

177 
немесе еш жауабын қайтармаған жағдайда, ол болашақта бұл əрекетті құқықты асыра пайдалану деп 
тануға  құқығы  болмайды.  Белгіленген  кепіл  саласында  салық  төлеушінің  сұрау  салуында  мəмле 
немесе келісімдер шектелген. Мұны шет елдердің салық құқығында фискалды рескрипт деп атайды. 
Дəл осындай үрдістер басқа да мемлекеттерде əрекет етеді [2]. 
Германия  мемлекетін  алатын  болсақ,  фискалды  бақылауды  жүзеге  асырумен  байланысты 
жағдайларды  бағалау  немесе  кеден  алымдары,  жалақыға  салық  мəселелері  бойынша  салық 
төлеушілер кеңес алу үрдісімен шектеледі [3]. 
Франция  мемлекетінде  құқықты  асыра  пайдалану  өздерінің  экономикалық  көрсеткіштерін 
жақсарту мақсатында салықтан заңды түрде айналып шығу мүмкіндігі бар. Салық төлеуші салықтан 
салық  заңнамасында  көрсетілген  жеңілдіктер  мен  өздеріне  тиімді  жолдарын  пайдалана  отырып, 
салық  төлеуден  құтылып  кетеді.  Бірақ  та  салық  төлеуші  салықты  төлемеу  немесе  жалтару  құқық 
бұзушылықтың  негізгі  құрамдарының  бірін  құрай  отырып,  елдің  ішкі  заңнамасына  сəйкес, 
жауапкершіліктерге ұшырайды. 
Дамыған  шет  елдерінде  көбінесе  салық  құқық  бұзушылықтардың  жасалуын  алдын  алу  үшін 
салық  заңнамасын  жүзеге  асыруына,  сонымен  қатар  салықтық  келісімдерге  отыру  кезінде  құқықты 
асыра пайдалануға аса көңіл бөлінеді. 
Кейбір  мемлекеттерде  арнайы  «айыппұлды  салық»  əрекет  етеді.  Ондай  салықтардың  біріне 
корпорация  табысына  қисынсыз  топтастыру  бойынша  салық  жатады  жəне  ол  көбінесе  АҚШ-та 
қолданылады. Мысалға,  акционерлік  қоғамға  займ беру немесе корпорацияның  құрал-жабдықтарын 
өз тиімділігі үшін қолдану; корпорациямен байланысты тұлғаларға займ беру жəне тағы басқаларды 
келтіруге  болады.  Осыған  сəйкес  басқа  салық  түрі — холдингтік  компанияның  жеке  өзіне  салық 
ретінде  қолданылады.  Онда  корпорация  белгілі  бір  операцияны  жүзеге  асыру  барысында — чек 
кітапшасын қолдануды шектейді. 
Тəжірибеде салық дауларды қарастыру кезінде салық төлеуші салық органымен бəсекеге түсуге 
тырысады.  Себебі  салық  инспекциясының  қатысуымен  ақысыз  түрде  немесе  ең  төменгі  төлем 
шегінде  жүргізіледі.  Əйтпесе  екі  тарап  үшін  бюджет  алдында  қарыздарды  өтеу  негізінде  ақшалай 
айыппұл  салынып  отырады.  Салық  органы  сотпен  қабылданған  шешімнің  жоғары  сапалығына 
мүдделі, себебі салық органы салық төлеушінің алдында актілердің негізділігінде жауап береді. Сот 
процесі  кезінде  сот  төрелігі  сотқа  қатысып  отырған  тұлғалардың  конституциялық  құқықтары 
бұзылмауға тиіс. Мұндай мəселелер бүкіл əлемде бекітілген. Мысалы, Германия мемлекетіне салық 
дауларын  сотқа  бермес  бұрын  жоғарыда  қойылған  мəселелер  мен  талаптарды  жүзеге  асыруға 
міндетті.  Сонымен  қатар  салық  салу  саласындағы  барлық  дауларды  шешу  үшін  арнайы  салық  сот 
құрылған болатын. Тəжірибеде дауларды көбінесе бейбіт жолмен шешуге тырысады, ал сотқа тек аса 
қажетті жағдайларда ғана жүгінеді. 
Францияда салық заңнамасында (Францияның Салық кодексі қосымшалар мен түсініктемелерді 
қоса  алғанда 4000-нан  астам  баптан  тұрады)  салық  органдары  салық  төлемдерін  алу  негізінде 
көптеген даулар туындайды, сонымен қатар салық органдарының актілеріне қарсылық көрсету салық 
төлеушілерге  үлкен  мүмкіндік  берілген.  Бұл  елде  де  дауды  шешу  үшін  сотқа  тек  аса  қажетті 
жағдайларда жүгінеді. 
Нарық  механизмдері  қарқынды  дамуы  салық  салу  жүйесінің  барлық  элементтерін  қайта 
құрылуына  атсалысады.  Осының  негізінде  əр  түрлі  деңгейдегі  билік  органдарының  өкілеттігі  мен 
мəртебесін  нақтыландырып,  олардың  төлеу  жəне  есептелу  механизмін  анықтау  арқылы  жаңа 
салықтар  пайда  бола  бастайды.  Бұндай  өзгерістер  салық  салу  саласындағы  механизмдердің 
бақылауын  күшейтуді  қажет  етті.  Осыған  байланысты  мемлекет  тарапынан  бақылау  органдарының 
қызметі мемлекет алдында салық төлеушілер өз міндеттерін толық жəне уақытылы салық төлемдерін 
төлеуін  тексерумен  байланысты.  Дегенмен  де  сəйкесінше  бюджетке  немесе  қорларға  қажетті 
көлемдегі салық төлемдері келіп түспейді. Бұндай жағдайда тек қана құқықбұзушылықты көру бұрыс 
болмас  еді,  бірақ  бұл  жерде  салық  төлеушілер  өздеріне  жүктелген  міндеттерді  толықтай 
орындамағаны да болып табылады. Бюджеттер қажетті қаражаттардан екі үрдіс арқылы айырылады: 
салық төлемдерін төлемеу жəне салықты заңды түрде айналып шығу. 
Салықты  заңды  түрде  айналып  шығудың  негізіне  салықты  төлемеудің  мүмкіндіктері  мен 
жолдары  жатады.  Бұндай  жағдайда  салық  төлеуші  заңнамада  көрсетілген  салық  нормаларын 
сақтамау  арқылы,  заң  шығарушы  салық  төлеушілерге  берген  салық  таңдау  құқығын  беру  шегінде 
кейбір кемшіліктерді пайдаланады. 
Салық  төлеуден  заңды  түрде  айналып  шығу  нұсқасы  келесідей  болады [4]. Салық  салынуға 
жататын объектінің өзгешелігі. Мысалы, кейбір кəсіпкерлер қор биржасында бағалы қағаздары сатуға 

178 
қою  арқылы  бір  уақытта  сол  бағалы  қағаздарды  сатып  алумен  айналысады.  Осыған  байланысты 
муниципалды  облигациялардағы  бағалы  қағаздарға  корпорациялық  салық  мөлшері 70 пайыздан 0 
пайызға  дейін  төмендеуге  мүмкіндік  береді.  Салық  салудың  арнайы  субъектісі.  Отбасылық  салық 
салу  ерлі-зайыптылардың  арасындағы  кіріс  көзіне  салықты  төмендету  үшін  бөлуге  болады.  Салық 
салудың пропорционалды  жəне  прогрессивті  түрде сəйкес  келуі. Толығымен барлық  сома бойынша 
біртұтас  ставканы  қолданудан  гөрі,  табысқа  орташа  жəне  төменгі  ставканы  қолдану  арқылы 
максималды деңгейге жетуге мүмкіндік береді. Əр түрлі мүліктен кіріс дифференциациясын қолдану. 
Бұл  əдістің  негізіне  əр  түрлі  салық  алудың  талаптарын  қарастырады.  Салық  алудың  тиімді  əдісін 
таңдап  алу.  Мысалы,  итальяндық  заңнамада  ауыл  шаруашылық  салығына  кадастрды  есепке  ала 
отырып, 5–10 жыл  ішінде  бір  рет  қаралады.  Инфляциялық  үрдісі  бұл  кезеңде  едəуір  төмендейді. 
Салық  төлемдерін  төлемеу  əр  түрлі  салық  бұзушылықтар  топтарын  құрайтын,  салық  төлемдерінен 
заңды  түрде  айналып  шығуымен  толықтырылады.  Бұл  құқықбұзушылықтардың  мазмұны  салық 
төлеушілердің міндеттемелерін тиісінше орындамауынан құралады. Кейбір салықтық заңнамалар тек 
салық  төлемдерін  төлемеу  бір  санкцияға  мүмкіндік  береді.  Американдық  құқық  бойынша  салық 
құқықбұзушылықтарының белгісі қасақана сипаттағы əрекет немесе əрекетсіздік: «кінəлі тұлға заңды 
біле тұра бұзу» [4]. 
Салық  құқық  қатынастарының  субъектілерінің  қызметі  мен  тəртіп  сипатына  байланысты 
келесілерді белгілеуге болады. Салықты заңды түрде айналып шығу заңнамада белгіленген салықты 
заңды  түрде  төлеуден  бастарту  болып  табылады.  Салық  төлемдерін  төлемеу — салық  төлеушінің 
тиісінше өз міндеттерін толығымен немесе жартылай орындамағанынан тұратын құқық қатынастары. 
Артық  сомадағы  салықты  төлемін  алу  салық  органдарының  қызметкерлері  қасақана  негізсіз  салық 
төлемдерін салық төлеушілерден алудағы əрекеттері болып табылады. 
Салық  санкциясының  механизмін  екі  жол  арқылы  сипаттауға  болады:  американдық — салық 
қысымын  жоғарлату  негізінде  санкцияларды  күшейту.  Кейбір  елдерде  салықтық  емес  құқық 
бұзушылықтары  үшін  жауапкершілікке  тартылады.  Көбінесе  ол  табысты  алумен  байланысты 
қылмыстар  үшін  жазалау  санкциясын  қолданады.  Бұндай  жағдайда  салық  төлеушілер  ол  табыс 
көздерін  жасырып,  салықты  төлеуден  құтылып  кетеді.  Мысалға, 30 жылдары  чикаголық 
қылмыскерлер тобының басшысы Аль Капоне салық заңын бұзғаны үшін 11 жыл бас бостандығынан 
айырылу жазасымен қосымша 70 мың доллар айыппұл төлеумен жазаланған болатын [5]. Еуропалық 
үлгі  салық  төлеушіге  неғұрлым  жеңіл  жауапкершіліктерді  артады.  Дегенмен  де,  оларда  осыған 
байланысты  көбінесе  қылмыстық  құқықбұзушылықтар  жиі  кездесіп  отырады.  Түрік  заңнамасы 
бойынша салық бойынша санкция негізгі жазадан басқа, айыппұлға қосымша баж салығын, алымдар 
мен төлемдерді төлейді [6]. 
Құқықбұзушылықты жасаған кінəлі тұлғаны мемлекет заңды жауапкершілікке тарту үшін негізгі 
үш мақсатты көздейді: салық жəне қаржы заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету; өздерінің салық жəне 
қаржылық  мүдделерін  қорғау;  құқықбұзушылықты  алдын  алу  жəне  кінəлі  тұлғаларға  тəрбиелік 
сипаттағы жауапкершілікті беру. 
Тұлғаны жауапкершілікке тарту үшін бір тараптың актісінің негізінде сотты немесе соттан тыс 
тəртіпте  жүргізіледі.  Жауапкершілікке  тарту  үшін  құқықбұзушылыққа  берілетін  бағаға  байланысты 
жүзеге асырылады. 
Салық  құқықбұзушылығының  ауырлық  сипатына  байланысты  қылмыстық,  қаржылық  жəне 
əкімшілік  жауапкершіліктер  түрлеріне  бөлінеді.  Қаржылық-құқықтық  жауапкершілікке  өсімұл  мен 
айыппұл, ал, əкімшілік-құқықтық жауапкершілікке əкімшілік айыппұл, қылмыстық-құқықтық — бас 
бостандығынан  айыру,  түзеу  жұмыстары,  мүлкін  тəркілеумен  қоса,  өзге  де  заңнамада  көзделген 
жауапкершілікке тартады. 
Салық  қылмыстылығымен  күресу — барлық  елдердегі  маңызды  мəселелерінің  бірі.  Оларды 
шешу  үшін  экономикалық  жəне  қылмыстық-құқықтық  сипаттағы  ықпал  ету  шараларды  қолдануда. 
Германияда  қылмыстық  жауапкершілік 1977 жылғы 16 наурыздағы  «Салық  жəне  өзге  де  төлемдер 
туралы»  Ереженің § 369 2-б.  сəйкес,  егер  салық  заңнамасында  осыған  байланысты  өзге  жағдайлар 
көзделмесе,  қылмыстық-құқықтық  нормаларына  жүгіне  отырып,  анықтайды.  Дəл  осы  заңның §370 
сəйкес, қылмыс  болып  салық  органына  жеткіліксіз  немесе  жалған ақпарат  беру, салық льготаларын 
негізсіз  алу,  декларацияларында  негізгі  табыс  көзін  жалған  көрсету  немесе  мүлдем  көрсетпеу  жəне 
өзге  де  қылмыстар  танылады [7]. Германия  заңнамасы  бойынша  салықтық  құқықбұзушылығы  мен 
қылмысына  байланысты  жауапкершілікті  қарастыру  кезінде,  неміс  сот  тəжірибесінде  салықтан 
жалтару  фактісін  тергеу  барысында  құқықбұзушылықтың  келесі  сатыларын  атап  кету  қажет: 

179 
салықтан  жалтару — жасалған  іс-əрекет;  салықтан  жалтаруға  ұмтылу — салықтан  жалтартуға 
бағытталған алдын ала іс-əрекет. 
Нақты  бекітілген  салық  мөлшелерінің  негізінде  іс-əрекеттің  аяқталуы  болып  салықты  төлемеу 
фактісі,  яғни  салықтық  мерзімнің  өтуіне  байланысты  салықты  төлеу  талаптарын  орындамау, 
табылады.  Сонымен  қатар  мерзімнің  бастауы  болып  қаржы  органдарымен  мөлшелері  нақты  бекіту 
аяқталған сəттен бастап есептеледі. 
Салықты  төлемеу  əрекеті  болып  сол  іс-əрекеттің  аяқталуына  дейінгі  кезеңде  салықты  төлемеу 
танылады.  Егер  салықты  төлемеу  əрекеті  болмай,  тек  қана  оған  дайындалған  болса,  оны  əрекетке 
дайындалу деп танып, жазадан босатылады. Мысалы, салық төлеуші салық декларациясын абайсызда 
немесе бухгалтерлік жазба кітабын дұрыс толтырмаған жағдайда салықтан жалтару деп саналмайды. 
Егер  салық  төлеуші  қасақана  немесе  алдын  ала  ойластырылған  əрекет  болса,  ол  салықтан 
жалтарудың негізгі белгісі ретінде есептеледі. 
Салықтан  жалтару  сонымен  қатар  белсенді  жəне  бəсеңді  əрекет  деп  ажыратылады.  Белсенді 
əрекет  болып  салық  салынуға  жататын  соманы  төмендету  мақсатында  салық  декларациясын  дұрыс 
толтырмау.  Ал  бəсеңді  əрекет — декларацияны  ұсынбау.  Бұл  екі  жағдайда  Германия  салық 
кодексінің 153-бабына  сəйкес  жіктеле  отырып,  оның  нақты  əрекет  сипаты  сот  шешімін  шығару 
кезінде есепке алады. Істі тергеу кезінде салықтан жалтаруды уақытша жəне тұрақты деп бөледі. Егер 
салық  төлеуші  салық  органдарына  жалған  ақпарат  беру  немесе  төлеу  мерзімін  созып  жүрсе,  ол 
уақытша салықтан жалтару деп саналады. Ал қалған жағдайларда тұрақты деп танылады. Бірақ неміс 
заңгерлері мен сарапшылары салықтық-құқықтық мəселелері бойынша салық төлеуші жағынан салық 
декларациясын  ұсынбау  негізінде  салықтан  жалтару  əрекетін  қылмыстық-құқықтық  жауапкершілік 
бекітуге болмайды, себебі тəжірибеде істің қай кезде уақытша немесе тұрақты екенін байқау қиынға 
соғады деп есептейді [8]. 
Сонымен  қатар  неміс  салық  құқығы  салық  төлеушіге  бұндай  жағдайлара  декларацияны 
уақытында  бермеген  деп  өтініш  білдіруге  мүмкіндік  береді.  Салық  жауапкершілікті  тағайындаған 
кезде  салық  салынуға  жататын  нақты  сомасын  атықтап,  бекіту  қажет.  Себебі  сот  өз  шешімін 
шығарған  кезде  сол  сомаға  байланысты  əкімшілік  айыппұл  тағайындайды.  Əрине,  мұндай  міндетті 
істі қарастырып отырған сот төрелігі атқарады. Германия мемлекетінде 5 жылға дейінгі мерзімге бас 
бостандығынан  айырылған  болса,  онда  айыппұл  ретінде  əкімшілік  жазаларын  қолданады.  Қазіргі 
таңда 1 жылдан 2 жылға  дейінгі  мерзімге  бас  бостандығынан  айыру  жазаларын  тағайындайды.  Ал 
айыппұлдың ең төменгі мөлшері 2 марка, ал ең жоғарғысы — 10 мың марка. 
Франция  мемлекетінде  дəл  осындай  құқықбұзушылықтар  салық  алаяқтылық  деп  аталады. 
Негізінен Франция елінің қылмыстылық жауапкершілігіне жəне өзге де жағдайларға байланысты өте 
қатаң болып келеді. Егер салық төлеуші салық декларациясын дұрыс толтырмаса, айына 0,75 пайыз, 
немесе  жылына 9 пайыз,  толық  көлемде  айыппұл  салынады.  Егер  құқықбұзушылық  қасақана  түрде 
жасалған  болса,  онда  заңнамаға  сілтеме  жасай  отырып,  жоғарыда  көрсетілген  көлемнен  екі  есе 
өндіріп  алады.  Ал  қылмыстық  алаяқтық  немесе  өзге  де  күрделі  құқықбұзушылық  əрекеттер  немесе 
əрекетсіздігі үшін бас бостандығынан айыру немесе шектеу жазасын береді. Кейбір елдерде «салық 
алаяқтылық» бабы енді ғана жаңа бап ретінде енгізілуде. Салық алаяқтылық деп отырғанымыз, салық 
салуға  қажетті  ақпараттарды  қасақана  жолмен  салық  органдарын  алдауға  бағытталған  əрекеттерді 
атауға  болады.  Субъектісі  ретінде  жеке  жəне  заңды  тұлғалар  танылады.  Мұндай  қылмыстар 
міндеттемелерін  орындамау  ретінде  қарастырылмайды,  олар  ауыр  қылмыстар  қатарына 
жатқандықтан, жазалау көзі де соншалықты қатаң болады. 
Франция  салық  кодексінің 1741-бабына  сəйкес  салықтық  алаяқтылыққа  қылмыстық 
жауапкершілік  бекітілген.  Заң  алаяқтылық  құрамына  мыналарды  жатқызады:  салық  объектісін 
жасыру,  табысты  жасыру,  жеңілдік  арқылы  алу  жəне  тағы  басқалар.  Сонымен  қатар  салық 
алаяқтылығына  əкімшілік  жазаны  қолданады.  Ол  заңның 1729-бабына  сəйкес  айыппұл  белгіленген. 
Мысалы, егер тұлға 5 жылға бас бостандығынан айырылса, онда ол 37,5 мың евро айыппұл төлейді [9]. 
Сонымен  қатар  «жай  алаяқтылық»  жəне  «күрделі  алаяқтылық»  деп  ажыратуға  болады.  Егер 
салық  төлеуші  салықтан  жалтару  кезінде  алаяқтылықты  қолданбай,  абайсызда  əрекет  еткен  болса, 
оны  жай  алаяқтылық,  немесе  алақол  мінез-құлық,  деп  атайды  жəне  оған  Салық  кодексінің 1729 а 
бабы  бойынша  жауапкершілік  тағайындалады.  Егер  салық  төлеуші  кез  келген  алаяқтылықтық 
құрамдарды  қолданған  болса,  Салық  кодексінің 1729 жəне 1741-баптары  бойынша  санкция 
тағайындалады да, оны күрделі алаяқтылық деп атайды. 
Ал  енді  өзіміздің  елімізге  келетін  болсақ,  Қазақстан  Республикасындағы  салық  саласына 
байланысты құқықбұзушылықтар мен қылмыстар келесідей көрініс табады. 

180 
Қаржылық  жауапкершілік — салық  төлеуші  белгіленген  мерзімде  орындалмаған  салық 
міндеттемесін  орындау:  төленбеген  салық  жəне  бюджетке  төленетін  басқа  да  міндетті  төлемдер 
сомасына  өсімпұл  есептеу;  банк  шоттары  бойынша  шығыс  операцияларын  тоқтата  тұру;  салық 
төлеушінің  салық  берешегі  есебіне  мүлікке  билік  етуін  шектеу  тəсілдерімен  қамтамасыз  етілуі 
мүмкін.  Мерзімі  өткен  салық  міндеттемесінің  сомасына  есептелетін  мөлшер  өсімпұл  болып 
танылады.  Салық  жəне  басқа  да  міндетті  төлемдердің,  өсімпұлдардың,  айыппұлдардың  сомаларын 
банк  шоттарының  есебінен  шығару  кезектілігін  сақтамағаны  үшін,  салық  төлеушілердің  банк 
шоттары  есебінен  шығарылған  жəне  банктердің  немесе  банк  операцияларының  жекелеген  түрлерін 
жүзеге асыратын ұйымдардың кассалардың салық жəне басқа да міндетті төлемдерді, өсімпұлдарды, 
айыппұлдарды төлеу шотына қабылданған ақшаны бюджетке аударуды кешіктіргені үшін банктерге 
немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға өсімпұл есептеледі. 
Айыппұл — екі  жақтың  бірінің  шарты  бойынша  міндеттемелерді  бұзғаны  үшін  төленетін  төлем, 
тұрақсыздық  айыбының  бір  түрі,  оның  мақсаты — шарт  тəртібін  нығайту  жəне  зардап  шеккен 
жақтың шығынын өтеу. Тұрақты сома немесе орындалмаған міндеттеме сомасының пайызы түрінде 
алынады.  Салық  қызметі  органдары  салық  төлеушілердің  салық  міндеттемелерін  дер  кезінде 
орындамағаны үшін айыппұл салады [10]. 
Қылмыстық жауапкершілік (мысалы, Қазақстан Республикасы) — азаматтардың салық төлеуден 
жалтару 221-бапқа сəйкес азаматтың декларация табыс етуі міндетті болып табылатын жағдайларда 
табыстары  туралы  декларация  табыс  етпеу  арқылы  не  декларацияға  немесе  салықтарды  немесе 
мемлекеттік  бюджетке  төленетін  өзге  де  міндетті  төлемдерді  есептеумен  немесе  төлеумен 
байланысты  өзге  де  құжаттарға  кірістер  немесе  шығыстар  туралы  не  салық  салынуы  тиісті  мүлкі 
туралы көрінеу бұрмаланған деректерді енгізу арқылы салық немесе мемлекеттік бюджетке төленетін 
өзге де міндетті төлемдерді төлеуден жалтаруы, егер бұл əрекет ірі мөлшердегі салық немесе міндетті 
төлемдер  төлемеуге  əкеп  соқса, 200-ден 1000 айлық  есептік  көрсеткішке  дейінгі  мөлшерде  немесе 
сотталған  адамның 2 айдан 10 айға  дейінгі  кезеңдегі  жалақысының  немесе  өзге  де  табысының 
мөлшерінде айыппұл салуға, не 180 сағаттан 240 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға, не 2 
жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына тартуға, не 4 айға дейінгі мерзімге қамауға, не 200 айлық 
есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның 2 айға дейінгі кезеңдегі жалақысы 
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салына отырып, немесе онсыз 2 жылға дейінгі мерзімге 
бас  бостандығын  айыруға  жазаланады.  Егер  төленбеген  салық  немесе  басқа  да  міндетті  төлемдер 
сомасы 500 айлық  есептік  көрсеткіштен  асса,  азаматтың  салықты  немесе  мемлекеттік  бюджетке 
төленетін өзге міндетті төлемдерді төлеуі ірі мөлшерде жасалған деп танылады. Ал 222-бапқа сəйкес 
лауазымда болу немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыруға, не 4 айдан 6 айға дейінгі 
мерзімге  қамауға,  не 300 айлық  есептік  көрсеткішке  дейінгі  мөлшерде  немесе  сотталған  адамның 3 
айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салына отырып, немесе 
онсыз 3 жылға  дейінгі  мерзімге  бас  бостандығынан  айыруға  жазаланады.  Егер  төленбеген  салық 
немесе  міндетті  төлемдер  сомасы 2000 айлық  есептік  көрсеткіштен  асса,  ұйымның  салық  немесе 
мемлекеттік бюджетке төленетін міндетті төлемдерді төлемеуі ірі мөлшерде жасалған деп танылады. 
222–1-бап.  Салық  төлеушінің  салық  берешегі  шотына  билік  ету  шектелген  мүлікке  қатысты  заңсыз 
іс-əрекеттері.  Билік  етуге  салық  органдары  шектеу  қойған  мүлікті  ысырап  етуі,  иеліктен  шығаруы, 
жасырып қалуы немесе заңсыз беруі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген 
жағдайларда  мүлкіне  билік  ету  шектелген  адамның  осындай  мүлікті  беруден  бастартуы,  кредит 
ұйымдары  қызметшісінің  салық  органдары  шығыс  операцияларын  тоқтатып  қойған  ақша 
қаражатымен (салымдармен) банк операцияларын жүзеге асыруы — екі жүз айлық есептік көрсеткіш 
мөлшерінде айыппұл салуға немесе бір жүз сексен сағаттан екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге 
қоғамдық жұмыстарға тартуға, не үш айдан алты айға дейінгі мерзімге қамауға, не екі жылға дейінгі 
мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады [11]. 
Əкімшілік  жауапкершілік  (Қазақстан  Республика) — Əкімшілік-құқықтық  жауапкершілігінің 
бірден-бір қолдану тəсілі ретінде — əкімшілік айыппұл танылады. Əкімшілік айыппұл — əкімшілік 
құқықбұзушылық  үшін  осы  бөлімнің  ерекше  бөлімінің  баптарында  көзделген  жағдайларда  жəне 
шекте, əкімшілік жаза қолдану кезінде қолданып жүрген заңдарға сəйкес белгіленетін айлық есептік 
көрсеткіштің  белгілі  бір  мөлшеріне  сай  келетін  дəрежеде  салынатын  ақшалай  жаза.  Жеке  адамға 
салынатын  айыппұлдың  мөлшері  есептік  көрсеткіштің  оннан  бір  бөлігінен,  лауазымды  адамға 
салынатын  айыппұл — 5 айлық  есептік  көрсеткіштен,  ал  заңды  тұлғаға  салынатын  айыппұл — 20 
айлық  есептік  көрсеткіштен  кем  болмайды.  Жеке  адамға  салынатын  айыппұлдың  мөлшерін 200 
айлық  есептік  көрсеткіштен,  лауазымды  адамға — 400 айлық  есептік  көрсеткіштен,  заңды  тұлғаға 

181 
2000  айлық  есептік  көрсеткіштен  асыруға  болмайды [12]. Қазақстан  Республикасының  Əкімшілік-
құқық  бұзушылық  туралы  кодексінің 205-бабының 2-бөлігінде  көзделген  жағдайды  қоспағанда, 
салық  органдарын  тіркеу  есебіне  қою  туралы  өітініш  беру  Қазақстан  Республикасының  заң 
актілерінде  белгіленген  мерзімдерін  бұзу  жеке  адамдарға  айлық  есептік  көрсеткіштің 5–10 дейін 
мөлшерде  лауазымды  азаматтарға 10–20 дейінгі  мөлшерінде  заңды  тұлғаларға 20–50 дейін 
мөлшерінде  айыппұл  салуға  əкеп  соғады.  Салық  органдарында  тіркеу  есебіне  қою  туралы  өтініш 
берудің  Қазақстан  Республикасының  заң  актілерінде  белгіленген  мерзімдерінен 90 күннен  астам 
уақыт  бұзу  жеке  азаматтарға  айлық  есептік  көрсеткіштің 10–20 дейін,  лауазымды  адамдарға 10–40 
дейінгі  мөлшерде,  заңды  тұлғаға 40–100 дейінгі  мөлшерде  айыппұл  салуға  əкеп  соғады.  Салық 
төлеушінің  қосылған  құн  салығын  төлеуші  ретінде  есепке  қою  туралы  өтініш  берудің  Қазақстан 
Республикасының заң актілерінде белгіленген мерзімнен бұзуы лауазымды адамдарға айлық есептік 
көрсеткіштің 10–20 дейінгі мөлшерде жеке кəсіпкерлерге жəне заңды тұлғаларға есепке тұрмаған əр 
ай  үшін  салық  салынатын  айналым  сомасының 50 пайыз  мөлшерде  айыппұл  салуға  əкеп  соғады. 
Салық төлеушінің кəсіпкерлік қызметінің салық заңдарында  белгіленген  жекелеген түрлерін жүзеге 
асыруы  басталуын  тіркеу  есебінің  орны  бойынша  салық  органдарында  тіркеудің  Қазақстан 
Республикасының  салық  заңдарында  белгіленген  мерзімін  бұзуы  жеке  кəсіпкерге  жəне  лауазымды 
адамға  айылық  есептік  көрсеткіштің 10–20 дейінгі  мөлшерінде  заңды  тұлғаларға 50–100 дейінгі 
мөлшерде  айыппұл  салуға  əкеп  соғады.  Салық  төлеушінің  Əкімшілік  кодексінің 206-бабының 2-
бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасының заң актілерінде бекітілген 
мерзімде салық органдары есеп-қисабын табыс етпеуі, жеке адамдарға айылық есептік көрсеткіштің 
10–20 дейін, лауазымды  адамдарға 40–50 дейін жеке кəсіпкерліктегі жəне заңды тұлғаларға төленуі 
тиіс, бірақ төленбеген салықтың жəне басқа да міндетті төлем сомаларын 10 пайыздық мөлшерінде 
айыппұл  салу.  Салық  төлеушілердің  мұндай  есеп-қисапты  табыс  етудің  ҚР  заң  актілерінде 
белгіленген  мерзімнен 90 күн  өткенше  салық  органдарына  салық  есеп-қисабын  табыс  етпеу  жеке 
азаматтарға  айлық  есептік  көрсеткіштің 20–40, лауазымды  азаматтарға 50–70 дейін,  жеке 
кəсіпкерлерге  жəне  заңды  тұлғаларға  төленуге  тиіс,  бірақ  төленбеген  салықтық  жəне  басқа  да 
міндетті төлем сомасының 50 пайызы мөлшерінде айыппұл салынады. Салық төлемдерінде кірістер, 
шығыстар  жəне  салық  салу  объектілерінің  болмауы  немесе  Қазақстан  Республикасының  Əкімшілік 
құқық-бұзушылық туралы  Кодексінің 208-бабының 3-бөлімінде көзделген жағдайларды қоспағанда, 
оның  Қазақстан  Республикасының  заңдарында  белгіленген  тəртіпті  бұза  отырып  жүргізілуі, 
лауазымды адамдарға есептік көрсеткіштің 20–50 дейін жеке кəсіпкерлерге, заңды тұлғаларда есепке 
алынбаған тауарлар құнының 10 пайыз мөлшерінде айыппұл салу. 
Қазіргі  таңдағы  экономикалық  қылмыстар  тəжірибеде  іс  материалдармен  жақсы  танысып, 
зерттеуді қажет етеді. Салық төлемдерін төлемеудің нəтижесінде алынған құралдар қаржы көздерін 
құрайтын  ұйымдастырылған  қылмыстарының  біріне  жатады.  Салық  төлемдері  əр  түрлі  нысан 
бойынша  салық  төлеушінің  есептілік  тəртібін  бұзу,  бухгалтерлік  құжаттарды  енгізу,  салық 
льготаларын жəне тағы  басқа да əдістер арқылы төлемейді. Салықтық қылмыстарға қарсы күрес — 
барлық шет елдердің негізгі мəселелерінің бірі. Олардың шешу жолдарына экономикалық сипаттағы 
жəне  қылмыстық-құқықтық  ықпал  ету  шараларын  қолданылуда.  Мысалы,  елдердің  көбінде 
төленбеген  сомадан 5 пайыз, төлену керек сомадан негізгі ставканың екі есе мөлшерінде немесе 50 
пайызын  қосымша  төлейді.  Шет  елдерде  салықтық  қылмыстық  құқық-бұзушылықтардың  қатарына 
салықтық  алаяқтық,  салық  органдарын  алдау,  міндеттерін  шын  мəнінде  орындамау  немесе  мүлікті 
пайдалану  арқылы  салық  төлеуден  құтылып  кету  үшін  алаяқтық  жасаған  тұлғалар  қылмыстық 
жауапкершілікке тартылады. Мысалы, Германия мемлекетінде салықтық қылмыстық жауапкершілік 
1977  жылдың 16 наурызда  қабылданған  «Салық  жəне  өзге  де  төлемдер  туралы»  Ережеге  сəйкес, 
келесі əрекеттер қылмыс болып саналады: салық органдарына жалған мəліметтер беру, салық салуға 
қажетті  ақпараттарды  бермеу,  салық  льготаларын  негізсіз  алу.  Жауапкершілік  ретінде  бас 
бостандығынан айыру, айыппұл, қосымша төлемдер танылады. 
Салық  мемлекеттік  кірістерді  толтырудың  негізгі  қайнары  ғана  емес,  бірақ  мемлекеттің  нарық 
экономикаға  ықпал  етудің  негізгі  рычагының  бірі  болып  табылады.  Сондықтан  тиімді  салық  салу 
жүйесін құру — кез келген мемлекеттің маңызды мақсаты. Тиімді салық салу жүйесінің көрінісі тек 
оған  жүктелген  қызметтерді  атқару  қабілетілігінен  табады.  Мемлекетіміздің  əлеуметтік-нарықтық 
даму жағдайындағы салықтық-құқықтық қатынастардың басты əрі маңызды аспектілеріне Қазақстан 
Республикасы  салық  жүйесінің  ұйымдастырылуы  жəне  экономикалық-құқықтық  тəртібі,  салық 
төлеушілер  мен  салық  агенттерінің  міндеттері  жəне  құқықтары,  салық  органдарының  құзыреттері, 
салықтық міндеттемелер, салықтық жауапкершіліктер жатады. 

182 
Дəл  осындай  жағдай  толассыз  өзгеріп  отырғандықтан,  ұлттық  экономиканың  даму  болашағын 
есепке  ала  отырып,  салық  жүйесін  тұрақты  түрде  жетілдіру  қажеттілігі  туады.  Дамыған  елдердің 
салық  жүйесіндегі  маңызды  белгісі  болып  халықаралық  экономикалық  қызмет  пен  үрдістерді 
реттеудегі тиімді құралы ретінде пайдалану табылады. 
Бүгінде  салықтық  қатынастарының  құқықтық  реттеу  мəселелері  еліміздің  əлеуметтік-
экономикалық  өмірінен  өте  маңызды  жəне  елеулі  орын  алуда.  Нарықтық  қатынастарға  байланысты 
Қазақстан  экономикасында  пайда  болған  жаңаша  түрлендірулер  еліміздің  халық  шаруашылығын 
басқару-реттеу  жолында  қаржылық  жəне  салықтық  механизмдерді  қолдану  үрдісіне  баса  назар 
аударуды қажет етеді. 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Кучеров И.И. Налоговое право зарубежных стран: Курс лекций. — М.: АО «Центр ЮрИнФоР», — 2003. — С. 23. 
2.  Кадье  Л.  Замечания  относительно  понятия  злоупотребления  правом  в  налоговой  сфере / Взгляды  на  налоговое 
мошенничество / Исследования под ред. Л.Кадье, Е.Неве. — Париж: Коллекция исследований и работ юридического 
факультета  Ренна, Economica, 1986. — С. 32. (Cadiet L.Remarques sur la notion fiscale d'abus de droit / Regards sur la 
fraude fiscale. Etudes coordonnees par L.Cadiet et E.Neveu. — Paris: collection Recherche et travaux de la faculte de sciences 
juridiques de Rennes, Economica, 1986. — P. 321).
 
3.  Винницкий Д.В. Принцип добросовестности и злоупотребление правом в сфере налогообложения // Право и экономика. 
— 2003. — № 1. — С. 25. 
4.  Князев В.Г., Черник Д.Г. Налоговые системы зарубежных стран. — М.: Закон и право, 2002. — 310 с. 
5.  Новые налоги в США // Белорусский банковский бюллетень. — 2003. — № 30. — С. 25. 
6.  Налоги в развитых странах / Русковой И.Г., Кашан В.А. — М.: Финансы и статистика, 1991. — С. 59. 
7.  Козырин А.Н. Правовое регулирование налогообложения в зарубежных странах // Финансы. — 1994. — N 5. — С. 24. 
8.  Болтроменюк В. Германия: «Штойфа» выходит из тени // Налоговая полиция. — 1997. — № 5. — С. 31. 
9.  Мартинез  Ж.К.  Налоговое  мошенничество. — Париж: PUF, 1984. — С. 94. (Martinez J.-C.La fraude fiscale. — Paris: 
PUF, 1984. — P. 94). 
10.  Худяков А.И. Финансовое право Республики Казахстана. — Алматы: ТОО «Изд-во Норма-К», 2002. — С. 258. 
11.  Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексi.  ҚР 1997 жылғы 16 шiлдедегі N 167 Кодексі // ҚР  Парламентінің 
жаршысы. — 1997. — № 15,16. — 211-құж. — 25-б. 
12.  Закон «Об административных правонарушениях». Кодекс РК от 30 января 2001 года № 155 // Ведомости Парламента 
Республики Казахстан. — 2001. — № 5, 6. — С. 24; Казахстанская правда. — 2001. — 13 февр. № 40,41; 2001. 14 февр. 
№ 42,43; 2001. 15 февр. № 44,45; Юридическая газета. — 2001. — 21 февр. № 9,10; 2001. 28 февр. № 11, 12. 
 
 
 
 
УДК 352. 075 (574) 
Г.А.Алибаева 
Университет им. Д.А.Кунаева, Алматы
 
К  ВОПРОСУ  О  ПОНЯТИИ  МЕСТНОГО  САМОУПРАВЛЕНИЯ   
И  ЕГО  НЕРАЗРЫВНОЙ  ВЗАИМОСВЯЗИ  С  МЕСТНЫМ   
ГОСУДАРСТВЕННЫМ  УПРАВЛЕНИЕМ  В  РЕСПУБЛИКЕ  КАЗАХСТАН 
Мақалада  жергілікті  өзін-өзі  басқару  сұрақтары  бойынша  конституциялық  құқық 
мамандығы  саласындағы  ғалымдардың  ойларын  талдауға  жəне  жергілікті  мемлекеттік 
басқару  арасындағы  қарым-қатынастарды  реттеуге  арналған.  Автор  қазіргі  таңдағы 
заңнамаларды  зерттей  отырып,  жергілікті  мемлекеттік  басқару  мен  өзін-өзі  басқару 
арасындағы тығыз байланысты, өзара тəуелділікті, өзара сіңісуді қорытындылайды. 
The article is devoted to the analysis of the views of different scientists-constitutionalists on the 
question of the concept of local self-government and its correlation with local public administration. 
Author, exploring modern legislation, makes a conclusion about the close interrelationship, 
interdependence and inter integration of local government and self-government. 
 
Конституция  Республики  Казахстан 1995 г.  впервые  закрепила  на  столь  высоком  уровне — 
уровне Основного Закона — основы становления и развития местного самоуправления в Республике 
Казахстан. Изменения и дополнения, внесенные 21 мая 2007 г. в действующую Конституцию, изме-
нили концепцию соотношения местного государственного управления и самоуправления в Республи-

183 
ке. В соответствии со ст. 89 Конституции 1995 г. в новой редакции главным и основным звеном са-
моуправления в Казахстане теперь являются маслихаты. 
Чтобы четче понять тесную взаимосвязь местного государственного управления и самоуправле-
ния в РК, представляется необходимым дать определение местного самоуправления, отметив разницу 
во мнениях исследователей данного вопроса. 
Одним  из  специфических  институтов  непосредственной  демократии  является  местное  само-
управление.  В  современном  виде  местное  управление  в  развитых  демократических  государствах 
сложилось в основном в результате муниципальных реформ XIX в. Его становление было связано с 
процессами перехода от феодальной организации к современному индустриальному обществу. Опло-
том нарождавшейся буржуазии являлись города, одним из основных требований которых было пре-
доставление им самостоятельности в управлении местными делами, обеспечение свободы общинного 
самоуправления  от  надзора  и  вмешательства  со  стороны  центральных  властей.  С  середины XIX в. 
подобного  рода  управление  на  местах  стало  именоваться  местным  самоуправлением,  что  отражало 
определенные реалии того времени. Не случайно английский исследователь Д.Эшфорд считает кон-
цепцию местного самоуправления прежде  всего «продуктом либерально-демократического государ-
ства XIX в. [1]. 
В тот период времени считалось, что местные представительные органы являются «как бы чет-
вертой властью, связанной законом и судебным контролем, но не подчиненной правительству и его 
органам в центре и на местах» [2; 102]. Позже в результате развития и укрепления центральной вла-
сти, усиления правового регулирования деятельности местных органов местное самоуправление по-
степенно  превращалось  в  «разновидность  исполнительной  деятельности,  осуществляемой  в  рамках 
общей государственной политики» [2; 103–104]. 
По мнению Д.М.Баймахановой, с того времени было разработано много теорий и концепции, не-
сколько моделей местного самоуправления, но остается неизменной мысль о том, что местное само-
управление — это  своеобразная  форма  непосредственной  демократии,  в  которой  четко  видна  связь 
прямого народовластия с представительной системой и здесь наиболее быстро и явно возможен кон-
троль за работой органов местного самоуправления. 
Каждый  ученый  (как  западный,  так  и  отечественный)  разрабатывал  теорию  самоуправления, 
стараясь  дать  определение  этому  явлению,  выделить  его  принципы,  признаки,  функции,  систему 
[3; 55]. 
В  начале XX в.  проблемам  самоуправления  посвятил  свои  труды  известный  немецкий  ученый 
Нейкамп. «По мнению Нейкампа, самоуправление есть независимое от министерского, подчиненное 
лишь  законам  страны,  не  получающее  инструкций  ни  от  какой  высшей  власти  управление  делами 
местности» [4; 48–49]. 
Другой немецкий ученый, «профессор Г.Еллинек, считал общим признаком самоуправления то, 
что оно является публичным управлением» посредством лиц, не находящихся в постоянном профес-
сиональном  служебном  отношении  к  тому  публичному  союзу,  управление  которым  они  ведают», 
следовательно, управление осуществляется не профессиональными чиновниками, а почетными граж-
данами» [4; 49]. 
Русские  дореволюционные  ученые  подчеркивали  прежде  всего  тот  факт,  что  эти  лица  должны 
проживать в той местности, где они работают, так как для них «местные условия, местные интересы 
стоят во всем на первом плане» [4; 49]. 
Кроме вышесказанных, «в начале XX в. наибольшим распространением пользовалась теория, со-
гласно которой органы самоуправления, хотя и исполняют функции государственного управления, но 
являются органами не государства, а общин как особых от государства публично-правовых юридиче-
ских лиц (Лабанд, Эрнест Мейер)» [4; 50]. 
Советская  юридическая  наука  рассматривала  идею  о  местном  самоуправлении  со  специфиче-
ской точки зрения (например, в работе профессора В.Пертцика «Проблемы развития местного само-
управления в СССР» (М., 1971 г.) местное самоуправление представлялось в усеченном виде, осуще-
ствленном через Советы народных депутатов [3; 56]. 
В настоящее время в научной, юридической и политической литературе часто можно встретить 
попытки  дать  определение  понятия  местного  самоуправления.  В.И.Фадеев  полагает,  что  «местное 
самоуправление — это система организации и деятельности граждан, обеспечивающая самостоятель-
ное (под свою ответственность) решение населением вопросов местного значения, управление муни-
ципальной собственностью, исходя из интересов всех жителей территории» [5]. 

184 
С.А.Авакьян  подчеркивает  следующее: «Абсолютно  недостаточно  сказать,  что  местное  само-
управление — это самостоятельное и под свою ответственность разрешение населением и избранны-
ми им органами местных дел (вопросов местного значения)». В этом подходе отражены предметно-
объектное содержание местного самоуправления, предположение его автономности в системе управ-
ления.  Однако  этого  недостаточно,  поскольку  в  принципе  любой  уровень  управления  имеет  свой 
предмет (объект) и должен быть самостоятельным в деятельности, за что и несет ответственность. 
Кардинальное  значение,  по  мнению  С.А.Авакьяна,  для  понимания  природы  местного  само-
управления  должны  также  иметь  такие  факторы,  как  наличие  или  отсутствие  государственно-
властных  начал  в  местном  самоуправлении:  его  положение  в  общей  системе  управления,  сущест-
вующей в данном государстве и обществе; набор функций местного самоуправления; его материаль-
но- финансовая база [6; 43]. 
М.И.Пискотин  дает  более  краткое  определение  местного  самоуправления,  ограничиваясь  тем, 
что местное самоуправление — это самоуправление граждан, населения сел, городов, поселков. Ими 
управляет не кто-то сверху, а они сами управляют своими местными делами [6; 45]. 
Все точки зрения по определению понятия местного самоуправления имеют право на существо-
вание. Но главным при разработке понятия местного самоуправления является определение элемен-
тов, входящих в его содержание: 
1) человек, производство и свободная деятельность по его созданию (основа самоуправления); 
2) объединение граждан по интересам для совместной деятельности; 
3) муниципальная общинная собственность или собственность трудовых коллективов; 
4) достаточная финансовая база, формируемая примущественно из собственных источников, до-
ходов и, частично, из государственных дотаций; 
5)  совместные  действия  граждан  и  государственных  органов  в  формировании  и  организации 
деятельности органов местного самоуправления; 
6) участие граждан в решении вопросов местного и общегосударственного значения; 
7) вхождение местного самоуправления в единую систему управления государством и общест-
вом; 
8) взаимодействие местного самоуправления с государством; 
9) функции и полномочия местного самоуправления; 
10) действия самоуправления на основе законов и подзаконных актов; 
11) зависимость местного самоуправления от общества и государства. 
Местное самоуправление должно строиться на основе сочетания экономического, территориаль-
ного  и  демографического  факторов.  Краеугольный  камень — это  человек,  местное  производство  и 
собственность [7; 12]. 
Известный казахстанский исследователь проблем развития местного государственного управле-
ния и самоуправления Л.Т.Жанузакова дает следующее определение: местное самоуправление — это 
самостоятельная  деятельность  населения,  компактно  проживающего  на  территории  городского  или 
сельского сообщества, а также его выборных органов по управлению местными делами [8; 8]. 
Другой  казахстанский  автор  А.А.Таранов  подчеркивает,  что  в  литературе  сущность  местного 
самоуправления нередко рассматривают как право населения (местного сообщества), признаваемое и 
закрепляемое  государством,  самостоятельно  и  под  свою  ответственность  решать  вопросы  местного 
значения. Исследователь отмечает, что подобное определение, основу которого составляют положе-
ния  Европейской  хартии  местного  самоуправления,  оставляет  без  внимания  ряд  существенных  мо-
ментов, связанных с возможностью персонификации органов местного самоуправления, наделенных 
функциями правотворчества в пределах муниципальных округов [9]. 
Для  разработки  правильного  понятия  местного  самоуправления  важное  значение  имеет  Евро-
пейская хартия местного самоуправления, принятая Советом Европы 15 октября 1985 г. В ст. 2 Хар-
тия устанавливает, что принцип местного самоуправления должен быть признан в законодательстве 
страны и, по возможности, в конституции страны. В соответствии со ст. 3 Хартии под местным само-
управлением понимаются право и реальная способность органов местного самоуправления регламен-
тировать значительную часть государственных дел и управлять, действуя в рамках закона, под свою 
ответственность и в интересах местного населения, что осуществляется советами и собраниями, со-
стоящими из членов, избранных путем свободного, тайного и равного прямого всеобщего голосова-
ния. А советы и собрания могут располагать подотчетными им исполнительными органами [10]. 
Следует признать, что в муниципальном законодательстве большинства государств–участников 
СНГ так или иначе используются формулировки «Европейской хартии о местном самоуправлении», 

185 
что связано с попытками приведения законодательства в соответствие с указанным основополагаю-
щим европейским документом и стремлением сформировать собственную муниципальную систему, 
основанную на принципах децентрализации власти и деконцентрации полномочий [11; 8]. 
В статье 3 Закона Республики Армения «О местном самоуправлении» от 7 мая 2002 г. под мест-
ным самоуправлением понимается «гарантированное Конституцией АР, настоящим законом право и 
умение общин, действующих под собственную ответственность и в рамках закона, решать  вопросы 
муниципального (общинного) значения, распоряжаться муниципальной собственностью с целью бла-
госостояния населения». 
В Законе Республики Беларусь «О местном управлении и самоуправлении» от 20 февраля 1991 г. 
№ 617-ХII (в  ред.  Закона  от 10 января 2000 г.  № 362–3)  в  ст. 2 продекларировано: «Местное  само-
управление в Республике Беларусь — форма организации и деятельности граждан для самостоятель-
ного решения непосредственно или через избранные ими органы социальных, экономических, поли-
тических и культурных вопросов местного значения, исходя из интересов населения и особенностей 
административно-территориальных единиц на основе собственной материальной, финансовой базы и 
прочих средств». 
Подобные положения содержатся в Органическом законе Грузии «О местном самоуправлении и 
управлении» от 16 октября 1997 г. № 929, где в п. 1 ст. 1 закреплено, что «местное самоуправление — 
это определенное конституцией и законами право и возможность граждан Грузии под свою ответст-
венность,  при  помощи  органов  местного  самоуправления  и  в  рамках  самоуправленческих  единиц 
(муниципалитетов) решать вопросы местного значения». 
В статье 2 Закона «О местном самоуправлении Украины» от 21 мая 1997 г. № 280/97ВР (в ред. 
Закона от 11 июля 2001 г. № 2628-Ш) говорится, что «местное самоуправление в Украине — это га-
рантированная государством реальная способность территориальных общин (жителей села или доб-
ровольного объединения в сельскую общину жителей нескольких сел, поселков, городов) самостоя-
тельно или под свою ответственность решать вопросы местного значения в пределах Конституции и 
законов Украины» [11; 8–9]. 
Конституция Российской Федерации от 12 декабря 1993 г. в главе 8 «Местное самоуправление» 
устанавливает,  что  местное  самоуправление  Российской  Федерации  обеспечивает  самостоятельное 
решение  населением  вопросов  местного  значения,  владение,  пользование  и  распоряжение  муници-
пальной собственностью. Местное самоуправление осуществляется в городских, сельских поселени-
ях и на других территориях с учетом исторических и иных местных традиций. Структура органов ме-
стного самоуправления определяется населением самостоятельно [12]. 
В развитие конституционных положений в РФ 12 августа 1995 г. Государственная Дума приняла 
Федеральный закон «Об общих принципах организации местного самоуправления в РФ», где дается 
понятие  местного  самоуправления  как  признаваемой  и  гарантируемой  Конституцией  РФ  самостоя-
тельной и под свою ответственность деятельности населения по решению непосредственно или через 
органы  местного  самоуправления  вопросов  местного  значения,  исходя  из  интересов  населения,  его 
исторических и иных местных традиций [13]. 
Понятие, данное в Конституции РФ, объединяет в себе субъект и объект управления на местном 
уровне. В качестве субъекта выступают граждане, в качестве объекта — вопросы местного значения 
и муниципальная собственность. При этом муниципальная собственность является главным элемен-
том  экономической  основы.  Такой  подход  к  определению  местного  самоуправления  говорит  о  том, 
что  оно  реально  только  при  наличии  муниципальной  собственности,  которая  выступает  в  качестве 
одного из главнейших, базовых признаков власти. Собственность — основа любой власти. Базовыми 
элементами местного самоуправления по Конституции РФ выступают человек и муниципальная соб-
ственность. 
Закрепленное Конституцией РФ понятие местного самоуправления нашло развитие в законода-
тельных актах субъектов РФ. Конституции республик, уставы и законы, положения краев, областей, 
автономных  областей,  автономных  округов  имеют  самые  разные  определения  понятия  местного 
самоуправления.  Одни  выделяют  его  в  качестве  самостоятельного  института  управления,  другие 
объединяют по функциям и полномочиям с местными органами государственной власти. 
Закон Чувашской Республики «Об основах организации местного самоуправления в Чувашской 
Республике» от 19 ноября 1993 г. определяет местное самоуправление как «самоорганизацию граж-
дан для решения непосредственно или через систему государственных органов вопросов, касающих-
ся  данной  территории  и  ее  населения,  исходя  из  местных  и  государственных  интересов,  на  основе 
Конституции Чувашской Республики». 

186 
Конституция Республики Дагестан, уставы Новгородской и Ленинградской области дополняют к 
этому  конституционное  положение  о  владении,  пользовании,  распоряжении  муниципальной  собст-
венностью.  В  Уставе  Курганской  области  отсутствует  определение  понятия  местного  самоуправле-
ния [7; 13–14]. Следовательно, единой тенденции о включении понятия местного самоуправления в 
законодательные акты в субъектах РФ нет. 
Обратимся  к  опыту  нашей  страны.  Когда  Казахстан  входил  в  состав  Союза  СССР, 15 февраля 
1991 г. был принят Закон КазССР «О местном самоуправлении и местных Советах народных депута-
тов  КазССР»,  который  давал  понятие  местного  самоуправления  в  КазССР — это  самоорганизация 
граждан для решения непосредственно или через избираемые ими органы всех вопросов, касающихся 
данной территории и ее населения, на основе законов и собственной материально-финансовой базы 
[14].  Вообще  в  этом  законе  раздел  о  территориальном  общественном  самоуправлении  был  самым 
разработанным,  в  нем,  кроме  определения,  была  закреплена  система  местного  самоуправления,  его 
компетенции и т.п. [3; 58]. 
В Конституции РК 1993 г. о местном самоуправлении вообще не говорилось [15].  В ст. 90 ч. 2 
закреплялось: «решение вопросов местного значения осуществляется местными представительными 
и исполнительными органами». В Законе РК от 10 декабря 1993 г. «О местных представительных и 
исполнительных органах РК» термин «местное самоуправление» даже не упоминался. Закреплялась 
лишь возможность (ст. 53–54 Закона) для рассмотрения наиболее важных вопросов, затрагивающих 
интересы населения соответствующей территории, проводить собрание представителей граждан по-
селка, аула (села), аульного (сельского) округа, достигших 18-летнего возраста, и регламентировалась 
компетенция собрания [16]. 
Конституция Казахстана 1995 г. была первым актом, заложившим основу местного самоуправ-
ления и его связи с местным государственным управлением. Статья 89 Конституции закреплела, что 
в  РК  признается  местное  самоуправление,  обеспечивающее  самостоятельное  решение  населением 
вопросов местного значения [17]. 
В первоначальной редакции Конституции 1995 г. закреплялась концепция, согласно которой ме-
стное самоуправление было отдельно от местного государственного управления. Местное государст-
венное управление было представлено маслихатами (местными представительными органами) и аки-
матами (местными исполнительными органами). 
Местное самоуправление могло осуществляться населением непосредственно путем выборов, а 
также  через  выборные  и  другие органы  местного самоуправления. Такое соотношение  между  мест-
ным государственным управлением и самоуправлением просуществовало до 2007 г. 
В этот период с 1995 по 2007 гг. было предпринято несколько попыток разработать проект Зако-
на  о  местном  самоуправлении  в  РК,  в  которых  предлагались  разные  определения  местного  само-
управления. 
Проект Закона «О местном самоуправлении в РК», опубликованный в 2000 г., предусматривал, 
что  под  местным  самоуправлением  понимается  форма  реализации  власти  народа,  осуществляемая 
посредством  самостоятельной  деятельности  населения  территориальных  образований  по  решению 
вопросов местного значения в соответствии с Конституцией и законами РК [18]. 
Проект Закона «О местном самоуправлении в РК», подготовленный Министерством юстиции в 
2005 г., определял, что под местным самоуправлением понимается система организации деятельности 
населения административно-территориальной единицы по самостоятельному и под свою ответствен-
ность решению вопросов местного значения. 
В 2006 г. был опубликован еще один проект Закона, который предлагал следующее определение: 
под  местным  самоуправлением  понимается  система  самостоятельной  организации  деятельности  на-
селения  административно-территориальной единицы, осуществляемая  в  границах местного  сообще-
ства и решающая вопросы местного значения под свою собственность в порядке, определяемом на-
стоящим Законом, другими нормативными правовыми актами, уставом местного сообщества [18]. 
Все проекты Закона «О местном самоуправлении в РК» так или иначе отражали положения Кон-
ституции РК, заложенную в ней концепцию, а также положение Европейской хартии местного само-
управления. 
Конституционная  реформа 2007 г.  изменила  соотношение  местного  государственного  управле-
ния и самоуправления в РК. Теперь нет оснований утверждать, что это две разные системы, которые 
не пересекаются. 
Изменился статус маслихатов. Они признаны в качестве органов местного самоуправления, что 
стало закономерным итогом поисков наиболее оптимальной модели местного самоуправления, про-

187 
должавшихся в течение двенадцати лет после принятия на республиканском референдуме 30 августа 
1995 г. новой Конституции страны, на которой уже давно настаивали некоторые отечественные госу-
дарствоведы [8; 32]. 
Для приведения в соответствие с новой редакцией Конституции 1995 г. текущего законодатель-
ства  в  Закон  РК  от 23 января 2001 г. «О  местном  государственном  управлении  в  РК» 9 февраля 
2009 г.  были  внесены  существенные  поправки.  В  новой  редакции  изменилось  название  Закона 
«О местном государственном управлении и самоуправлении в РК». 
Данный Закон дает определение местному самоуправлению как деятельности, осуществляемой 
населением  непосредственно,  а  также  через  маслихаты  и  другие  органы  местного  самоуправления, 
направленной на самостоятельное решение вопросов местного значения под свою ответственность, в 
порядке, определяемом настоящим Законом, иными нормативными правовыми актами [19]. 
Данное  определение  отражает  абсолютно правильное, на  наш  взгляд, мнение  о тесной  взаимо-
связи местного управления и местного самоуправления в современный период. 
В литературе известные казахстанские и зарубежные исследователи поддерживают такую пози-
цию. Профессор Г.С.Сапаргалиев считает, что «формально можно отделить местное государственное 
управление от самоуправления, а фактически это сделать невозможно» [Сапаргалиев Г.С. Конституци-
онное право Республики Казахстан. Академический курс, 2005. — 512 с.]. 
Более правильным, по мнению российского исследователя местного управления А.И, Черкасова, 
«представляется не противопоставлять местное самоуправление местному управлению, а рассматри-
вать их в соотношении как части к целому. Ведь местное управление — сложный и гибкий механизм 
и может включать в себя как государственную администрацию на местах, так и местные представи-
тельные  органы  (органы  местного  самоуправления).  Именно  в  таком  качестве  местное  управление 
входит  в  государственный  механизм,  обладая  «значительной  спецификой  и  самостоятельностью  по 
сравнению с другими его элементами» [20; 676]. 
Исходя из этого делается вывод о том, что «в конституционном законодательстве России и ряда 
других  государств  Восточной  Европы  и  СНГ  преобладает  термин  «местное  самоуправление».  Ука-
занная  система  обычно  представляет  собой  часть  единой  публичной  администрации,  децентрализо-
ванный и организационно обособленный элемент государственного механизма, выступающий в каче-
стве административной организации по оказанию услуг населению в соответствии с общенациональ-
ными стандартами и общим политическим курсом центрального правительства» [20; 405]. 
Особенность  местного  самоуправления  заключается  в  том,  что  органы  муниципальной  власти 
имеют собственную легитимность, ибо формируются непосредственно населением либо при его уча-
стии и действуют в рамках собственных (факультативных) полномочий [11; 5]. 
Подытоживая  вышесказанное,  можно  отметить,  что  современная  система  местного  государст-
венного управления и самоуправления отражает их тесную взаимосвязь, взаимозависимость и взаи-
мопроникновение, так как они оба направлены на решение важнейших задач государственного, эко-
номического, социального и политического характера, на решение проблем в местных делах, учиты-
вая  специфику  местных  представительных,  исполнительных  органов  и  других  элементов  системы 
самоуправления. 
 
 
Список литературы 
1.  Сравнительное конституционное право. — М.: Издат. фирма «Манускрипт», 1996. — 672 с. 
2.  Барабашев Г.В. Муниципальные органы современного государства (США, Великобритания) — М., 1971 — 102 с. 
3.  Баймаханова  Д.М.  Непосредственная  демократия  в  Республике  Казахстан:  Учеб.  пособие — Алматы:  Қазақ 
университеті, 2003 — 55 с. 
4.  Черняк И.Д. О вопросах местного самоуправления зарубежной теории права. // Центральная Россия на рубеже ХХІ в.: 
(Доклады, сообщения и статьи секции «Местное самоуправление»). Т. III. — 1996 — С. 48–49. 
5.  Фадеев В.И. Муниципальное право России. — М., 1994 — 33 с. 
6.  Местное самоуправление в России: состояние, проблемы, перспективы. — М.: Изд-во МГУ, 1995 — 430 с. 
7.  Постовой Н.В. Муниципальное право — М.: Новый юрист, 1998. — С. 12. 
8.  Жанузакова Л.Т. Правовые основы местного управления в Республике Казахстан и зарубежных странах: Учеб. пособие. 
— Алматы: СаГа, 2008. — С. 8. 
9.  Таранов А.А. Муниципальное право: вопросы, теории и практики. — Алматы: Юрист, 2008,. — С. 4. 
10.  Европейская хартия местного самоуправления (принята Советом Европы 15 октября 1985 г.) // Народный депутат. — 
1993. — № 11. — С. 5–7. 

188 
11.  Муниципальное  право  зарубежных  стран  (сравнительно-правовой  анализ) — М.:  Академ.  проект;  Фонд  «Мир».- 
(«Gaudeamus»). — С. 8. 
12.  Конституция Российской Федерации от 12 декабря 1993 года. Ст. 130–133 // Конституция 16 стран мира. — Алматы: 
Жеті жарғы, 1995. — С. 382–383. 
13.  Собрание законодательства РФ. — 1995. — № 35. — Ст. 3506. 
14.  Закон КазССР «О местном самоуправлении и местных Советах народных депутатов КазССР» от 15. 02.1991 // Вечер-
няя Алма-Ата. — 1991. — 20 февр. – 1 марта. 
15.  Конституция РК от 28 января 1993 г. — Алматы, 1993. — С. 31. 
16.  Закон РК от 10 декабря 1993 г. «О местных представительных и исполнительных органах РК» // Законы и Постановле-
ния, принятые на 11 сессии Верховного Совета РК 12 созыва. — Алматы: Изд. ВС РК, 1993 — С. 458–459. 
17.  Конституция РК от 30 августа 1995 года. — Алматы, 1995. — 37 с. 
18.  Проект Закона РК «О местном самоуправлении в РК» // Казахстанская правда. — 2000. — 12 сент. 
19.  Закон РК от 23 января 2001 г. «О местном государственном управлении и самоуправлении в РК». — Информационная 
система Параграф 10 — Документ «Закон РК от 23.01.01. № 148 — II». 
20.  Черкасов.  А.И.  Местное  управление  и  самоуправление:  конституционные  модели // Сравнительное  конституционное 
право. — М.: Манускрипт, 1996. — 676 с. 
 
 
 
 
УДК 342:347.963 
А.Б.Жаксылыкова 
Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова 
КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВОЕ  ЗАКРЕПЛЕНИЕ  ОРГАНОВ  ПРОКУРАТУРЫ  
В  СИСТЕМЕ  ГОСУДАРСТВЕННО-ПРАВОВЫХ  ИНСТИТУТОВ  В  ЗАРУБЕЖНЫХ  СТРАНАХ 
Мақалада  шетел  мемлекеттеріндегі  мемлекеттік  билік  органдарының  жүйесіндегі 
прокуратура  мəртебесінің  конституциялық-құқықтық  бекітілуінің  ерекшеліктеріне 
қатысты  теориялық  сұрақтардың  қысқаша  талдауы  беріледі.  Зерттеудің  нəтижесі 
бойынша автор кейбір елдердің прокуратура органдарының ұйымдастырылуы жəне қызметі 
бойынша тəжірибесін сараптайды. 
There is shot analyses of theoretical questions in this article. These questions are concerning the spe-
cialties of legal constitutional binding of the status of prosecution department in the system of state 
power in foreign countries. According to the results of research, the author points at the positive ex-
perience in organization and working of the organs of prosecution department separate countries. 
 
На примере развитых демократических государств, в том числе стран СНГ и Балтии, можно про-
следить, что статус прокуратуры в конституционно-правовом законодательстве этих стран имеет как 
общие черты, так и национально-государственные особенности. 
В  Республике  Казахстан  прокуратура — это  государственный  орган,  подотчетный  Президенту 
Республики Казахстан, осуществляющий высший надзор за  точным и единообразным применением 
законов, указов  Президента  РК и  иных нормативных  правовых актов на  территории республики, за 
законностью  оперативно-розыскной  деятельности,  дознания  и  следствия,  административного  и  ис-
полнительного  производства.  Генеральный  прокурор  Республики  Казахстан  назначается  на  долж-
ность Президентом республики с согласия Сената Парламента сроком на пять лет, подотчетен Прези-
денту республики и освобождается им от должности (ст.ст. 1, 10 Закона РК «О прокуратуре»). 
Система  органов  государства  может  быть  рассмотрена  в  двух  вариантах:  первый  вариант — 
сверху вниз; второй — предполагается рассмотрение видов государственных органов. При этом виды 
государственных органов, независимо от того, в какой последовательности рассмотрена система, ос-
таются неизменными для их изучения и рассмотрения. Если мы исследуем систему государственных 
органов в первом варианте, то мы можем обнаружить и назвать несколько звеньев в этом здании го-
сударства: 
•  Парламент; 
•  Президент; 
•  Правительство; 
•  Генеральный прокурор; 
•  Верховный суд; 

189 
•  Конституционный суд; 
•  местные органы народного представительства; 
•  исполнительно-распорядительные органы; 
•  органы суда; 
•  органы прокуратуры [1; 214]. 
Рассмотрение органов государства в такой последовательности создает самое общее представле-
ние об этом небоскребе государственных органов. 
Однако систему органов государства, как уже отмечалось, можно рассматривать и по-другому, 
если  дать  характеристику  видов  органов  государства.  Теория  социалистического  народовластия  ис-
ходит из единства власти и разнообразия форм ее осуществления, т.е. форм деятельности государст-
ва.  Формы  осуществления  власти  есть  не  что  иное,  как  формы  деятельности  государства.  Такими 
формами деятельности государства являются: 
1) государственная власть; 
2) государственное управление; 
3) судебная деятельность; 
4) надзор за законностью; 
5) конституционный контроль. 
В соответствии с этими формами деятельности государства имеется пять видов органов государ-
ства: органы государственной власти; органы государственного управления; органы правосудия (су-
да); органы прокуратуры, осуществляющие надзор за законностью; органы конституционного суда. 
Наличие различных видов государственных органов в том или другом виде опровергает теорию 
разделения  властей,  которая  была  сформулирована  знаменитым  французским  философом  и  истори-
ком XVIII в. Шарлем Монтескье в его выдающемся труде «О духе законов», увидевшем свет в 1748 г. 
Принцип  разделения  властей  на  законодательную,  исполнительную  и  судебную  соотечественники 
Ш.Монтескье признавали вечным принципом, записав в «Декларации прав человека и гражданина» 
1789  г.,  что  общество,  в  котором  не  проведено  разделения  властей,  не  имеет  своей  Конституции 
[2; 75]. Принцип разделения властей был также воплощен в Конституции Франции 1791 г. 
Между тем теория разделения властей, появившаяся в эпоху возникновения в недрах феодализ-
ма промышленного капитализма, была направлена на развитие капиталистических производственных 
отношений и, следовательно, в ту пору сыграла свою положительную роль. Развитию этих отноше-
ний  препятствовала  феодальная  организация  общества,  в  том  числе  и  связанная  с  ним  феодальная 
монархия. В этих условиях концепция разделения властей Ш.Монтескье имела своей целью обеспе-
чить свободу, необходимую для деятельности буржуазии, без чего развитие капиталистического про-
изводства  было  тогда  невозможно.  Имеется  в  виду  возможность  развития  свободной  конкуренции, 
которая обеспечила благоприятный начальный этап для развития крупной промышленности. 
В настоящее время теория разделения властей закрепляется лишь в некоторых конституциях бур-
жуазных  стран  и  неизбежно  представляет  собой  фикцию.  Убедительная  критика  теории  разделения 
властей, которая носит подлинно исследовательский характер, с глубоко философских позиций дана в 
статье  профессора  Д.Ковачева.  Излагая  главный  вывод  и  завершая  свой  труд,  он  пишет  следующее: 
«История  доказала, что свободной конкуренции соответствует демократия. Монополии же  соответст-
вует политическая реакция. Таким образом, в эпоху империализма принцип разделения властей, хотя и 
остается провозглашенным в конституциях некоторых буржуазных государств, в настоящее время по 
существу представляет собой своего рода реликт, который используется для обмана легковерной пуб-
лики, продолжающей верить в демократизм современного буржуазного государства» [2; 76]. 
Теория разделения властей в современный период вызывает множество других возражений, свя-
занных  с  наличием  системы  органов  государства,  к  которой  Д.А.Ковачев  не  обращается.  Согласно 
этой теории существуют три вида власти (большинство государствоведов именует их тремя «ветвя-
ми» власти): законодательная, исполнительная и судебная. 
С  мнением  Д.Ковачева  относительно  теории  разделения  властей  солидарен  также  проф. 
Д.Л.Златопольский. Он указывает, что если речь идет о законодательной власти, как одном из видов 
государственных органов, то получается, что в государстве действует только один орган государст-
венной власти — Парламент, так как законодательная власть принадлежит только ему. Другими сло-
вами, это означает, что вся система местных органов народного представительства или самоуправле-
ния (а их в каждой стране, как правило, много тысяч) не принимается во внимание, так как ни один из 
них не является законодательным органом. Д.Л.Златопольский считает, что при такой постановке во-
проса о наличии в любом государстве только трех властей, из классификации государственных орга-

190 
нов  полностью  исчезают  органы  прокуратуры,  которых  в  этом  случае  также  объявляют  судебными 
органами [1; 216]. Так,  согласно  Конституции  Болгарии  органы  прокуратуры  и  составляющие  ее 

жүктеу/скачать 6,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: