60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
| Адамның мінез-құлқындағы ерекшеліктер, өзгерістер: дарақы – взбалмошный;
әумесер – идиот, аямпаз – жалостливый, аусар – полоумный; байсал – спокойст- вие; байсалды – спокойный; босаң – слабоватый; болбыр – вялый; томырық – вс- пыльчивый; белсенді – активный; белсенсіз – пассивный; белсеніс – активность; табанды – стойкий (о человеке), устойчивый; табандылық – стойкость (о человеке); бейбастақ – неблаговоспитанный; бейбастақтық – неблаговоспитанность; бейғам – беспечный; бейғамдық – беспечность; беймаза – надоедливый; беймазалық – на- доедливость; бір тоға – смиренный (о человеке); долы – раздражительный; жасқан- шақ – пугливый; қияңқы – задорливый, буян; қияли – помешанный; күйгелек – 1) раздражительный, 2) вспыльчивый, горячий және т. с. с. Түрлі шаралардың атаулары: алас – дезинфекция, аластамақ – 1)делать дезин- фекцию, 2) вертеть подарок над головой, чтобы сделать счастливым, айнымақ – 1) тошнить, 2) отдумать, решить иначе, 3) выдох нуться; бақылдық алмақ – получить прощение (об умирающем); дәрілемек – 1) дезинфицировать, 2) лечить; дәріленбек – дезинфицироватьжәне т. с. с. Ем шаралары: бұлау – лечение водяными парами; тұндырмақ – осаждать, зас- таиватъ және т. с. с. Құрал, сайман атаулары: ашудас – квасцы, шапқы – инструмент для пускания крови, құрдым – род лекарства дляприостановления крови; іскек – маленькие щип- цы длявыдергивания растительности на лице және т. с. с. Тағам атаулары: бөкбек – род кушанья, приготовляемый из муки и масла; төң- керме – густая каша из жареной муки или пшеницы және т. с. с. 215 Ауру-сырқаттың нәтижесі, салдары: тыртық – заживший шрам, ру бец; жара – рана; жарықбас – ложбина; тыртықтанбақ – зарубцеваться; жарым жан – калека; жазылмақ – 1) записаться, 2) исцеляться, выздороветь; тер – пот; жөтелтпек – выз- вать кашель; солтақтық – хромота; солбыраймақ – проявлять вялость; сырқырамақ – ломать (о боли в костях); сіңір тартылмақ – подвергнуться нервной спазме (о мус- кулах); сіңірленбек – превратиться в сухожилие; қабынбақ – задыхаться; құрыспақ – 1)съеживаться, 2) судорожно сокращаться, 3) мор щиться; күс – мозоль және т. с. с. Медицина терминдерінің бәрі де ұлттық танымға негізделген. Тұжырымымыз- дың дәлелі ретінде төмендегі бірліктерді келтіруге болады: Ықылық – икота; ықылықтамақ – икать; ықылық атпақ – икать (об умира ю- щем) Тоңғақ – кал новорожденного; тоңғақтамақ – испражняться (о новорожденном Сілекей – слюна; сілекейлі – слюнявый Сілемей – текущая слюна; сілемейлемек – обслюнить Сөздік тізушілер қазақы танымға сәйкес әр сөздің мағынасын нақты көрсете біл- ген. Ұядағы бір түбірден тарайтын сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасындағы айырмашылық анық көрсетілген. Қазіргі кезде сілекей және сілемей сөздері бірінің орнына бірі қолданылып жүр. Алайда сөздік құрастырушылардың дефинициясын оқып, білген соң ол сөздердің әрқайсысының мағыналық ерекшелігі барын бай- қаймыз. Яғни сілемей – сілекейдің ағып тұратын түрі. Сол сияқты ықылықтау сөзі мен ықылық ату тіркесі де бірінің орнына бірі жұмсала бермейді екен. Ықылықтау – бірнеше рет қайталанған әдеттегі іс-әрекетті білдірсе, ықылық ату – жан тапсы- рар алдындағы соңғы сәттер. Сол сияқты солық – тяжелое дыхание; солықтамақ – едва дышать от усталости сияқты тілдік бірліктерді де қазіргі кезде қолданыс- қа әбден енгізуге болады. Тілімізде солығын басты, солығын баса алмай жылады т. с. с. тіркестерде ғана кездесетін солық сөзінің түпкі мағынасы «Тілмашта» нақты көрсетілген. Мұндай анықтамалар этимологиялық талдаулар үшін де өте маңыз- ды. Жоғарыда келтірілген атауларды қазіргі кезде де медицина термині ретінде пай- далануға әбден болады (бірқатары қолданылып та келеді). Сөздіктен бүгінгі таңда баламасы табылмай жүрген көптеген атауларлы табуға болады. «Қазақша-орысша тілмашқа» редакторлық еткен Қ. Кемеңгерұлы сөздік жұмысына араласқанға дейін Омбыдағы ветеринарлық-фельдшерлік мектепте, Батыс Сібір мемлекеттік меди- цина институтының медицина бөлімінде, Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факультетінде оқыған. Сол себепті тілмашта медицина терминдері сәтті шыққан. Әрине, «терминдердің бәрін де құрастырушылар ойлап шығарған» деген ойдан аулақпыз. Сөздік түзушілер 1923-1924 жылдары «Қызыл Қазақстан» жур- налында «Білім ордасының қазақша ғылыми-әдебиет кеңесінде қабылдап алын- ған пән сөздері» деген айдармен жарық көрген терминдерді, жекелеген оқулықтар («Оқу құралы», «Тіл-құрал» т. с. с. А. Байтұрсынұлы еңбектері т. б.) арқылы әбден тұрақталған атауларды, мерзімді баспасөз бетінде жүйелі қолданылу нәтижесінде қалыптаса бастаған терминдерді де негізге алған. Бұдан, бір жағы, сөздік құрасты- рушылардың өзіне дейінгі жарық көрген еңбектермен жан-жақты таныс болғанын, 216 сөздік түзу жұмысына үлкен дайындықпен келіп, жауапкершілікпен қарағанын аң- ғарсақ, екінші жағынан, «жаңа тіл» ойлап таппай, бір заттың бірнеше атауын беру- ден гөрі осы уақытқа дейін қолданылып келген сөздерді тұрақтандыру мақсатын көздегенін байқаймыз. Когнитивті қызметінің нәтижесінде тіл адамның қоршаған орта туралы әсерін жинақтаумен қатар халықтың зерттеушілік ойларын да жеткізіп, халықтың ұжым- дық, этномәдени санасында қалыптасқан ғалам бейнесін сақтайды. Тіл – жетілген таңбалар жүйесі, сананы объективтендіретін құрал болып табылады. Сол себепті С. Исаев: «Тіл – қоғамдағы адамдар арасындағы аса маңызды қатынас құралы. Осы себептен де, ол бір жағынан, ойлаумен, екінші жағынан, сол арқылы санамен тіке- лей байланысты және қоғамдық өмірде белгілі бір қызметтер (коммуникативтік, эстетикалық-экспрессивтік т. б.) атқарады. Тіл, ең алдымен, ойды жарыққа шыға- рып, жетілдірудің құралы болу арқылы ойлаумен тікелей байланысты. Сондықтан тілдің негізгі единицалары ойлаудың басты категорияларымен сәйкес келіп жата- ды. Мысалы, сөз ұғымды білдіріп, соның тілдік көрсеткіші болса, ойды білдірудің бірден-бір тілдік көрінісі сөйлем болып табылады. Сондай-ақ тілдік единицалар- дың бұдан басқа да өзіндік мәндері, атқаратын қызметтері бар. Міне, осы қасиет- тері арқылы тіл айналадағы дүние, объективтік шындық туралы адамның санасын қалыптастырады, оларды есте сақтауға негіз болады», – деп жазады [5, 4]. Тіл мәдениет үшін қызмет етеді. Тіл – ұжымдық сана арқылы жинақталған ақ- паратты атадан балаға жеткізіп, жинақтайтын, сақтайтын, жүйе болып табылады. Адам өзіне дейінгі жинақталған білім қорын қабылдау арқылы этномәдени қауым- дастықтың өмір тәжірибелерін де қабылдайды. Адамның танымдық әрекеті – ақи- қат болмысты тануға, қоршаған ортаны түйсініп, жинақталған білімдер негізінде әлемдегі орнын түсінуіне бағытталады. Тіл – сөйлеушінің дүниетаным ерекше- ліктерін бейнелейтін құрал, ерекше ұлттық ділдің көрсеткіші, мәдениеттің негізі. Тіл мәдениеттің дамуына ықпал етіп отырады. Белгілі бір этникалық және мәдени қауымдастықтың өкілі ретіндегі жеке адамның ойлауы тілге байланысты болады. Тіл – халықтың рухы, халық рухы тіл арқылы көрінеді. Сол себепті әр ұлттың тілі, мәдениеті ерекше болады. Оларды біріктіруге, байланыстыруға болмайды. Мәде- ниет пен тіл белгілі бір этносқа тән ортақ заңдылықтарға байланысты болады. Тіл тағдыры мен этнос тағдыры өзара тығыз байланысты. Бұл орайда А. Байтұрсынұ- лының «Сөзі жоғалған халықтың өзі де жоғалады», – деуінің [6] терең астары бар. Ақиқат болмысты танып-түсіну нәтижесінде жинақталған ақпарат тілде көрініс табады. Ғаламның тілдік бейнесі негізінен субъективті сипатта, себебі онда нақты бір адамның көзқарасы, дүниетанымы көрінеді. Ол атадан балаға берілетін катего- риялар жүйесі арқылы белгілі бір код құрап, дайын күйінде қабылданылып оты- рады. Адамның болмысты тану, түсіну нәтижесінде жинақтаған білімі тілдік бір- ліктерде көрініс табады. Белгілі бір этнотілдік қауымдастықтың мәдениеті, білімі мен тәжірибесі тілде көрініп, ділін қалыптастырады. Білім қоры тіл семантикасын- да көрініс тауып, белгілі бір тілдік ұжымның ұлттық, мәдени мәдени тәжірибесін көрсетеді. Сол себепті ғаламның тілдік бейнесінен дүниетанымның ұлттық ерек- шеліктері көрінеді. Ғаламның тілдік бейнесін қалыптастыруда лексиканың орны ерекше, тілдің сөздік қорында ұлттық дүниетаным көрініс табады. 217 Қазақ тіліндегі салалық терминдерді когнитивті парадигма негізінде талдау ар- қылы тілді білімді игерудің құралы ретінде сипаттауға болады. Сол арқылы адам санасының, ойы мен танымының құрылымы бейнеленеді, болмыс туралы білімнің қалай берілетіні, өзіндік ерекшелігі айқындалады. Когнитивтік бағыттағы зерт- теулер тілдің ақиқат болмыс туралы білімді сақтап, жеткізуші ретіндегі қызметін ескере отырып, тілдік категориялар мен олардың құрылымдарын жаңаша сипат- тауға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|