60х84 1-8 Сарыбаев indd
|
| социалистический; сома – сумма (капитал); қорытынды – 1) резолюция‚ 2) вывод;
қосымша құн – прибавочная стоимость; нұсқа – 1) инструкция‚ 2) экземпляр‚ 3) копия; үдеу – прогресс; ұшқыш мәшине – аэроплан; жарналы серіктік – акционер- ное общество т. с. с. Яғни сөздік құрастырушылар қазақ тілінің сөздік құрамын молынан қамтуға тырысқанын байқаймыз. Сөздердің берілуі, сөз мағынасын түсіндіру, еуропа сөздерінің дәл баламасын табу, сөздердің жинақталуы, сұрыпталуы тұрғысынан алғанда, «Қазақша-орысша тілмаш» өзіне дейін шыққан сөздіктерден әлдеқайда озық. Еңбектің құндылығы 212 туралы «ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ әдеби тілі мәселелері» деген кітабында Ш. Мәжітаева: «Әрбір әдеби тілдің сөздік қорының дамуы мен норма- лануына сөздіктің тигізетін әсері үлкен. Қазақстанда бұл жұмыс 20-жылдардың ортасынан басталады. Қ. Кемеңгеровтың «Қазақша-орысша тілмашы» бұл сала- дағы алғашқы тәжірибе еді. Мұнда орыс сөздерін аударып алу принципі негізінен сақталған», –дейді [2, 57]. ХХ ғасыр басында өзге тілдік сөздерді қабылдауда мына принциптер көзделгені белгілі: а) жататаулардың мағынасын түсіндіргендей қазақ сөзін алу; ә) оған қолайлы қазақ сөзі болмаса, түркі сөзін алу; б) түркі сөзі де тура келмесе, қазақ тілінің заңына үйлестіріп еуропа сөзін алу [3]. «Қазақша орысша тілмашты» құрастырушылардың да осы принциптерді ұстан- ғаны байқалады. Сондықтан «Тілмашта» төбелік шеңбер – полярный круг; тетік – 1) механизм‚ 2) прием; бедел – авторитет сияқты сөздермен қатар нөмір, көлексие, білійәрт, мәгнет, мекрүп, натарыс, нөмір, енженер сияқты атауларда кездеседі. Қазақ тілінің өз мүмкіндігін пайдалана отырып, термин жасау үлгісі ХІХ ғасыр- да да көрініс тапқан. Белгілі ғалым Р. Сыздықова төңкеріске дейінгі сөздіктердің ерекшелігіне тоқтала келіп, былай дейді: «Қазақ қоғамы өміріне жаңадан еніп жатқан құбылыстар мен ұғымдардың атауын жасауда өткен ғасырдың өзінде-ақ қазақ тілі өз мүмкіндігіне иек артқаны осы сөздіктерден білінеді. Мысалы, аренда – өсім; банкир – сүтхор, өсімші; работ- ник – жұмыскер, малай; слуга – төлеңгіт; станция – қызыл үй, бекет; темница – қараңғы үй; хирург – сынықшы; художник – ұста, жамаушы; будка полицейского – қарауылшы үй; компания – ортақ; железная дорога, вагон, локомотив – отарба; пароход – от қайық; столетие – жүз жыл; подорожная – бедерлі қағаз; баллоти- ровка – тассалу т.б.» [4, 306]. Бұдан жоғарыда келтірілген принциптердің негізі ХІХ ғасырда қалана бастаға- нын байқаймыз. Сондықтан ХХ ғасыр басындағы сөздік түзушілер барлық сөзге жаңа атау беруге тырыспаған. Құрастырушылар өздеріне дейінгі, өз тұсындағы сөздіктерді байыпты зерделеп, сөздерді саралап сұрыптаған. Мұндай үрдісті «Қа- зақша-орысша тілмаштан» да байқауға болады. Сөздіктегі медицина терминдерін шартты түрде былайша топтастыруға болады: Ауру-сырқау атаулары: сусамыр – 1) выдра, 2) сахарная болезнь; қағынды – су- хая гангрена (язва); әтек – человек, неспособныйк половому общению, құяң – ревма- тизм в пояснице; адасқақ – человек, непомнящий дорог, алапес – проказа (болезнь), бөсір – водянка, бөген – 1) трахома, 2) выпаде ние волос хвоста лошади (болезнь); безгек – малярия; басыр – воспаление глаз с нагноением; топалаң – сибирская язва (у овцы); тұмау – насморк; түйнек – болезнь лошадей, от ко торой свертываются кишки; мерез – сифилис; түйнеме – рожа (болезнь); теріскен – ячмень (на глазу); теміреткі – лишаи (болезнь); тілме – лимфоденит (болезнь); жегі – волчанка; жем- сау – зоб; шапыраш – недостаток глаза: зрачки как будто смотрят на нос; шешек – 1)оспа, 2) цветок; шел – бельмо; сасай – импотентный, не способ ный к половому 213 общению; соз – триппер; соқырлық – слепота; жалақ – 1) лизун, 2) язва на губе, 3) небольшая рана на спине лошади; сүзек – тиф; қылтамақ – сужение пищевода; қортық – грыжа, подкожный пролом в брюшных покровах и выход внутренностей; көтеу – 1) геморрой, 2) болезнь лошади (заводятся черви вокруг заднего прохода); күләпсан – сифилис; ноғала – бельмо және т. с. с. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|