7 билет модуль А. «Қазіргі қазақ тілінің грамматикалық құрылымы мен нормаларын талдау жəне сипаттау»
жүктеу/скачать 18,99 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімдіктің семантикалық ерекшеліктері.
- Әйелдер
| Есімдік. Есімдік – сөйлемде есім сөздерді алмастыратын орынбасар сөздер. Есімдіктердің сөйлемнен тыс, жеке алғанда ешқандай дербес тұрақты лексикалық мағынасы жоқ. Алайда сөйлемде ол өзі қай сөзді алмастырса, сол сөздің лексикалық мағынасына ие бола кетеді. Мысалы, мен есімдігі кез келген бірінші жақтағы сөйлеушіні білдіреді, немесе кейбір белгісіздің есімдігін кез келген зат есімнің орнына қолдануға болады. Есімдік сөйлемде қай сөз табының орнына жұмсалса, сол сөз табының сұрағына жауап береді.
Есімдіктің семантикалық ерекшеліктері. Есімдіктер толық лексикалық мағыналы сөздер қатарына жатады. Өйткені олар сөйлемде басқа бір сөздің орнына жұмсалып, өзі жұмсалған сөз атайтын заттарды, заттың белгілерін білдіреді. Қазақ тілінде есімдіктерді лексика-семантикалық қырынан жеті топқа бөлу кең орын алған: Жіктеу есімдіктері: мен, сен, сіз, ол, біз. Сілтеу есімдіктері: анау, мынау, сонау, әне, міне, бұл, сол, осы, ол, , т.б.; Өздік есімдігі: өз.; Сұрау есімдіктері: кім, не, қай, қайсы, қандай, қанша, неше, нешінші, қайда, қалай, т.б.; Белгісіздік есімдіктері: бір, біреу, кей, кейбір, әр, әркім,әлде, әлдекім, әлдеқашан, әрқашан,т.б. ; Болымсыздық есімдіктері: еш, түк, дым, ешкім, ештеңе, ешнәрсеғ ешқашан, ешбір, дәнеңе, т.б.; Жалпылау есімдіктері: бар, бәрі, барша, барлық, барлығы, бүкіл, бүтін, күллі, тәмам. Есімдіктер есім сөздерді алмастыру мағынасы бойынша үш логика-семантикалық топқа, лексика-грамматикалық мағыналары қарай екі топқа бөлінеді. Есімдіктердің логика-семантикалық топтары: Дейктикалық есімдіктер; Анафоралық есімдіктер Кванторлық есімдіктер Дейктикалық есімдіктер - сөйлесу әрекетіне, немесе сөйлеу жағдайына қатысушыларды меңзеу мағынасына ие есімдіктер. Бұл қатардағы есімдіктерге сөйлеу әрекетіне қатысушыларға меңзейтін есімдіктер: (сөйлеуге қатысушы бірінші жақ – сөйлеушіні атайтын мен және біз; сөйлеуге қатысушы екінші жақ – тыңдаушыны атайтын сен, сіз есімдіктері) және сөйлеушінің меңзеуі (кейде ойша) бағытталған объектілерге сілтейтін сілтеу есімдіктері (осы, сол, әне, міне, т.б.) жатады. Дейктикалық есімдіктер айқындылыққа мәнге ие. Анафоралық есімдіктер – бір мәтіннің ішіндегі алдыңғы бөлікте аталған, немесе кейін аталатын ұғымдарға сілтейтін есімдіктер. Сондықтан бұл есімдіктердің қатарына, негізінен, сілтеу есімдіктері (ол, сол, осы, бұл, сондай, сонша, мұнша, соғұрлым, ондай, мұндай, т.б.) мен өздік есімдігі жатады. Мысалы, Әйелдер қолдарын көлегейлеп қарап тұр. Олардың қайда қарап тұрғанын аңғардың ба? Сен өзіңнің кінәңді білесің бе? Анафоралық есімдіктер қызметін бңр, белгісіздік есімдігі де атқара алады: Әсет пен Әсем – бір-біріне жылы шырай танытпады. Кванторлық есімдіктерге белгісіздік, сұрау, жалпылау, болымсыздық есімдіктері жатады. Белгісіздік есімдіктері сөйлеушіге таныс емес, немесе сөйлеушіге таныс, тыңдаушыға таныс емес, сондай-ақ екеіне де таныс емес, белгіісіз объектілерге меңзейді. Жалпылау есімдіктері жинақталған бірнеше объектіге меңзейді. Сұрау есімдіктері қандай да бір объектінің бар екеніне, бірақ сөйлеуші оны айқын білмейтініне, тыңдаушының айқындауына меңзейді. Болымсыздық есімдігі объектілердің болымсыз, жалғандығына меңзейді. Есімдіктер лексика-грамматикалық мағыналарына қарай заттық мағыналы есімдіктер, белгі (атрибутивтік) мағыналы есімдіктер болып жіктеледі. Заттық мағыналы есімдіктерге кім, не сұрақтары мен содан өрбіген сұрақтар қойылады. Өйткені бұл есімдіктер сөйлесу әрекетіне қатысушылар мен сөйлеу жағдайына қатысы бар объектілерге (заттар мен заттық ұғымдарға) меңзеп тұрады. Бұл қатарды жіктеу, өздік, белгісіздік есімдіктері мен сұрау (кім, не сөздері), болымсыздық (ешкім, ештеңе, ешбіреу сөздері), жалпылау (бәрі, барлығы сөздері) есімдіктері құрайды. Ал белгі мағыналы есімдіктерге заттар мен қимыл-әрекеттердің белгілеріне меңзейтін есімдіктер жатады. жүктеу/скачать 18,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|