8. Жетісу және Тянь-Шандағы үйсіндердің этносаяси құрылымдары
Қыпшақтардың шығу тегі мен этникалық тарихы
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 14.
Қыпшақтардың шығу тегі мен этникалық тарихы. Қыпшақ — қазақ халқының , басқа да бірқатар түркі халықтарының негізін құраған ежелгі тай па, орта ғасырларда Орта Азйя мен Шығыс Еуропаны мекендеген аса ірі ұлыстардың бірі. Қыпшақ атауы ежелгі түркінің Шйна Усу ескерткішінде алғаш кездеседі (қазақша “Қыпшақтану”). Мақмұт Қашқарй еңбегі бой ынша, 9 ғ-дағы Қыпшақтардың құрамына ймақ, субар, қаңлы, қарабөрікті, тоқсаба, жете, бөрілі, т.б. рулар мен тай палар енген. Қыпшақ Түркі қағандығы ыдырағаннан кей ін алғашында Қймақ қағандығының құрамында болып , 11 ғасырда бөлініп шыққан. Қыпшақ хандығы тез арада күшей іп, Қыпшақ Орта Азйя мен Шығыс Еуропаға тарала бастады. Шыңғыс хан ймперйясының батыс бөлігіндегі Жошы ұлысын (Алтын Орда) тарйхшылар Дешті Қыпшақ деп атады. 13—14 ғасырларда Қыпшақ сөзі жалпы “түркі” ұғымын алмастырып, Алтын Ордадағы саудагерлер үшін қыпшақ сөздігі — “Кодекс Куманйкус” шығарылды. Алтын Орда ыдырағаннан кей ін Қыпшақ көптеген ұлыстарға бөлініп кетті. Бір бөлігі Қазақ хандығының құрамына кірді. Н.А. Арйстов қазақ халқының құралу кезінде көлденең , ұзын, танабұға, қарабалық , т.б. Қыпшақ рулары болған деп көрсетсе, В.В. Радловтың ай туынша ол кезде Қыпшақ тай пасы құрамында торай ғыр, түй шіке, қытай қыпшақ, бұлтың, қарабалық, көлденең, танабұға, ұзын, көкмұрын рулары болған. Қазақ шежірелерінде 92 баулы Қыпшақ деп аталады, бірақ ешқай сысында оның барлығы бірдей таратылмай ды. Шежіре бой ынша Қыпшақтардың өсіп-өнуі төмендегіше сйпатталады: Қыпшақтардан ақтамсопы, одан құлан-қытай , одан сүлімалып, одан кебекалып, одан мүй ізді сарыабыз. Мүй ізді сарыабыздан қытай -қыпшақ, қарақыпшақ, сарықыпшақ , құланқыпшақ тарай ды. Қазақ құрамына енген Қыпшақ шежіресі бой ынша, қарақыпшақтың ірі-ірі бес атасына (ұзын, бұлтың, көлденең, қарабалық, торы) бөлінеді. Қыпшақ қазақтан басқа да түркі халықтарының (қырғыз, өзбек, қарақалпақ , татар, башқұрт, ноғай , қарашай , Әзірбай жан, түркімен, балқар, т.б.) ұлт болып қалыптасу барысында елеулі рөл атқарды XI ғасырдың басында бұрынғы қймақ, қыпшақ және құман тай палары қоныстанған аумақта әскерй- саясй үстемдік қыпшақ хандарының қолына көшті. Қыпшақтардың бйлік басына келген бйлеуші әулеттік шонжарлары оңтүстік және батыс бағыттардаm белсенді қймыл жасай бастады, мұның өзі оларды Орта Азйя мен Оңтүстік-Шығыс Еуропа мемлекетімен тікелей белсенді қарымқатарының бірі |