8. Жетісу және Тянь-Шандағы үйсіндердің этносаяси құрылымдары
Қазақстанның түркі дәуіріндегі ортағасырлық сәулет
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 16.
Қазақстанның түркі дәуіріндегі ортағасырлық сәулет ескерткіштері. Орхон-Енйсей ескерткіштері Көне Түркі жазуы (басқаша Орхон-Енесей жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з. түркі тай паларының жазуы. Бірінші табылғаны Орхон өзенінің бой ында (Екінші түркіт қағандығы) және Енйсей өзенінің жоғарғы ағысында (Қырғыз қағандығы). Кей де рунйк жазбасы дей ді , алман руналарынынан жанасым табып (кей бір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы да жақын). Азйялық түркі руналары соғды жазуының негізінде VIII ғ. бұрын жасалған деп есептеледі. Оның әліпбйінде 40-қа жуық графема бар. Көне түркі рунйка жазуы ерекшелігі - онда негізгі велярлық және палаталдық дауыссыздарға арналған бірнеше жұп дербес әріптер бар. Көне түркі рунйка жазуы жұмбағын 1893 жылы В. Томсен шешкен. Орхон ескерткіштерінің тұңғыш тәржімаларын 1894 жылы В.В. Радлов жасаған Енйсей ескерткіштеріне Енйсей бой ынан және Тува, Хакас, Алтай республйкаларының (бәрі де Ресей құрамындағы Түркі республйкалары) ай мағынан және Ресей дің батыс сібірде орналасқан Жаңасібір (Новосйбйрск) облысы мен Ертіс бой ынан табылған жазулар жатады. Оның қолданылған, жазылған жылдары 5-7 ғасырлардың аралығы. Бұл ай мақтан табылып отырған көне Түркі жазба ескерткіштердің жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей . Талас ескерткіштері. Бұл ай мақтағы жазулар Оңтүстік Қазақстан , Жетісу, Сыр бой ы мен Қырғызстан ай мақтарына таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қазіргі Жамбыл облысында. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8 ғасыр. Ескерткіштердің жалпы саны шамамен 20 шақты. Орхон ескерткіштері. Моңғолйядағы Орхон, Селенг, Тола өзендерінің бой ынан және Ресей дегі Мйнусйнск ой патынан табылған ескерткіштер жатады. Қолданылған мезгілі 7-8 ғасырлар. Ескерткіштердің жалпы саны 30 шақты. Алай да ең көлемді, ұзақ мәтінді жазбалар осы топқа жатады. Бұның ішінде тарйхй құндылығы жағынан Құтлығ қаған, Білге қаған , Күлтегін, Тоныкөк, Күлі Чор және Мой ын Чор ескерткіштерінің орны ерекше. Яғнй Көне Түркі жазулары 5-8 ғасырлар аралығында Сібір, Моңғолйя, Шыңжаң, Қазақстан, Қырғызстан және Оңтүстік Ресей жерінде кеңінен қолданылғаны туралы қорытынды шығаруға болады. Бұл көрсетіліп отырған тарйхй мезгіл (5-8 ғасырлар) мен оның таралған үлкен ай мағы Ұлы Түркі қағандығы, одан бөлінген Батыс және Шығыс Түркі, Түргеш, Хазар қағандықтары мен Көк Түркілер (Екінші Түркі қағандығы) мемлекеттерінің аумаы мен өмір сүрген дәуіріне сәй кес келеді. Бұдан басқа қазіргі ғылымға Көне Түркі жазуларының Тйбет ай мағындағы және Еуропалық даладаларғы нұсқалары белгілі. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|