9 Драмалық жанрдың түрлері
жүктеу/скачать 39,74 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 13 Әдебиет теориясының қалыптасу кезеңі
| 12 Модернизм эстетикасы
МОДЕРНИЗМ (фр. Модернизм—модернизм — ең жаңа, заманауи)-XIX—XX ғасырдың аяғындағы өнердегі декадентті-формалистік ағымдардың жиынтығын білдіретін жиынтық ұғым.Модернизм өнердің гуманистік идеалды жоғалтуы, шындыққа деген ұмтылыстың бұзылуы, әлеуметтік мәселелерге және жалпы пәндік әлемге деген қызығушылықтың жоғалуы нәтижесінде дамыды. Бұл империализм кезеңіндегі буржуазиялық қоғамдағы дағдарыс пен өнердің деградациясының көрінісі болды. Модернизмнің пайда болуынан бұрын өнер үшін өнер, эстетика, субъективизм және формализм тенденциялары. Олар ішінара натурализм, импрессионизм және сияқты бағыттарға тоқталды символизм. Модернизм өзін экспрессионизм мен кубизмде толық ашты, футуризмде, абстракционизмде және сюрреализмде одан әрі дамыды, содан кейін екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қазіргі заманғы анти— өнер түрлерінде (поп-арт, оп-арт, кинетизм, минималды өнер, концептуалды өнер және т.б.). Модернизм ағымдары экстремалды субъективизммен, көркем шындықпен үзіліспен, классикалық мұра мен реалистік дәстүрлерден толық бас тартумен, формализммен, элитизммен және антинародизммен сипатталады.Модернизм идеалистік философияға негізделген. Оның көптеген эстетикалық бағдарламалары оның "қазіргі заманының" жарнамалық-крикливтік негіздемесін, жаратылыстану жаңалықтарындағы алыпсатарлықты, техникалық прогресті білдіреді. Өзін-өзі ақтайтын жаңалықты, таң қалдыратын өнертабыстарды қызу іздеу модернистік шығармашылыққа көбінесе шарлатанизммен шектесетін қулық сипатын береді. Модернизмдегі өнердің ыдырауы кәсіби және кәсіби емес, байсалды және шутовтың қызметі арасындағы шекараны бұлдыратады. Модернизм империалистік қоғамның үстем таптарына өнерді идеологияландыру және оны қоғамдық мәселелерден алшақтату құралы ретінде қиялдағы шығармашылық еркіндігінің белгісі ретінде пайдалы. Модернизмнен айырмашылығы, прогрессивті өнер әлемдік көркем классиканың реалистік дәстүрлеріне сүйенеді, оларды байытады және дамытады. 13 Әдебиет теориясының қалыптасу кезеңі Әдебиет теориясы — әдебиеттану ғылымының сөз өнерінің табиғатын, оның әдістері мен методологиясын, әдеби процесс, рухани-эстетикалық құндылықтар заңдылықтарy зерттейтін саласы. Ә. т. осы бағыттағы заңдылықтар мен қағидаларды жүйелеп, поэтикалық, прозалық және драмалық көркем шығармалардың табиғатын тануға қызмет етеді. Ә. т. ұғымдар мен терминдердің, ғылыми қағидалар мен ережелердің құрғақ жиынтығы емес, ол — сол арқылы көркем әдебиетті (өз пәнін) барлық қырынан жан-жақты ашып көрсетудің құралы болып табылады. Әлемдік әдебиеттану ғылымында қалыптасқан дәстүр бойынша, Ә. т. — зерттеу объектісіне байланысты төрт топқа бөлінеді. Бірінші топтың зерттеу объектілеріне әдебиеттің адамзат қоғамы өміріндегі рөлі, жалпы өнер, мәдениет жүйесіндегі орны, әдеби шығармашылықтың тұтас болмысы, суреткер дүниетанымының эстетик. қуаты, оның даралық талғамының шығармашылық ортақ заңдылықтармен үндесуі, әдеби шығармашылыққа бүтіндей баға беру принциптері жатса, екіншісі әдебиеттің тарихи дамуы, жанрларының, тек пен түрінің ортақ заңдылықтарының қалыптасуы және әдеби процес (ағым, бағыт, кезең, дәуір, әдеби байланыс), көркем шығарманы талдау, қабылдау заңдылықтарын қамтиды. Ә. т. көрсетілген осы мәселелерді зерттеу барысында әдебиет тарихымен қиылысады да, ортақ методол. принциптерді қалыптастырады. Келесі топ әдеби шығармалардың көркемдік-эстетик. сапасын, яғни стиль мен әдеби тіл, сюжет пен композиция, жанрлар үндестігі, типологиясы, тарихилығы мәселелерімен айналысады. Бұл бағытта Ә. т. поэтикамен үндеседі. Соңғы топта, әдебиет рухани-эстетик. құндылық тұрғысынан қарастырылады және ондағы мәңгілік құндылықтар мен өтпелі дүниелерге шынайы баға берілуі, әдеби процестің өз кезеңіндегі үрдістер сараланады. Ә. т. бұл жолы эстетикамен тұтасып, өнердің ортақ теориясымен және әдеби сынмен қиылысады. Жалпы, Ә. т. өз пәнінің даму сапасына (көркемдік, эстетик., стильдік т.б.) қарай үнемі өзгеріп отырады; көркем әдебиеттің жетістіктері негізінде таптауырын болған ғыл. тұжырымдардан ажырап, онда жаңа бағыттар қалыптасады. Ә. т-ның тарихы ежелгі дәуірдегі (Үндістан, Қытай, Ежелгі Грек, Ежелгі Түркі елдеріндегі т.б.) сөз өнеріне қойылған талаптардан басталады. Әлемдік Ә. т-ның бастауында Аристотель мен Әбу Наср әл-Фараби еңбектері тұр. Аристотельдің “Поэзия өнері туралы” трактатының, басқа да ежелгі дәуір эстетикасы туралы жазған еңбектерінің танымдық қуаты мол болып табылады. Әбу Наср әл-Фарабидің “Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатының” да Ә. т. тарихында алар орны ерекше. Ал қазіргі заманғы әлемдік әдебиеттану ғылымына зер салсақ, сөз өнерінің теориялық деңгейін жоғары биікке көтерген американдық ғалымдар Р. Уэллек пен О. Уорреннің “Әдебит теориясы” (1949) зерттеуі болып табылады. Ол түрік (1960 ж.), орыс (1978 ж.) т.б. тілдерге аударылған. Орыс әдебиеттану ғылымында Ә. т. бойынша орыс ғалымдары Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев т.б-дың еңбектерін айтуға болады. Теор. болжам және филос. таным тұрғысынан М.М. Бахтиннің еңбектері (1895 — 1975) ерекшеленеді. Онда көркем сөздің көп мағыналығы, үндестігі, көп дауыстылығы т.б. мәселелер терең талданған. Қазақ ғалымдарынан Ә. т. жөнінде ең алғаш құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов болды. Ол қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлерін (жыр, жоқтау өлеңі, қайым өлең, қара өлең, өлең т.б.) жүйелеп берді. А. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқышы” (1926, 1989, 1991) осы саладағы іргелі ғыл. еңбек. Алайда бұл құнды мұра алпыс жылдан астам ғыл. айналымнан тыс қалып келді. “Әдебиет танытқыш” — қазақ ұлттық әдебиеттануының негізі, Ә. т. мен әдебиеттану методол., ұғым-терминдер мен эстетик. категориялар, жанрлар жүйесі түзілген аса маңызды еңбек. Онда сөз өнері ғылымына тән барлық факторлар қамтылып, ана тілінің қорынан ұғым-терминдер, жанрлар атаулары жасалып, жүйеленіп берілген. Түрлі идеологиялық тосқауылдарға қарамастан 20 ғ-дың 30-жылдары қазақ ғаламдарының бұл салада жаңа туындылары жарық көрді. Қ. Жұмалиевтің “Әдебиет теориясы” (1938, 1964, 1969) атты еңбегі негізінен орта мектептер мен жоғары оқу орнына арналды. Сондай-ақ, Е. Ысмайыловтың “Әдебиет тееориясының мәселелері” (1940) атты орта мектепке арналған оқулығы жазылды. 1970 ж. З. Қабдоловтың “Әдебиет теориясының негіздері” атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек толықтырылып “Сөз өнері” деген атпен 2 рет (1976, 1982) қайта басылды. Ол еліміздегі жоғары оқу орындарында 30 жылға жуық Ә. т-ның бірден-бір оқулығы ретінде қызмет етіп келеді. З. Ахметовтың “Қазақ өлеңінің құрылысы” (1970), “Өлең сөздің теориясы” (1973) атты еңбектері — осы салада соны пайымдауларымен көрінген құнды ғыл. зерттеулер. Ә. т-ның басты ғылыми ұғымдары мен терминдері жүйеленіп берілген “Әдебиеттану. Терминдер сөздігі” (1997, 1998) жарық көрді. жүктеу/скачать 39,74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|