А. Байтурсынов 1-том final indd

150
БАстАры
Аңдату
Біздің анық көріп, сезіп, біліп тұрған айналамыздағы 
нәрселердің бәрі не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе, 
не адам ісінен шыққан жасалынды нәрсе. Орман, теңіз, тау, 
тас, өзен, бұлақ – бұлар табиғат ісінен шыққан жаратынды 
нәрселер; үй, кірпіш, бақша, арық, құдық – бұлар адам ісінен 
шыққан жасалынды нәрселер. Табиғат ісінен шыққан жара-
тынды нәрселердің бәрі табиғат дүниесі болады. Адам ісінен 
шыққан жасалынды нәрселердің бәрі өнер дүниесі болады, 
өйткені жасалынды нәрселердің істеліп шығуына адам ақылы, 
әдіс-амалы, шеберлігі, өнер күші кіріскен.
Өнер түрлі болады. Біреулер үй салады, арық қазады, етік 
тігеді, арба істейді, киіз басады, ыдыс жасайды, тағысын тағы 
сол сияқты шаруаға керек нәрселерді жасайды. Біреулер көрікті 
мешіт, көрнекті там, көркем сүгірет салады. Әдемі ән, әсерлі 
күй, ажарлы сөз шығарады. Алдыңғы өнер мен соңғы өнердің 
арасында айырым бар. Алдыңғы өнерден шыққан нәрселер 
күн көру ісіне керек шаруа керек-жарақтары. Мұны істеген-
де, «сұлуынан жылуы» дегендей, көркем болуын көздемейді, 
тұтынуға қолайлы, жайлы, берік болу жағын көбірек көздейді. 
Екінші өнерден шыққан нәрселер жылуынан гөрі сұлу болуы 
көбірек көзделінгеннен, көзге көркем, көңілге жағымды болып 
істелген нәрселер. Алдыңғы нәрселер адамның, мақұлықтық 
жан сақтау керегінен шыққан нәрселер. Соңғы нәрселер 
адамның жан қоштау керегінен шыққан нәрселер. Сондықтан 
алдыңғы нәрселерді жасауға жұмсалатын өнер – тіршілік 
үшін жұмсалатын тірнек өнері болады да, соңғы нәрселерге 
жұмсалатын өнер – көрнек өнері болады.

151
КӨрнеК Өнерінің тАрАУлАры
Көрнек өнері бес тарау болады:
Бірінші – тастан, кірпіштен, ағаштан яки болмаса басқа зат-
тан сәнін келтіріп сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, там 
сияқты нәрселер салу өнері. Бұл сәулет өнері болады (европа-
ша архитектура).
Екінші – балшықтан я металдан құйып, тастан я ағаштан 
жонып, нәрсенің тұлғасын, тұрпатын, сын-сымбатын келті-
ре сүгірет жасау өнері. Бұл сымбат өнері болады (европаша 
скульптура).
Үшінші – түрлі бояумен нәрсенің ісін, түрін, түсін, кескін-
келбетін келтіріп, сүгіреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері 
болады (орысша живопись).
Төртінші – әуездің түрлі орайын, шырайын, сазын, сайра-
уын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін ән салу, күй 
тарту өнері. Бұл әуез өнері (европаша музыка).
Бесінші – нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен 
келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады (қазақша асыл сөз, 
арабша әдебиет, европаша литература).
Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. «Өнер алды 
қызыл тіл» деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан, 
сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен айтқан. 
Алдыңғы өнердің бәрінің қызметін шама қадарынша сөз өнері 
атқара алады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сым-
батты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй бол-
сын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. 
Бұл өзге өнердің қолынан келмейді. Сөзбен қандай сымбаттау 
я кескіндеуге болатындығын көрсету үшін бірнеше мысал кел-
тіріп қарайық.
1) Абайдың әйелді сымбаттауы:
Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,
Аласыз қара көзі нұр жайнайды!
Жіңішке қара қасы сызып қойған
Бір жаңа ұқсатамын туған айды.
Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын,
Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды.
Көрінер аузын ашса, кірсіз тісі,
Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды.

152
Сөйлесе сөзі әдепті һәм мағыналы,
Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды
Жұп-жұмыр ақ торғындай мойыны бар,
Тамағын үлбіреген күн шалмайды.
Тақтайдай жауырыны бар, иығы тік,
Екі алма кеудесінде қисаймайды.
Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес,
Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды.
Етіндей жас баланың білегі бар,
Әжімсіз ақ саусағы іске ыңғайлы.
Шашы бар қолаң қара жібек талдай,
Торғындай толқындырып көз таңдайды.
2) Абайдың күзгі күнді сүгіреттеуі:
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,
Күз болып дымқыл тұман жерді басқан.
Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма?
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай, 
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,
Айырылған жапырағынан ағаш, қурай.
Біреу малма сапсиды, салып иін,
Салбыраңқы тартыпты жыртық киім.
Енесіне иіртіп, шуда жібін,
Жас қатындар жыртылған жамайды үйін.
Қаз, тырна қатарланып қайтса бермен,
Астында ақ шөміші жүр, ол бір керуен.
Қай ауылды көрсең де жабыраңқы,
Күлкі-ойын көрінбейді, сейіл-серуен.
Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең,
Көңілсіз қара суық қырда жүрсең.
Кемік сүйек, сорпа-су тимеген соң,
Тышқан аулап, үйде ит жоқ қайда көрсең.

153
3) Мағжанның толқынды сипаттауы:
Толқыннан толқын туады,
Толқынды толқын қуады.
Толқын мен толқын жарысад,
Күңіренісіп кеңеспен,
Бітпейтін бір егеспен
Жарысып жарға барысад.
* * *
Толқын мен толқын сырласып,
Сырларын еппен ұрласып,
Толқынға толқын еркелеп,
Меруерт көбікке оранып,
Жыландай жүзге бұралып,
Жарға жетер ентелеп.
* * *
Еркелеп бала былдырлап,
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Толқынды толқын қуады.
Күміс кәусар суымен,
Суының алтын буымен
Жарының бетін жуады.
* * *
Мөлдіретіп көз жасын,
Жасымен жуып жар тасын,
Сүйтіп сылқ-сылқ күледі.
Жылағаны – күлгені,
Күлгені – оның өлгені.
Жылай-күле өледі.
* * *
Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,
Бірінің сырын бірі ұрлап,
Толқынды толқын қуады.
Жарына бал береді, 
Береді де өледі.
Өледі толқын, тұрады.

154
4) Абайдың ән мен күйді сөзбен сипаттап танытуы:
Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,
Адам ойы түрленіп ауған шақта.
Салған ән көлеңкесі сол көңілдің,
Тактысына билесін ол құлаққа.
Шырқып, қалқып, сорғалап, тамылжиды,
Жүрек тербеп, оятар баста миды.
Бұл дүниенің ләззаты сонда,
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сынды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар.
Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап,
Жас балаша көңілді жақсы оятар.
Көбінесе ән басы келер ащы,
Кел тыңда, деп өзгеге болар басшы
Керім толғап тауысар дүңгір-күңгір,
Сол жеріне ойыңмен араласшы.
Әннің де естісі бар, есері бар,
Тыңдаушының құлағын кесері бар.
Ақылдының сөзіндей ойлы күйді
Тыңдағанда көңілдің өсері бар.

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: