Вяткин М.П. Батыр Сырым. - С. 19, 143

7 2
1-ТАРАУ Қазак коғамындағы батырлык дәстүрлердін тарихи бастауы ...
тен шыққан би, батырлардың күшті болуы көшпелілікпен, оның 
рулық кұрылымымен тығыз байланысты, ол тек XVIII ғасырда 
шыққан нәрсе емес. Олар ру жетекшілері есебінде өте беделді, 
бұл қатынас әлеуметтік кұрылымнын туыстық негізге сүйенуімен 
қабат пай да болтан. Қараша халықтың өзін-өзі басқару жүйесі 
саяси тұрғыдан алғанда біртұтас күшті мемлекеттің қалыпта- 
суына елеулі кедергі, хан билігіне қарама-қарсы саяси күш - де­
ген тұжырымға келеді223.
Көріп отырғанымыздай, қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік 
құрылымындағы батырлардың орны мен рөлінің өсуіне бірнеше 
жағдай эсер еткен. XVIII ғасырдағы қалыптасқан жағдай саяси 
билік институттарын өте қиын жағдайға қойды. Дәстүрлі көш- 
пелі қоғамта тэн, көшпелілер қотамындағы қалыпты мемлекеттік 
тэртіптің қайнар көзі жаугершілік түрмыспен тікелей байланыс­
ты болғанын да пайымдауға болады.
XVIII ғасырдағы деректер қазақтарды өр мінезді, жауынгер 
халық ретінде суреттейді. Орыс зерттеушілері «ерте уақытта қа- 
зақтар ең жауынгер ел саналган. Қазір жоңғарлар жойылганнан 
кейін бұлардан көп және күштісі жоқ. Олар ешқашан ешкімге де 
алым-салық төлеп көрмеген» - деп атап көрсетеді224.
Дегенмен аталган кезеңдегі саяси-потестарлық билік дәстүр- 
лері дэстүрлі қазақ қогамының өзіндік ерекшелігі ретінде айқын- 
далады. Көшпелілер қогамында потестарлы аталатын билер мен 
батырлардың, ақсақалдардың қолындағы билік саяси құрылым- 
ның негізі болган.
Сондықтан дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың орны 
заңдық түргыдан реттеліп, айқындалып отырған. Мәселен, қазақ 
хандыгының іргесін қалаушы хандардың бірі Қасым хан (1511 -
1523) саяси жағдайға жэне халық бұқарасы мен билер тобының 
тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғүрыптық ереже- 
тэртіптеріне мэнді өзгерістер енгізіп, дамытып, билер кеңесінде 
ақылдаса отырып, «жарғы» заңын жасады. «Қасьш ханның қаска

жүктеу/скачать 7,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: