А. М. Сма но ва Кө ке баева Г. К

41

Мо дельдеу (фран . modele – үл гі) – зат тар, құ бы лыс тар не ме се про-

цес ті зерт теу мүм кін емес не  әл де қан дай се беп тер мен зерт теу 

қиын дау бол ған кез де қол да ны ла тын әдіс, мұн да зерт те ле тін 

объек ті ні (түп нұс қа ны) ал май, оның ор ны на ар найы жа сал ған 

мо дель ді зерт тей ді.  Мо дельдеу дің бір не ше тү рі бар, атап айт-

қан да, фи зи ка лық, ма те ма ти ка лық, ло ги ка лық, ком пью тер лік 

мо дельдеу. 

Мо но це нт ризм  –  бар лық  ха лық тар,  бар лық  мә де ниет  бiр  ға на 

жол мен жү редi, олар дың айыр ма шы лы ғы тек қа на әр қай сы-

сы ның да му дың осы тү зу жо лы ның қай са ты сын да тұр ған ды-

ғын да деп түсiндiретiн ғы лы ми ба ғыт. 

       Ойда жа са ла тын экс пе ри мент (мыс лен ный экс пе ри мент) 

–  жа ңа  бі лім  алу да  не ме се  бі лім ді  ар найы  құ рас ты рыл ған 

жағ дай лар мен  сы науда  ерек ше  теория лық  үде ріс тер  қол да-

ны ла ды. Осы жағ дай лар да ОЭ то лық қан ды (өз бе тін ше емес, 

бөл шек ті түр де жә не мо дель ді түр де жү зе ге асы ры ла ды ) не ме-

се бо ла шақ тә жі ри бе нің ал дын ала қа рас ты ры луы бо луы мүм-

кін. То лық қан ды ОЭ үл гі ле рі не Га ли лей дің инерт ті лік прин ци-

пін тұ жы рым да уын  жат қы зу ға бо ла ды жә не А. Эйнш тейн нің 

тар тым ды лық пен кү шейту әсер ле рі не сәй кес ке ле тін ОЭ айта 

ала мыз. Қа зір гі ғы лым да ОЭ ма те ма ти ка лық бол жам әді сі мен 

жә не  жал пы  ма те ма ти ка лық  фор ма ли зм дер ді  бейім деумен 

ты ғыз  бай ла ныс ты.  Эко но ми ка да,  де мог ра фияда  жә не  әлеу-

мет та ну да  эко но ми ка лық,  де мог ра фиялық  жә не  әлеу мет тік 

үр діс тер ді  ма те ма ти ка лық  мо дель деуде  тә жі ри бе лер  жүр гі зу 

ке ңі нен та рал ған, олар ЭЕМ (ЭВМ) ар қы лы жүр гі зі ле оты рып,  

бір уа қыт та бір не ше тә жі ри бе лік фак тор лар дың ке ше нін бас-

қа ру ға мүм кін дік ала ды. ОЭ ерек ше тү рі не жағ дай дың мүм-

кін  бо ла тын  сце на рий ле рін  құ рас ты ру  жа та ды.  Өзі нің  ло ги-

ка лық құ ры лы мы жа ғы нан ОЭ бол жам дық, де дук тив ті ой лау 

прин цип те рі не не гіз де ле ді, ол өз ке зе гін де екі же ке фа за дан 

тұ ра ды:  1)  ква зиэм пи ри ка лық  (көр нек ті  үл гі лер  дә ріп теу ші 

объек ті лер дің мін де ті); 2) ло ги ка лық-сыз ба лық (об раз ды те-

ория ті лі не ал мас ты ру әдіс те рін із дес ті ру, ОЭ тұ жы рым да ма-

лық  жағ дай лар да  объек тив теу).  ОЭ    үш  тү рі  ажы ра ты ла ды:  

1) құ рас ты ру шы О.Э., ол теория ның ұғым дық не гіз гі сыз ба ла-

42

рын «ке ңіс тік тен ді ру мен» бай ла ныс ты; 2) ана ли ти ка лық О.Э., 

теория ның шы найылы ғын рас тайт ын үл гі лер ді не ме се конт-

рүл гі лер ді  (не гі зі нен  па ра докс  тү рін де)  құ рас ты ру ға  ба ғыт-

тал ған; 3) син те ти ка лық О.Э., ғы лы ми бол жам ның құ рас ты-

ру құ ра лы бо лып та бы ла ды. ОЭ экс тра по ля ция лық бол жам да 

да ерек ше орын ала ды. ОЭ же ке тү рі ре тін де ХХ ға сыр дың 

30-жыл да рын да  аме ри калық  әлеу мет та ну шы   Э.  Хрис тиан сен 

 ғы лы ми ор та ға ен гіз ген жә не Ф. Че пин ар найы рә сім деп құ-

рас тыр ған  экс пост фак тум  тә жі ри бе сін  қа рас ты ру ға  бо ла ды. 

Он да  ба қы лаушы  топ тың  тә жі ри бе  то бы нан  бө лі нуі  тә жі-

ри бе лік  фак тор  та би ғи  түр де  тә жі ри бе  жүр гі зу ші нің  қа ты- 

с уын сыз жү зе ге ас қан нан ке йін  мүм кін бо ла ды, яғ ни тә жі ри - 

бе ойша ал дын ала құ рас ты ры ла ды. Осы лай ша, Хрис тиан сен 

бі лім дең гейі нің эко но ми ка лық қыз мет же тіс ті гі не әсе рі ту ра-

лы ги по те за ны құ рас тыр ған бо ла тын, ол он жыл бұ рын ат-

тес тат ал ған жә не бі лі мін  жал ғас ты ру шы (тә жі ри бе лік топ) 

мен жал ғас тыр маушы (ба қы лаушы топ) адамдар тобын бө ліп 

алып, олар дың ала тын жа ла қы мөл ше рін са лыс тыр ды. Сол 

ар қы лы экс пост фак тум тә жі ри бе сі тү сін ді ру ші ги по те за ның 

бо лып өт кен жағ дай лар ынан бел гі лі бір кри те рий бо йын ша 

топ құ рып,  ақ па рат алу ар қы лы дә лел деу құ ра лы бо лып та-

бы ла ды. 

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: