А. М. Сма но ва Кө ке баева Г. К

33

ка лық  ка те го рия, олар та би ғат та емес, адам дар дың са на сын да 

өмір сү ре ді. Та рих ғы лы мын да та ри хи лық, шы найы лық жә не 

әлеу мет тік прин цип тер орын ал ған.

Та рих на ма лық  заң ды лық – же ке ле ген та рих шы лар дың  ір ге лі ең-

бек те рін де гі ой-пі кір лер ді зерт теу жо лы мен ға на емес, ғы лы-

ми ой дың та рих на ма ның дам уын ың түр лі ке зең де рін де гі қоз-

ға лыс про це сін көр се те тін та ри хи шы ғар ма шы лық ты тал дау 

нә ти же сін де ор на ты ла тын ғы лы ми ере же.

Та рих на ма лық  фак ті  –  та рих    ғы лы мын да  та рих на ма лық  заң-

ды лық тар ды  ашу  үшін  қол да ны ла тын,    та ри хи  бі лім дер  ту-

ра лы ақ па рат бе ре тін мә лі мет. Ол өз бо йына да ра, яғ ни дер-

бес, қайталан бас, жал пы, кез дей соқ, қа жет ті, ті ке лей, жа на ма, 

объек тив ті, суб ъек тив ті, т.б. қа сиет тер ді жи нақ та ған. Фак ті нің 

үне мі да му жә не баю қа бі ле ті бар. Ол үне мі та рих шы лар дың ең-

бек те рі нен орын ала ды.  Та рих на ма лық фак ті лер да ра, қайтала-

на тын, қайталан байт ын не ме се эта лон ды бо лып бө лі не ді.

Ғы лы ми фак ті – де рек те гі орын ал ған бі лім дә лел ден ген жә не 

қо ры тын ды лаушы та ри хи бі лім бо лып са на ла тын ерек ше түр-

де гі мә лі мет тің бей не сі. Мұ ның өзі фак ті та рих шы ның  ғы лы-

ми тұ жы рым да ма сы на, оның та ри хи пайым даула ры на сәй кес 

өң де ле ді де ген ді біл ді ре ді. Бұ ған қо са фак ті лік бі лім бо лып ол 

шы найы, ғы лы ми проб ле ма ны ше шу ге  қыз мет ете тін, ғы лы-

ми бі лім нің ло ги ка лық құ ры лы мы са на ла тын, бі лім жүйесі не 

ен ді ріл ген кез де ға на та бы ла ды.

Та рих на ма лық  де рек та ну – та рих на ма да қол да ны ла тын де рек-

тер ді із деп та бу дың заң ды лық та ры, олар ды өң деу жә не пай да-

ла ну ту ра лы бі лім жүйесі.

Та рих на ма лық де рек тер – та рих на ма пә ні бо йын ша анық та ла тын 

жә не  та рих  ғы лы мын да ғы  үр діс тер  ту ра лы,  оның  жай-күйі-

нен  ақ па рат  бе ре тін  та ри хи  де рек тер.  Олар  та рих на ма лық 

заң ды лық тар дың  пай да  болуын   жә не  дам уын   ор нық ты ру 

үшін  та рих на ма лық  фак ті лер мен  қа тар  қол да ны ла ды.  Мұн-

дай пайым дау үш жақ ты ұғым ға – та рих на ма пә ні нің тү сі ні гі-

не, та рих на ма лық факт інің си па ты на, та рих на ма лық де рек ті 

ұғын ды руың қол да ны сы на не гіз де ле ді. Та рих на ма лық де рек-

тер ге та рих шы ның ең бек те рі жат қы зы ла ды. Та рих на ма лық де-

34

рек тер ге мо ног ра фиялар, ғы лы ми ма қа ла лар, дис сер та ция лық 

жұ мыс тар, дә ріс тер кур сы ның мә тін де рі, жа риялан ба ған қол-

жаз ба лар дың  бас тап қы  нұс қа ла ры,  күн де лік тер,  за ман хат тар, 

өмір баян дар,  сау ал на ма лар,  хат тар,  мер зім ді  жә не  мер зім ді 

емес ба сы лым дар, жа риялан ған мұ ра ғат құ жат та ры ның жи нақ-

та ры, оқу бағ дар ла ма ла ры жә не та рих на ма бо йын ша оқыл ған 

курс тар дың есе бі жа та ды.

Де рек тер мин ре тін де бү гін гі кү ні екі ма ғы на да қол да ны ла ды: бі-

рін ші сі, де рек – ха бар-ошар, мә лі мет, мағ лұ мат, екін ші сі, де-

рек кө зі – бұ лақ, нақ ты де рек кө зі, мә се лен, ше жі ре, дас тан, 

жыл на ма, т.б.

Та ри хи де рек тер –  адам зат қо ға мы ның дам уын  бей не лейт ін жә-

не оны ғы лы ми та ну ға не гіз бо ла тын ның бә рі, яғ ни адам зат тың 

іс-әре ке ті нің  ба ры сын да  жа сал ған ның  бә рі.  Та ри хи  де рек тер 

зат тай жә не жаз ба бо лып екі топ қа бө лі не ді. Жаз ба де рек тер 

жыл на ма лар, заң акт іле рі, же ке акт іле р, іс қа ғаз дық құ жат тар, 

же ке адам дық де рек тер (хат тар, күн де лік тер, за ман хат тар), әде-

би  ес ке рт кіш тер,  пуб ли цис ти ка лық  жә не  саяси  шы ғар ма лар, 

ғы лы ми ең бек тер, мер зім ді ба сы лым дар деп бір не ше түр ге бө-

лі не ді. Олар дың же ті ти пі бар: жаз ба, зат тай, эт ног ра фиялық, 

фольклор лық, линг вис ти ка лық, фо то ки но, фо но құ жат тар.

Де рек та ну – та ри хи де рек тер ту ра лы ғы лым. Де рек та ну теория лық 

жә не қол дан ба лы бо лып екі ге бө лі не ді. Теория лық де рек та ну – 

ғы лым ның  не гіз гі ұғым да ры мен тү сі нік те рін, зерт теу әдіс те рі 

жә не ұстаным да рын зерт теу. Қол дан ба лы де рек та ну – әр түр лі  

та ри хи ке зең дер ге тән нақ ты де рек тер ді та ну не ме се зерт теу.

Де рек та ну лық тал дау –  де рек те гі мә лі мет тің шы найы лық дә ре-

же сін, ғы лы ми-та ным дық ма ңы зын анық тау мақ са тын да жүр-

гі зі ле тін өза ра бай ла ныс та ғы іс-әре кет.

Де рек та ну лық сын – де рек те гі мә лі мет тің шы найы лық дә ре же сін 

анық тау мақ са тын да жүр гі зі ле тін зерт теу әдіс те рі мен тә сіл-

де рі нің жиын ты ғы.

Де рек ті  нақ ты  сы нау  –  нақ ты  фак ті лер ді  анық тау  мақ са тын да 

нақ ты де рек ті сы нау. 

Де рек ті  син те ти ка лық  сы нау  –  фак ті лер  жиын ты ғын  анық тау 

мақ са тын да де рек тер ке ше нін сы нау.

35

Де рек тің  пай да  бо лу  не гіз де рін  сы нау  –  де рек тің  сырт қы  ерек-

ше лік те рін:  ав то рын,  уақы тын,  же рін,  түп нұс қа лы ғын,  өмір 

сү ру  фор ма сын,  та ри хи  жағ да йын ,  ал ғышарт та рын,  де рек ті 

жа сауда ғы әлеу мет тік мақ са ты мен мін дет те рін, т.б. анық тау 

тә сіл де рі.

Де рек тер ді клас си фи ка ция лау – де рек тер ді ор тақ қа сиет те рі, ұқ-

сас бел гі ле рі бо йын ша ка те го рия лар ға бө лу.

Де рек тер ді  түр лік  клас си фи ка ция лау  –  жаз ба  де рек тер ді  пай да 

бо луы,  маз мұ ны,  мін дет те рі нің  бір лі гі  не гі зін де,  іш кі  құ ры-

лым да ры ның  ұқ сас ты ғы на  сәй кес  та ри хи  қа лып тас қан  түр-

лер ге бө лу.

Де рек тер ді тип тік клас си фи ка ция лау – де рек тер ді маз мұ ны мен 

фор ма сы ның сәй кес тік прин ци пі не гі зін де классификациялау. 

Тип ақ па рат ты са лу жә не сақ тау тә сіл де рі мен ерек ше лен ген 

де рек тер ді бі рік ті ре ді.

Гер ме нев ти ка – жаз ба ес ке рт кіш мә ті ні не тү сі нік бе ре тін, тал дап 

көр се те тін, іш кі мә нін аша тын, бас қа ес ке рт кіш тер мен өза ра 

бай ла ны сын анық тайт ын зерт теу тә сі лі.

Құ жат – бел гі лі бір ақ па рат ты бо йына сақ та ған, заң дық не ме се 

заң на ма лық кү ші бар рес ми мә лі мет.

Құ жат та ну – құ жат ты та ри хи да муы бо йын ша зерт тейт ін, оның 

құ ры лу заң ды лық та рын, құ ру әдіс те рін, құ жат тау жә не құ жат 

жүйе сін ұйым дас ты ру прин цип те рін зерт тейт ін ғы лы ми пән. 

Құ жат та ну бел гі лі бір мақ сат үшін құ жат құ рыл ған нан бас тап 

өз мін де тін ат қа ра ды. Одан ке йін  құ жат опе ра тив ті қыз мет тен 

шы ғып,  рет рос пек тив ті  (өтіп  кет кен)  ақ па рат ты  сақ тау шы ға 

айна лып,  іс ке  ті гі ліп,  бел гі лі  бір  уа қыт  ара лы ғын да  ар хив тік 

сақ тау ға  жі бе рі ле ді,  яғ ни  та рих шы лар  мен  ар хив та ну шы лар-

дың зерт теу объек ті сі не айна ла ды. 

Ұғым – зерт теу ші нің тә жі ри бе лік-эм пи ри ка лық  жә не ғы лы ми-та-

ным дық іс-әре кет те рі нің ба ры сын да қа лып тас қан, зерт теу де гі 

объек ті лер мен құ бы лыс тар дың мә ні мен ерек ше бел гі ле рін 

тұ тас жә не жал пы ла ма аша тын ой лау тү рі.

Тер мин дер – сол ұғым ның сөз дік, та би ғи тіл дік айтылуы. Тер мин-

дер бө лек сөз дер ден не ме се бел гі лі бір сөз сәй кес тік те рі нен 

тұ ра ды. 

36

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: